Venetië als decor
van grandioze
architectuurshow
Einde restauratie Bavo
met expositie bekroond
- VRIJDAG 2 AUGUSTUS 1985
KUNST
PAGINA 19
Eén van de reuze .werkstukken van de Amerikaanse Pool Daniël Libes-
kind op de architectuurtentoonstelling in Venetië. (foto gpd).
inzendingen voor deze ene brug
het gekke plan van Venturi cs., dat
ook nog eens in kolossale afmetin
gen boven het ingangsportaal is af
gebeeld, heel verfrissend aan.
Machines
Het meest opvallende werkstuk
is afkomstig van de Amerikaanse
Pool Daniël Libeskind. Hij bouw
de met zijn studenten van de Cran-
brook Academy of Art drie reuzen-
werkstukken in hout. Hy stelt voor
dat het publiek zelf een ontwerp
maakt door zijn voorgeprogram
meerde machines in beweging te
zetten. Een drietal lessen wil hij
ons leren: het lezen, het herinneren
en het schrijven van architectuur.
De werkstukken zijn puur kunst:
een academische stellingname met
een opvoedkundige strekking, die
door de dadaistische teksten en de
perfecte detaillering toch heel vro
lijk en fascinerend blijft.
Opvallend zijn ook de ontwerpen
voor de Villa Farnese van Laura
Foster Nicholson uit Kansas City.
Zij studeerde ook al aan de Cran-
brook Kunstacademie en maakte
een bebouwingsvoorstel in de
vorm van een aantal afbeeldingen
geweven als een tapijt. Prachtige
kleuren, fraaie vormen een voor
treffelijke techniek. Op de tentoon
stelling hebben ze een te donker
plekje gekregen in het Nederlands
paviljoen op het terrein van de
Biënnale.
Kastelen
Het eveneens bekroonde ont
werp voor de kastelen van Romeo
en Julia van Maria Grazia Sironi
uit Milaan is een spel van licht en
geluid. De kleuren van het zonlicht
worden elektronisch omgezet in
voorgekozen tonen, die de stem
men van Romeo, Julia en de wind
moeten voorstellen. Het is het
meest dromerige van alle plannen.
Maar heeft dit nog iets met archi
tectuur te maken?
Alle plannen lijken opeens niets
meer dan de dagdromen van archi
tecten en beeldende kunstenaars,
die in de werkelijkheid van alledag
geen moeilijkheden krijgen hun
plannen te realiseren. Maar dro
men moet, om tot een mooiere, be
tere of alleen maar leefbare wereld
te komen. Of zou het alledaagse
ook zonder deze dromen nog te
verteren zijn? Deze enorme crea
tieve verzameling werkt overdon
derend. We verlaten de overvolle
tentoonstellingsruimten om terug
te keren naar de stad en om het
Peggy-Guggenheimmuseum nog
eens in het echt te gaan bekijken.
Op onze wandeling daarnaar toe
blijkt de botenbrug, die 's och
tends nog in aanbouw was, al klaar
te zijn, waardoor we onze wande
ling aanmerkljjk kunnen bekorten.
De Guggenheim-verzameling, met
vooral moderne kunst, toont onder
meer werk van Calder dat op deze
Biënnale voor de Architectuur niet
zou hebben misstaan.
Week rouw
's Zondags gaat het Venetiaanse
feest in de stad en op het water niet
door. Door de noodlottige dam
breuk in het dal van de Fiemme is
een week rouw afgekondigd. Ook
het Venetiaanse vuurwerk, waarop
we ons hadden verheugd, gaat niet
door. Alleen de bootjesbrug herin
nert nog aan de aangekondigde
feestelijkheden.
Om alles nog eens op ons gemak
te kunnen bekijken keren we 's
maandags terug naar het Biënnale
terrein. Opnieuw varen we over het
Canal Grande, maar schuin tegen
over het Guggenheim-museum is
de bootjesbrug al weer verdwenen.
De stad kent een traditie in drij
vende bruggen en theaters, die in
hoog tempo geplaatst en verwij
derd kunnen worden. Deze prakti
sche en eenvoudige oplossingen
liggen ver verwijderd van de 550
architectendromen, die in de ge
bouwen van de Biënnale zijn ten
toongesteld. Misschien is de direc
te oplossing van Venturi voor het
versieren van de stad zo gek nog
niet.
