Leiden probeerde ooit
om de Friese bullen
ongeldig te verklaren
Het water is de
boeren tot de
lippen gestegen
Wereldraad van Kerken in 1989 naar Moskou
Reportage
Friese Hogeschool vierhonderd jaar geleden opgericht
Achtergrond
PAGINA 12
WOENSDAG 7 AUGUSTUS 1985
In het jaar dat de Friese
subfaculteit der welzijns
wetenschappen in Leeu
warden definitief de poor
ten sluit, herdenkt Frane-
ker de stichting van de
enige echte universiteit
die Friesland heeft ge
kend. Vierhonderd jaar
geleden, op 29 juli 1585,
werd Franeker academie
stad met de oprichting
van de Friese Hogeschool.
De tweede universiteit
van de Nederlanden
kwam naar Friesland. Dat
waren nog eens tijden.
Met weemoed denkt me
nigeen nu nog terug aan
de Franeker Academia. In
de vele gedenkschriften
heeft de Hogeschool my
thische vormen aangeno
men. De universiteit waar
de filosoof Descartes stu
deerde, waar geleerden
van wereldfaam hun ken
nis overbrachten op stu
denten uit de hele toen be
kende wereld.
De geschiedenis van de Franeker
Hogeschool vangt aan omstreeks
1580. In die tijd kwam Friesland,
zoals eerder Holland, in opstand
tegen het Spaanse gezag. De cal
vinisten kwamen in het onafhan
kelijk geworden Friesland aan
de macht en begonnen hun niet
aflatend streven de Friese bevol
king te doordringen van de calvi
nistische ideeênpracht. Onder
wijs in de hogere ideeën was, zo
dachten de nieuwe machtheb
bers. hèt middel tot bestendiging
van de omwenteling. Een eigen
predikantenopleiding, gekop
peld aan een juridische faculteit
voor de opleiding van eigen be-
stuurderen waren het uitgangs
punt voor de stichting van een ei
gen universiteit.
door
Nico Hylkema
Omstreeks 1581 namen de
plannen vaste vorm aan. De
kloostergebouwen in Franeker
werden geconfisceerd. De feite
lijke oprichting vond plaats op
29 juli 1585. Studenten waren er
toen nog niet, die kwamen pas
een jaar later. Het eerste jaar was
een jaar van voorbereiding,
waarin onder andere de universi
taire grondwet tot stand kwam.
De Hogeschool kreeg vier facul
teiten: theologie, rechten, medi
cijnen en een voorbereidende fa
culteitder letteren en de wijsbe
geerte.
De Hogeschool was provincia
le universiteit. Anders dan bij
voorbeeld de Leidse, was de Fra
neker academie geen stadsuni-
versiteit. Men was slechts verant
woording verschuldigd aah de
Friese Staten (bestuurszaken) en
aan het Hof van Friesland (crimi
nele rechtspraak). De Hoge
school kende een eigen recht
spraak. De academische bevol
king kreeg tal van privileges, zo
als het belastingvrije bier. Er
kwam een Burse, een voorloper
van de mensa en de beurzen of
alumniaten deden hun intrede.
Dat laatste vooral ten bate van de
arme theologiestudenten, 's
Lands voedsterlingen'.
Bloei
Na een voorzichtige start kwam
de Hogeschóol in het begin van
de zeventiende eeuw tot bloei.
Studenten uit heel Europa reis
den naar Franeker, om daar on
derwezen te worden door be
roemde hoogleraren. Een derde
van de studenten kwam uit het
buitenland. Sommigen, zoals
Descartes, konden het -bolwer
ken, anderen, zoals Pieter Stuy-
vesant, die later op andere wijze
bekend zou worden, niet. Frane
ker was vooral een letterenuni-
versiteit, waarin de academie
niet zoveel verschilde van andere
Europese universiteiten.
Het Studinte Waerdshus de Bogtfen Guné, een van de overblijfselen van de hogeschool.
De voertaal was Latijn en dat
gold voor alle universiteiten. Een
groot voordeel, want daardoor
konden hoogleraren zonder pro
blemen van de ene naar de ande
re universiteit overstappen. Om
studenten te trekken, poogde
men de beroemdste hoogleraren
in huis te krijgen. Zo ontstond
een levendige professorenhan-
del, waarbij men inspeelde op de
internationale gebeurtenissen.
Toen in 1685 de Hugenoten in
Frankrijk in het gedrang kwa
men, verschenen al snel twee
Franse hoogleraren in Franeker,
om de stroom leergierige Huge
noten op te vangen.
Een massaal instituut is de
Friese Hogeschool nooit ge
weest. In de 226 jaar van zijn be
staan heeft de Franeker Hoge
school 15.000 studenten afgele
verd. Dat is niet zoveel meer, dan
een gemiddelde universiteit nu
in minder dan tien jaar doet.
Hongarije, bijvoorbeeld, leverde
in die jaren Franeker 1200 stu
denten, dat is al een kwdtt van
het aantal buitenlandse studen
ten, van wie de meesten in de
hoogtijdagen van de universiteit
naar Franeker kwamen.
De Hogeschool was voor de
stad Franeker een belangrijke in
komstenbron, maar het studen
tenvolkje veroorzaakte nogal wat
last. Het stadsbestuur kon moei
lijk greep krijgen op de gebeurte
nissen aan de universiteit. Als
studenten het het plaatselijk ge
zag moeilijk maakten, kon men
alleen via het gezag in Leeuwar
den daar wat aan doen. En het
was niet alleen Franeker, dat
daar mee te maken had.
Gratie
Universiteiten bestonden in
die tijd bij de gratie van de inter
nationale gemeenschap van ge
leerden. Buitenlanders hielden
het onderwijs op peil. Vooral in
de zestiende en het begin van de,
zeventiende eeuw slaagde Frane
ker voortreffelijk in die opzet,
door zijn aantrekkingskracht op
buitenlandse hoogleraren. In de
achttiende eeuw kwam de klad
erin. De natuurwetenschappen
in de moderne zin van het woord
kwamen opzetten en universitei
ten als die in Göttingen en Halle
speelden snel in op die nieuwe
ontwikkelingen. Franeker bleef
een papieren' universiteit. Men
hield zich voornamelijk bezig
met onderwijs. Van onderzoek
was nauwelijks sprake. Het aan
tal buitenlandse studenten nam
af.
Was tot en met de zeventiende
eeuw Latijn de taal van interna
tionaal gerichte geleerden, in de
achttiende eeuw kwam de volks
taal als universitaire voertaal op
zetten. Daarmee begon de lust
tot reizen af te nemen. De Frane
ker Hogeschool, die in 1661 nog
178 nieuwe studenten kon in
schrijven, kon na 1710 jaarlijks
slechts dertig tot veertig nieuwe
lingen inboeken. Franeker ging
die lijdensweg niet alleen, ook de
universiteiten van Groningen,
Utrecht, Leiden en Harderwijk
hadden met teruglopende stu
dentenaantallen te kampen. In
Friesland ging het verval alleen
wel veel sneller.
Eigenlijk was de betekenis van
de Franeker Hogeschool aan het
eind van de achttiende eeuw nog
maar zo gering, dat opheffing
toen al voor de hand lag. Maar in
de achttiende-eeuwse maat
schappij ging het allemaal niet zo
snel. Er kwam een vreemde be
zetter aan te pas om de knoop
door te hakken. In 1811 velden
de Franse bezetters het eindoor
deel. Franeker hield nog een
Athenaeum, maar ook dat sneef
de in 1843. En daarmee was voor
Friesland het wetenschappelijk
onderwijs verleden tijd. Het
heeft tot 1978 geduurd, tot er
weer iets van wetenschappelijk
onderwijs kwam, maar ook dat
behoort nu weer tot het verleden.
Wat overblijft, zijn eerstejaars
studies en twee nieuwe institu
ten, die ook de naam hogeschool
dragen. Maar nog altijd leeft de
wens naar een echte universiteit
en liefst een echte Frièse univer
siteit.
Misschien dat daarom de Fra
neker Hogeschool in de gedach
ten van Frieszinnige weten
schappers bijna mythische vor
men heeft aangenomen. Er be
staat bijvoorbeeld de theorie, dat
de Franeker academie om zeep is
geholpen door vuige Hollandse
imperialisten, belichaamd in de
Leidse universiteit. Die universi
teit zou, uit concurrentie-over-
wegingen, Franeker afgeknepen
hebben. En zie, de geschiedenis
herhaalt zich, want wat gebeurde
er met de nieuwste loot aan de
Friese wetenschapsstam? Juist,
die ging ook ten gronde aan naij
verige Hollandse wetenschap
pers.