De afstand tussen de gebouwde
realiteit en de architectendromen
lijkt steeds groter. Als het er nu al
leen om gaat mooie tekeningen,
bouwsels en tapijten te maken, dan
zou ik Portoghesi niet bij willen
vallen. Het is een prachtige ten
toonstelling, maar het architecten
vak moet toch in de eerste plaats
gericht blijven op de gebouwde
produktie. Dat moeten we niet dro
men, maar gewoon blijven doen.
HAARLEM (GPD) - Tijdens de
kerstnachtdienst in 1979 kletterde
een stuk steen uit de raamomlij-
stingen van de Grote of St. Bavo-
kerk in Haarlem tussen de kerk
gangers. De schrik was groot, maar
het brok moet toch als een godsge
schenk uit de hemel zijn neerge
daald. Want de hoognodige restau
ratie die tot op dat moment door
allerlei omstandigheden niet van
de grond was gekomen, zou nu dan
toch eindelijk in een stroomver
snelling geraken. Ondertussen was
de toestand toch zo gevaarlijk ge
worden, dat de kerk voor het pu
bliek moest worden gesloten.
j Maar op 14 januari 1981 kon aan
nemer Jurriëns onder leiding van
de archtitekten Van Kempen sr. (in
'84 overleden) en Lankhorst aan de
slag. De steigers verrezen langs de
eeuwenoude muren, het herstel
door
Frans Keijsper
was begonnen. Alles verliep zó
voorspoedig dat de restauratie bij
na een jaar eerder dan men dacht
klaar is. Ter gelegenheid hiervan is
in de Haarlemse Vleeshal, in de
schaduw van de kerk, een tentoon
stelling ingericht. En bij Joh. En
schedé is De Bavo te boek versche
nen, waarin een aantal auteurs elk
op zijn beurt een aspect uit de ge
schiedenis van deze voormalige
rooms-katholieke kathedraal be-
lichten.
De woelingen van de reformatie
in de tweede helft van de 16de
eeuw hebben de nu hervormde
kerk niet ongemoeid gelaten. Aan-
vankelijk leek de kerk er nog met
weinig schade af te komen, want
de beeldenstorm van 1566 trok aan
i de Bavo voorbij. Ofschoon in 1573
al de altaren uit de kerk waren ver
wijderd werd 29 mei 1578 een echt
zwarte dag voor dit gewijde ge
bouw. Toen trokken Staatse troe-
pen van de prins het kerkgebouw
binnen en sloegen aan het plunde-
ren. Dat gebeurde op het moment
dat de aanwezige roomse gelovi
gen bijeen waren om het sacra-
mentsfeest te vieren.
1 Eén van de auteurs van het boek,
J mr. H. E. Phaff: „De paniek was
l groot: een priester werd gedood en
vrouwen en kinderen werden on
der de voet gelopen vóór de schout
en burgemeester Pieter Kies ter
plaatse verschenen. De soldaten
richtten een verlate beeldenstorm
aan en plunderden wat en wie ze
konden." De als Haarlemse Noon
berucht geworden gebeurtenis be
tekende in elk geval het definitieve
einde van de middeleeuwse ge
schiedenis van de St. Bavo (dr. W.
H. Vroom). Op de expositie maakt
een 18e-eeuwse gefantaseerde his
torieprent van Simon Fokke de
rampspoed aanschouwelijk - op de
consoles nog schare van heiligen
beelden.
Volgens mr. Phaff leren de oud
ste vermeldingen ons niets over de
plaats en de vorm van Haarlems
„oorspronkelijk" kerkgebouw.
Want zoals dat met meer oude ker
ken het geval is geweest, heeft op
de plek van de huidige Bavo nog
wel een voorganger gestaan. Een
kapel, een houten bouwseltje later
vervangen door een stenen optrek.
Hierover is eigenlijk niets óf heel
weinig bekend. Op dit punt heeft
de nu gereed gekomen restauratie
ook een frustrattie achtergelaten.