Maar hier lijkt de wens de va
der der gedachte. Natuurlijk was
er concurrentie tussen Leiden en
Franeker. De verhouding ging
op en neer. Leiden heeft zelfs
ooit geprobeerd, de Friese bullen
voor Holland ongeldig te verkla
ren, maar Leiden heeft nooit echt
te duchten gehad van Franeker.
Leiden is altyd veel groter ge
weest. Friesland heeft het verlies
van zijn universiteit ook aan
zichzelf te danken.
Einde
Op het moment, dat de Fran
sen een grootscheepse
schoonmaakactie hielden onder
de universiteiten, was er een
overschot aan wetenschappelij
ke onderwijsinstellingen. De
Franse reorganisatie kostte niet
alleen Franeker de kop, maar
ook meer dan twintig Duitse uni
versiteiten. De Fransen gingen
niet willekeurig te werk. Men
hield rekening met de voedings
bodem. Neem de Groninger uni
versiteit, gesticht in 1614. Gro
ningen was een veel grotere, rij
kere stad, dan Franeker. Het cul
turele leven was er, zij het niet
echt florissant, breder van aard
dan het Friese.
Na het sluiten van de Hoge
school daalde het aspiratieni
veau in Friesland. Wetenschap
pelijk onderzoek, ook al niet het
sterkste punt van de Franeker
Academie, vond nauwelijks
meer plaats. Zeker niet in na
tuurwetenschappelijk zin. In
Friesland deed een romantische
stroming haar entree, die zich
meer op het Frysk-eigene richtte.
Aandacht voor eigen cultuur en
taal kreeg de overhand. Een klei
ne honderd jaar later resulteerde
dat in de oprichting van de Frys-
ke Akademy.
De Friezen, die wilden stude
ren moesten hun vleugels uit
slaan. Friesland werd van pro
vincie met academie tot expor
teur van onderwijzers en politie
agenten. De schoolmeesters en
dominees kregen het te vertel
len. De Provinciale Bibliotheek
en de Leidse universiteit behe
ren de boeken uit de nalaten
schap van de Franeker Acade
mie, de Fryske Akademy be
schouwt zich als de wetenschap
pelijke erfgenaam en zorgt dan
nu ook voor de uitgave van het
gedenkboek.
Een verdienste van de Hoge
school zou kunnen zijn, dat men
van haar geschiedenis nog wat
kan leren. Na het te laat inspelen
op de welzijnsgolf aan het eind
van de» jaren zeventig met een
studie welzijnsvraagstukken,
lijkt Friesland de boot nu eens
niet te missen, bij de ontwikke
ling en vooral de toepassing van
moderne technologie. De nieuw
ste loot aan de Friese weten
schappelijke stam stoelt voorna
melijk op onderzoek. De propae-
deuses rechten, economie en
technische wetenschappen stel
len misschien niet zoveel voor,
maar het hoger agrarisch onder
wijs beet wel het spits af in Ne
derland met wetenschappelijk
onderzoek, als eerste instelling
voor hoger beroepsonderwijs,
die zich op dit terrein begeeft.
Vooral in de noordelijke provin
cies hebben de boeren last van het
uitzonderlijke natte weer. Sinds
vorige week hebben zij veel perso
neel met behoud van loon naar
huis gestuurd. Daarbij is gebruik
gemaakt van de afspraak" in de cao
dat bij uitzonderlijk slechte weers
omstandigheden personeel met
t verlof gezonden kan worden waar-
i bij het loon wordt doorbetaald
door de bedrijfsvereniging. De
maatregel geldt voor de provincies
Groningen en Drenthe.
Het is de tweede maal dit jaar dat
een beroep op deze regeling is ge
daan. De eerste keer gebeurde dat
in maart en april in de drie noorde
lijke provincies.
De land- en tuinbouworganisa
ties en de regionale consulenten
maken zich nog niet al te veel zor
gen over de gevolgen voor de ge
wassen. „We zijn nog een maand
van de oogsttijd af. De gewassen
zijn nog sterk en daardoor nog niet
plat geslagen".
door
Cees Keizer
Wel maken de consulenten en de
organisaties zich zorgen over het
voorkomen van ziekten als het nat
te weer aanhoudt. Tot nog toe valt
het dit jaar met gewasziekten erg
mee. Maar vooral de peulvruchten
kunnen het binnenkort moeilijk
krijgen. Voor ziekten in de aardap
pelen is men nog niet zo bang.
„Wel zijn er hier en daar wat pro
blemen met het rooien van vroege
aardappelen, maar over het alge
meen kan worden gezegd, dat de
oogsttijd nog enkele weken weg
ligt".
Hier en daar hebben de veeboe
ren last van het vele water dat op
het land blijft staan. „Je kunt vee
wel even met de poten in het water
laten staan, maar als het water niet
snel wegzakt zul de je koeien toch
binnen moeten halen en gaan bij
voeren".
Glastuinders
Wie wel weer garen spinnen bij
het donkere weer zijn de glastuin
ders. De aanvoer van bloemen en
tomaten bijvoorbeeld is de afgelo
pen maanden zeer gelijkmatig ge
weest en dat heeft een goede in
vloed gehad op de prijsvorming.
Die is vrij stabiel gebleven en op
een behoorlijk niveau.
Alleen in de maand juli met de
paar warme weken zijn de prijzen
flink gezakt maar daarna weer op
gelopen. „Veel vakantiegangers
breken op en gaan naar huis. Als ze
thuis zijn kopen ze een bloemetje,
wat anders niet zou gebeuren. En
zo iets is nu eenmaal goed voor de
prijs, vooral als de aanvoer niet ex
tra groot is", aldus een kweker.
In de Friese Bouwhoek (het
noorden) dreigen met name de te
lers van pootaardappelen stroppen
te krijgen door het natte weer. Het
lof van de hoogwaardige rassen
had vorige week al vernietigd moe
ten worden, maar er was bijna geen
boer die met een trekker de akker
op kon.
Degenen die eerder lof gespoten
dan wel getrokken hebben, zijn in
het voordeel. Wie tot de laatste dag
heeft gewacht, zit in de moeilijkhe
den. Dat houdt in dat dergelijke
poters in een lagere klasse terecht
komen en dat heeft weer tot gevolg
dat er minder voor dit pootgoed
betaald wordt. Lofvernietiging is
hoodzakelijk om de invloed van de
luizen te keren. De luizen waren -
ook al door het weer - laat dit jaar.
Vorige week echter zijn ze wel ge
komen en ze laten zich niet door de
regen wegspoelen.
Akkerbouwdeskundige Mein-
dert van der Galien van het Leeu
warder Landbouwcentrum voegde
eraan toe dat de aardappelziekte
om zich heen gaat grijpen. Er zat
nogal wat ziekte in het lof, maar
door de regen gaan de ziektespo
ren nu ook naar de knollen. Behal
ve dat de knollen door ziekte wor
den aangetast, dreigen ze ook te
verrotten door de regen en de vast-
geslempte grond. Als de knollen 24
uur onder water staan worden ze
week en kan men het wel vergeten.
Oorspronkelijk waren de ver
wachtingen hoog wat de opbrengst
betreft. Die verwachtingen moeten
nu bijgesteld worden. In het on
gunstigste geval worden de poters
afgekeurd. Dan worden het con
sumptie-aardappelen en is de geld-
opbrengst daarvan twee tot drie
keer zo laag.
Ook voor de andere gewassen
lijkt het slecht. De granen hebben
nog even tijd, maar het graszaad -
in Friesland ongeveer achthonderd
hectare - had al geoogst moeten
worden. Dat kon niet gebeuren.
Het ligt nu plat op het land en
dreigt aan kiemkracht te verliezen.
Het de vraag of het nog voor gras
zaad verkocht kan worden. Ge
beurt dat niet, dan is de oogst vrij
wel totaal mislukt. Ook bij het
koolzaad dreigen grote verliezen.
Mede door de harde wind waait het
zaad eruit.
Zorgelijk
„Dit kan niet goed meer aflo
pen", zegt een woordvoerder van
de Veenkoloniale Boerenbond in
Veendam. Bij de Groninger Maat
schappij van Landbouw wordt de
situatie „uiterst zorgelijk" ge
noemd. Het Drents Landbouwge-
nootschap vat de regenellende in
landbouw en veehouderij samen in
„uitzonderlijk slecht". Niemand
durft te voorspellen hoe groot
straks de pijn in de portemonnee
van de noordelijke boer zal zijn,
maar zeker tien procent van zijn
jaarinkomén is al met het water
weggespoeld. En als het snel en
langdurig droog wordt, dreigt een
veelvoud van dat percentage.