Archeologisch onderzoek, waar
voor f130.000 bij elkaar was ge
haald, kon op het laatste moment
niet doorgaan wegens technische
eisen. Stadsarcheoloog Maarten
Poldermans, die al had gewaar
schuwd tegen een te laat begin van
het onderzoek, had de kans op het
vinden van uniek materiaal tame
lijk groot geacht. De Utrechtse uni
versiteit had interesse en de Rijks
dienst Oudheidkundig Bodemon
derzoek was bereid geweest een le
gertje professionele opgravers te
sturen.
De kerk die in 1370 door brand
werd getroffen kwam vrijwel over
een met de huidige Bavo. Een
deels verbrand godshuis beteken
de werk aan de kerk waarvoor geld
gefourneerd moest worden. Daar
voor, zo toont de expositie, was wel
een oplossing te vinden in de vorm
van aflaten. Er werden twee aflaat-
bullen verleend, en wel door de
pauzen Gregorius XI (1373) en Bo-
nifacius IX (1397). Die laatste is de
befaamde Portiuncula-aflaat,
waarvan een eeuw later de bedelor
den de rechtsgeldigheid betwist
ten. De oorzaak daarvan was dat zij
zich in hun inkomsten bedreigd za
gen. De naam is ontleend aan het
werkte die tekening later in zijn
atelier uit. Zijn precisie maakt dat
zijn afbeeldingen ook topografisch
van grote waarde zijn. Van hem
worden in de Vleeshal bovendien
twee belangrijke Bavo-schilderijen
getoond: Interieur van de zuidelij
ke omgang (1635), afkomstig uit de
Gemaldegalerie in West-Berlijn, en
Interieur van het koor naar het
noorden met het grote koororgel
(1636) uit het Rijksmuseum Am
sterdam. Beide schilderijen zijn
verpakt in een klimaatdoos van
perspex om ze te beschermen te
en schommelingen in de vochtig-
eidsgraad.
Andere schilders die zich met de
Bavo bezig hebben gehouden en
op de expositie onder de aandacht
komen zijn onder anderen de ge
broeders Berckheijde - navolgers
van Saenredam - Isaak van Nic-
kelen en (18de eeuw) Isaak OuWa-
ter, Jan de Beijer, Hermanus
Schouten en Vincent van der Vin-
ne. En tot de negentiende-eeuwers
behoren Bart van Hove, Cornelis
Springer, Johannes Jelgerhuis en
Johannes Bosboom.
Ooit werd de westgevel van de
Bavo gesierd door een raam, dat
was ontworpen door de Brusselaar
Barend van Orley. Er op staat on
der meer afgebeeld een Christus fi
guur aan het kruis alsmede George
van Egmond, bisschop van
Utrecht die in 1542 het raam aan de
kerk ten geschenke gaf. Het raam
is op den duur verwijderd, maar de
werktekening op ware grootte is
bewaard gebleven. Die bevindt
zich in het Rijksmuseum. Een be
langrijk fragment er van is nu in de
Vleeshal te zien. Naast de beelden
de kunst en oude documenten
prachtig avondmaalzilver en tin
nen kannen. Het oorpronkelijke
goud en zilver voor de rooms-ka
tholieke eredienst is verloren ge
gaan.
Op de verdieping van de Vlees
hal wordt ingegaan op de restaura
tie, en met name op de bouwge
schiedenis van de kerk. Voorts
wordt door Openbare Werken van
Haarlem aandacht besteed aan de
restauratiepraktijk: bepaalde tech
nieken en gereedschappen. Dat
bouwhistorisch onderzoek is ver
richt door mevrouw drs. M. A.
Prins-Schimmel. Zij is een van de
genen die het achterwege blijven
van het archeologisch onderzoek
betreurt aangezien dat onontbeer
lijk is bij het achterhalen van die
bouwgeschiedenis, zeker in dit ge
val, zegt zij. Haar onderzoek heeft
geen nieuw licht geworpen op het
verloop van de bouwgeschiedenis
van de Bavo, maar wel heeft zij een
globaal overzicht kunnen opstellen
van de verschillende bouwfasen en
hun onderlinge samenhang. Zo is
eind 14de eeuw het koor tot stand
gekomen, midden 15de eeüw volg
de het transept en rond 1460 werd
begonnen met een nieuw schip.
Het oude schip en de westttoren
werden in 1471 afgebroken.