Drie maanden natheid is voor
een complete boerengeneratie iets
unieks. Normaal gesproken is op
dit moment het meeste graan al
van het land. Nu is het oogsten
daarvan nog maar amper begon
nen. Over hoe het straks met de
aardappelen en de bieten zal gaan,
wordt zeer pessimistisch gespro
ken. Goed, het weer kan nog heel
wat redden, maar de voortekenen
wijzen daar niet op.
Graan is door zware slagregens
en harde wind tegen de grond ge
drukt, in veel aardappelvelden is
de meest voorkomende aardappel
ziekte phytophtera nauwelijks
meer te bestrijden.
In de veehouderij is de toestand
al even beroerd, zo niet nog slech
ter. De koeien geven minder melk
- soms wel tot 30 procent - en vre
ten „met vijf bekken", zoals dat
heet. Daarmee wordt bedoeld dat
de koe met zijn vier poten de gras
zode kapot trapt. Gras maaien en
naar het veen in de stal brengen, is
geen al te beste oplossing. Tracto
ren laten diepe sporen achter in de
doornatte weilanden.
Heel wat boeren hebben nu, har
tje zomer, hun vee al binnen staan.
Een ongekende situatie. Om de
dieren aan het vreten te houden,
betekent dat een veel te vroege
aanslag op de wintervoorraden
kuilvoer, en voor de rest is het bij
voeren met duur krachtvoer.
Blank staande landerijen en
slootjes tussen het gewas hebben
menige boer weerziek gemaakt.
Het Centraal Comité (algemeen
bestuur) van de Wereldraad van
Kerken hoopt in 1989 zijn jaar
lijkse vergadering in Moskou te
houden. Dat werd gisteren in
Buenos Aires, hoofdstad van Ar
gentinië, waar het bestuur van de
Wereldraad op het ogenblik bij
een is, bekendgemaakt. Het zal
dan de eerste keer zijn dat het be
stuur van deze oecumenische be
weging in de Sowjet-Unie verga
dert. (De Russisch-Orthodoxe
Kerk is sinds 1961 lid van de We
reldraad).
De volgende assemblee (alge
mene vergadering) van de We
reldraad is gepland voor 1991.
In een brief aan de bijzondere
bisschoppensynode van de
Rooms-Katholieke Kerk, die ko
mende herfst in Rome bijeen
komt, vraagt de Wereldraad, of er
ook een gezamenlijk standpunt
mogelijk is in vraagstukken zo
als de atoomdreiging, de wapen
wedloop in de ruimte en de
noodzaak van ontwapening. De
brief- ondertekend door secreta
ris-generaal dr. Emilio Castro
van de Wereldraad en voorzitter
ds. Heinz Held van het Centraal
Comité (algemeen bestuur) -
gaat in op de wens van de We
reldraad dat de kerken zich sa
men sterk maken 'voor het bewa
ren van Gods schepping'.
"Wij moeten samen naar ant
woorden zoeken. Wij hopen, dat
de bisschoppensynode blijk zal
geven van dezelfde oecumeni
sche openheid als indertijd het
Tweede Vaticaans Concilie heeft
getoond".
Op aandrang van de oosters-or-
thodoxe eri lutherse kerken werd
de toon van de brief aan de
Rooms-Katholieke Kerk milder
gesteld. In het eerste ontwerp
vroeg Öe Wereldraad de synode
in Rome, niet toe te geven aan de
tendens van 'wettische starheid'
in de kerk. Deze passage, die ook
inging op de neiging van kerken
om terug te vallen in zelfverdedi
ging en binnenvetterij, werd he
lemaal geschrapt.
Een van de leden van het Cen
traal Comité die zich beijverden
om de brief naar Rome wat
vriendelijker te maken was dr. R.
Mooi, secretaris-generaal van de
Nederlandse Hervormde Kerk.
Hij zei onze verslaggever in
Buenos Aires: "Ik geef toe, dat
de kerken moeten oppassen voor
wetticisme, maar dat geldt voor
protestanten en orthodoxen net
zo goed als voor rooms-katholie-
ken". Mooi vindt de brief overi
gens wel 'zwak'. "Hij gaat niet
verder dan een oproep tot de bis
schoppen om het in de oecume
ne niet bij woorden te laten maar
ook tot daden te komen".
Monseigneur Basil Meeking,
die werkt bij het secretariaat
voor de eenheid in Rome, bleek
op een persconferentie tevreden
te zijn over de uiteindelijke tekst
van de brief. Naar zijn mening
heeft zijn kerk zich na het Twee
de Vaticaans Concilie steeds
beijverd om niet in starheid te
vervallen.
reldraad toe. Daarmee is het aan
tal lid-kerken op 309 gekomen.
Zuid-Afrika
De kerkeraad van de Neder-
duits-gereformeerde kerk van
Pietersburg-Noord in noordelijk
Transvaal is onder druk van het
synodebestuur door de knieën
gegaan: zwarten die een dienst
van deze blanke kerk bijwonen
zullen niet meer onder politiebe
geleiding worden verwijderd.
De zaak was aan het rollen ge
komen toen een paar zwarte stu
denten een dienst bezochten
zonder dat iemand hun een stro
breed in de weg legde. De predi
kant verklaarde toen op de kan
sel, dat, als zwarten zijn kerk nog
eens zouden binnenkomen, hij
de dienst direct zou onderbreken
en de politie zou roepen als ze
niet uit zichzelf weggingen.
Weliswaar had de synode van
deze kerk bepaald, dat kerkdien
sten toegankelijk behoren te zijn
voor alle rassen, maar tegelijk
liet zij het aan de plaatselijke ker
keraden over, dat besluit in prak
tijk te brengen. Met toezichthou
der professor Johan Heyns aan
het hoofd heeft een delegatie van
de synode de betrokken kerke
raad nu onder druk gezet. Met
positief resultaat.
De kerkeraad heeft nog wel in
de notulen laten opnemen, graag
vantevoren te worden ingelicht
als zwarten de zondagse kerk
dienst willen bijwonen. Maar
verder zijn er geen voorwaarden
gesteld.
- Blanke leden van de Angli
caanse Kerk van Zuid-Afrika
hebben uit verontrusting over de
politieke radicaliteit van talrijke
bisschoppen' een vereniging ge
vormd onder de naam 'Anglica
nen voor waarheid en spirituali
teit'. Zij eisen een 'terugkeer van
de kerk tot geestelijke taken'.
Deze anglicanen zijn verbol
gen over de benoeming van Des-
mond Tutu (Nobelprijs voor de
vrede) tot bisschop van Johan
nesburg en over de kritiek van
hun synode op de status van
geestelijke verzorgers in de
krijgsmacht. De synode wil deze
geestelijken weer in dienst van
de kerk laten werken, onder ver
antwoordelijkheid van een bis
schop.
De nieuwe vereniging rekent
op veel steun uit het hele land.
Ze verwacht een sterke oppositie
tegen de bisschoppelijke koers
in de Anglicaanse Kerk.
(Van de 2 miljoen leden van de
ze kerk is nog geen 20 procent
blank, maar uit die sector komt
wel meer dan 80 procent van de
kerkelijke bijdragen).
- Het Werelddiakonaat van de
Gereformeerde Kerken in Ne
derland zal een extra bijdrage
van f50.000 schenken aan het
noodfonds van de Zuidafrikaan-
se Raad van Kerken. Uit dit
fonds wordt humanitaire hulp
verleend aan slachtoffers van de
apartheid. Als gevolg van de ar
restaties van de afgelopen weken
moeten steeds meer achtergeble
ven familieleden worden gehol
pen.
Dr. C. F. Beijers Naudé, secre
taris-generaal van de Zuidafri-
kaanse Raad van kerken, deed
onlangs een beroep op de Neder
landse kerken, het noodfonds
extra te steunen. Daarop zegde
ook het hervormde Werelddiako
naat f 50.000 toe. De 'Wilde Gan
zen' (IKON) lieten afgelopen zon
dag een 'noodgans' voor dit doel
vliegen.
Hervormde Kerk: aangeno
men naar Mijdrecht M. van Ma
nen Breskens-Hoofdplaat.