Vermeldenswaard is ook de res
tauratie van Cuypers en Van der
Steur, eind 19de eeuw. Bijzonder
heid daarbij is dat Cuypers vond
dat de kerk niet af was, en hij deze
eigenlijk wilde „voltooien". De ba
lustrade aan de rand van de kap is
zo'n toevoeging alsook het „blin
de" raam in de westvleugel.
Interessant is ook het systeem
van de telmerken, namelijk bepaal
de in de stenen aangebrachte te
kentjes, die eigenlijk heel eenvou
dig inzicht verschaffen in het ver
loop van de bouwgeschiedenis.
Jammer dat een paragraaf hierover
buiten het boek over de Bavo is ge
houden, hoewel het er wel voor ge
schreven was.
Naast de oude schilderingen die
onder een brokkelende pleister
laag tevoorschijn kwamen - net als
bijvoorbeeld in de onlangs geres
taureerde St. Janskathedraal in
Den Bosch - nog een charmante
ontdekking in de „broodbank".
Een vroege graffiti, een inkerving
uit 1588, waarmee Alva en Philips
II worden afgezworen. In de Bavo
is een stuk Nederlandse geschiede
nis geschreven.
De Bavo in Beeld. Tentoonstel
ling in de Vleeshal, Grote Markt
Haarlem. Tot en met 18 augustus.
Open: maandag tot en met zater
dag van 11 tot 17 uur, zondag 13
tot 17 uur. De gerestaureerde Ba
vo is voor het publiek dagelijks
geopend van 10 tot 16 uur, maar
zondags gesloten wegens de ere
dienst. Bavo te boek, uitgave Joh.
Enschedé en Zonen Haarlem.
Prijs f29,50. Het juninummer van
het Monumenten Bulletin van
Openbare Werken in Haarlem is
gewijd aan restauratietechnie
ken. Het is evenals het boek ver
krijgbaar op de tentoonstelling.
Prijs f5,50.
De onafgebouwde villa Ca' V
Gugenheimmuseum is gevestigd.
VENENTIË (GPD) - Na ongeveer
een volle dag in de trein en wakker
worden in de warmte, rijden we
over de dijk die Venetië met het
vasteland verbindt. Even later arri
veren we op 'Ferrovia', het Vene
tiaanse station in een strakke en
functionele architectuur van kort
pa de Tweede Wereldoorlog.
De autovrije stad heeft naast het
station enkele reusachtige parkeer
garages. Alle verkeer in de stad
gaat verder per boot of te voet.
Klein transport door straten gaat
met een speciaal géconstrueerde
.handkar, die in staat is over trap
pen heen te rijden. Door het ont
breken van auto's is tussen deze
gebouwen een voorbije tijd goed
voor te stellen, maar midden over-
door
Otto Das
dag overheest de rumoerige drukte
van de vele andere bezoekers van
de stad. De tarieven zijn er op aan-
gpast: hotels met ontbijt zijn pe
perduur en de boottarieven voor
toeristen zijn 2,5 keer zo hoog als
voor de Venetianen. We betaléh
het graag als door deze extra op
brengsten de stad behouden kan
blijven: de gebowen verzakken
echter nog steeds en veel van de
onderverdiepingen staan er met
verroeste hekken of gewoon slecht
onderhouden bij.
De organisatie van de Biënnale
voor de Architectuur heeft onge
veer een jaar geleden tien lokaties
in en om Venetië aangewezen en
naar binnen- en buitenland de uit
nodiging gedaan om op basis van
een summier programma een
bouwplan te maken. Dit vooijaar
werden circa 1500 plannen inge
zonden, afkomstig uit de hele wes
terse wereld. Vervolgens heeft de
jury niet minder dan 550 inzendin
gen uitgekozen voor de tentoon
stelling. Deze grandioze show
wordt gehouden in dezelfde ge
bouwen als die van de kunstbiën
nale in de Tuinen van Venetië.
Bruggen
We varen met lijn 4 in een S-
bocht door het vier kilometer lange
Canal Grande rechtstreeks van
Ferrovia naar de Giardini. Het pro
dei Leoni, waarin nu het Peggy-
(foto GPD)
fiel van het 70 meter brede kanaal
doet denken aan de Amsterdamse
grachten, alsof de kades onder wa
ter zijn gelopen. In dit geval zijn de
gevels kleurrijker en beladen met
Byzantijnse invloeden. We passe
ren de Ponte dell; Accademia en
Ca' Venier dei Leoni, twee van de
lokaties waarop zoals later zal blij
ken meer dan de helft van de archi
tecten hun krachten hebben be
proefd.
De Ponte dell' Accademia is nu
een houten noodbrug en gevraagd
is op de oorspronkelijke plaats een
nieuwe brug te ontwerpen. Ca' Ve
nier dei Leoni is het onafgebouwde
palais, waarop nog twee verdiepin
gen hadden moeten verrijzen. Het
is de voormalige woning van Peg
gy Guggenheim, waarin nu het
naar haar genoemde museum is ge
vestigd. Hier is de vraag hoe dit
halve paleis kan worden afge
bouwd. Vlak na deze twee bouwlo-
katies is het kanaal sterk versmald.
We passeren een brug op pontons
in aanbouw: een voorbode van de
feestlijkheden van zondag 21 juli.
Na het bericht dat de opening
van de Biënnale van de Architec
tuur is uitgesteld tot 20 juli, wordt
ons in Venetië gemeld dat de pers
een dag eerder de gelegenheid
krijgt de tentoonstelling te komen
bezichtigen. Al direct blijkt dat
nog lang niet alles is opgehangen:
er wordt nog geverfd en er wordt
nog gewerkt. De koortsachtige
drukte vlak voor de opening. Even
later wordt de stroom bezoekers zo
hinderlijk dat de voorbezichtiging
weer wordt gesloten. De vroegtijdi
ge gasten zoeken verkoeling op het
terras van het tuinrestaurant, on
der de bomen en met uitzicht op
het water. We besluiten tijdig aan
wezig te zijn by de opening de vol
gende dag om vijf uur. Het kon wel
eens druk worden.
Aldo Rossi
De opening zal worden verricht
door Paolo Portoghesi, de presi
dent van de Biënnale van Venetië
en Aldo Rossi, de directeur van de
Afdeling Architectuur en tevens
voorzitter van de jury. Vijf jaar ge
leden, tijdens de vorige Architec
tuur Biennale, behoorde Rossi nog
tot de tien geselecteerde architec
ten voor de eregalerij en was Por
toghesi de directeur van de Afde
ling Architectuur. Beiden zijn een
Uitstalling van
dromen in
Dogenstad
Veelzijdig overzicht in Haarlemse Vleeshal
Interieur van de Grote of St. Bavol
kerkje van Portiuncula bij Assisië
dat een soortgelijke aflaat kende.
De bouwmeester van de Bavo is
onbekend, betwijfeld wordt of de
kerk naar één vast plan is ge
bouwd.
Vertelt de genoemde prent van
Fokke over de 16de eeuwse
„noon", een „naar het leven" gete
kende afbeelding van de Bavo vin
den we pas in de 17de eeuw. Dr.
Pieter Biesboer, conservator oude
kunst van het Frans Halsmuseum
in Haarlem in zijn bijdrage over de
erk, geschilderd door Berckheijde.
Bavo in de beeldende kunst van de
Gouden Eeuw: „Voor de 17de
eeuw komen in de beeldende
kunst in Noord Nederland vrijwel
geen stadsgezichten of kerkinte
rieurs voor. Rond 1600 ontstond
echter een behoefte aan gezichten
„naar het leven" van belangrijke
gebouwen in hun directe omge
ving, verlevendigd met figuren.
Men verklaart dit wél uit het
groeiende zelfbewustzijn in de ste
den die zich definitief bevrijd voel
den van de Spaanse overheersing
(foto GPD)
en zelfstandig een enorme groei
hadden bewerkstelligd."
De vroegste tekening is die van
Pieter Saenredam uit 1627 en met
die naam wordt meteen een cen
traal onderdeel van de tentoonstel
ling geraakt. Tekeningen van hem
laten zien hoe deze belangrijke
kerkschilder, die ook onder meer
de Mariakerk in Utrecht en het ou
de stadhuis van Amsterdam „por
tretteerde" met een mathemati
sche nauwkeurigheid te werk ging.
Hij schetste eerst zelf in de kerk en
IN Venetië wordt op dit mo
ment de grootste architec
tuur-tentoonstelling ter we
reld gehouden. Onder de
meer dan 500 tentoongestel
de plannen bevindt zich ook
het werk van 15 Nederland
se inzenders.
Een enorme verzameling
architectendromen, een ex
plosie van creativiteit van
de speldende mens. Mensen
met veel tijd, die zich geen
zorgen behoeven te maken
over hun levensonderhoud.
Maar of al hun dromen ook
werkelijheid kunnen wor
den? Een bezoek aan de Ve
netiaanse Architectuur-
Biënnale.
plaatsje opgeschoven in de hiërar
chie aan de top van de Italiaanse
architectenwereld
Paolo Portoghesi, gekleed in een
wit kostuum, spreekt dank uit aan
allen die aan deze enorme organi
satie hebben deelgenomen; in het
bijzonder ook dankt hij een con
sortium van banken, die de mani
festatie sponsoren. Daarmee lijken
de sporen van de jaren '60 voor
goed uitgewist. Toen werd de ar
chitect nog uitgemaakt voor 'slip-
pendrager van het kapitaal' als hij
gewoon iets moois voor iemand
met geld wilde maken. De studen
tengeneratie van 20 jaar .geleden,
eenmaal zelf doorgedrongen tot de
beroepsuitoefening, kan niet zon
der steun van het vrije bedrijfsle
ven. Portoghesi noemt de 'Proget
to Venezia', zoals de titel van de
Biënnale van 1985 luidt, een po
ging om het debat tussen oud en
nieuw, tussen de geschiedenis en
het nieuw bedachte te laten voor
wat het is, maar door de reële uit
oefening van de architectuur en de
kunst de vakgebieden verder te
ontwikkelen.
Aldo Rossi geeft vervolgens een
schets van de enorme verscheiden
heid aan inzendingen. Vijf jaar ge
leden konden zo'n vijftig architec
ten figureren rond de tien geselec
teerde meesters en moest daarmee
nog het debat worden aangewak
kerd. Voor deze Biënnale zijn tien
keer(!) zoveel plannen uitgekozen.
Alles en iedereen lijkt aanwezig,
niet alleen de gedoodverfde 'post'-
modernen, de architecten die in de
eerste plaats een mooi gebouw wil
len maken, zodat er funcioneel wel
De 'leesmachine' van Daniël Li
beskind is één van de drie houten
bouwwerken op de Biënnale van
Venetië. (fotoGPD)
eens wat aan het ontwerp man
keert. Ook architecten, die voort
bouwen op de moderne architec
tuur zoals die aan het begin van de
ze eeuw werd beleden, mogen
meedoen. Iedereen mag deelne
men, als er maar met plezier en met
verve aan de projecten wordt ge
werkt. Niet langer praten, maar
aan het werk!
Stenen leeuw
Temidden van het grote aantal
tentoongestelde inzendingen zijn
door de jury ook de ware meesters
waargenomen en onder het ap
plaus van de meer dan duizend
aanwezigen krijgen dertien inzen
ders een stenen leeuw uitgereikt.
Onder de uitverkorenen bevinden
zich ook al meesters van vijf jaar
geleden. Het zijn de Amerikanen
Venturi, Rauch en Scott-Brown,
die nu een voorstel doen om de
houten noodbrug van 'Ponte dell'
Accademia' ter weerszijden van
een vrolijke facade te voorzien, ge
schilderd in 'nepmarmer' en voor
zien van motieven van omliggende
gebouwen. Als alternatief stellen
zij voor het motief van behangsel
papier 'Grandmother's Flowers'
aan te brengen. Moeten we nu in
een daverend lachen of huilen uit
barsten? Dit ironische voorstel po
neert ondubbelzinnig dat de bui
tenkanten van de openbare gebo
wen of bruggen behoren tot het de
cor van het dagelijks leven, die
Venturi cs. willen voorzien van
volkse motieven.
De meeste anderen maken be
halve een buitenkant ook een ont
werp voor de brug zelf. Zo is er het
eveneens bekroonde ontwerp van
Franco Purini uit Rome, die een
uitbundig vormgegeven verbin
ding legt over het Canal Grande
dat Venetië in twee eilanden
scheidt. Er zijn plannen die een
brug tonen, gecombineerd met een
daarin opgenomen theater, een
rustplaats, een uitkijkpost en wat
niet al, maar ook heel strakke en
sobere voorstellen. Verrassend ge
noeg doet na het zien van alle 135
