Een belangwekkende schijnvertoning
Het Tokio Tribunaal: hoe Japan er weer snel bovenop kwam
ZATERDAG 27 JUL11985
EXTRA
BIJLAGE VAN HET LEIDSCH/ALPHENS DAGBLAD
PAGINA 13
door Willem Schrama
Waar het nazi-proces in Neurenberg tot in de kleinste details in de annalen werd opgetekend, daar komt het qua opzet vrijwel
identieke Tokio Tribunaal er in de westerse geschiedschrijving maar bekaaid van af. Een van de oorzaken daarvan is stellig dat
het monsterproces in Tokio in vele opzichten een schijnvertoning was die de aandacht van de hoofdzaak moest afleiden:
namelijk het boosdoenertje Japan zo snel mogelijk weer een democratisch aanzien geven en het veiligstellen voor
communistische kapers op de kust. Ter verwezenlijking van dat doel bleef notabene keizer Hirohito, op papier
hoofdverantwoordelijk voor de oorlog in de Pacific, geheel en al buiten schot. Onder de titel 'The Tokyo Trial' zendt de
VPRO-televisie morgenavond een tweeëneenhalf uur durende Japanse documentaire uit die grotendeels is opgebouwd uit nog
nimmer in Nederland vertoonde filmarchiefbeelden van het Pentagon. 'The Tokyo Trial' is een Japanse visie met een sterk
verwijtende ondertoon op de berechting van de 28 militairen en regeringsleiders die door de geallieerden aansprakelijk werden
gesteld voor de oorlogszuchtige veroveringen en het daaruit voortvloeiende wangedrag in Zuid-Oost-Azië voorafgaand aan en
tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bijgaand artikel gaat in op de achtergronden van het tribunaal.
De Amerikaanse hoofdaanklager
Joseph B. Keenan wreef zich verge
noegd de handen. Nog nooit had hij
in een dergelijke ambiance zijn
functie mogen uitoefenen. De verza
melde wereldpers mocht dan wat
minder talrijk zijn dan in Neuren
berg, ook hier leken de omstandig
heden ideaal voor een glansrol.
De rechtszaal in Tokio was een kopie
van die waarin het Berlijnse geteisem
een half jaar eerder had mogen plaats
nemen. Het beslag van de marathonzit
ting (die van april 1946 tot november
1948 zou gaan duren) werd gevormd
door een lijvig proces verbaal van welge
teld 49.858 bladzijden dat in de vooraf
gaande weken door een zwerm Japanse
advocaten regel voor regel was uitgeplo
zen. Er waren niet minder dan 419 getui
gen opgeroepèn. En last but not least:
het Hof, gepresideerd door de Australiër
Sir William Flood Webb, bestond uit
maar liefst elf rechters met ieder in hun
kielzog een leger aanklagers. Zij verte
genwoordigden de elf naties waarmee
het boosdoenertje Nippon vanaf het be
gin van zijn agressieve expansiezucht in
1928 totaan de capitulatie in augustus
1945 in oorlog was geweest. En daarover
kon wel een boekje worden opengesla
gen. Kortom, Keenan voelde zich als een
vis in het water. "Dit wordt het belang
rijkste proces uit de geschiedenis", siste
hij op de ochtend van de eerste zittings
dag zijn staf toe.
Onbekenden
Toch zou The International Military
Tribunal for the Far East, zoals de offi
ciële benaming van het Tokio Tribunaal
luidde, nooit zozeer de aandacht van de
wereld trekken als het nazi-proces in
Neurenberg dat zou doen. Daarvoor zijn
wel een paar oorzaken aan te wijzen. Op
de eerste plaats lag Japan in die dagen
nog ver van menig bed, en waren de 28
aangeklaagde militairen en regeringslei
ders voor de meeste wereldburgers vol
slagen onbekenden. Zelfs 'oorlogspre
mier' Hideki Tojo, de generaal die - naar
altijd beweerd i,s - buiten keizer Hirohi
to om het sein tot de aanval op Pearl
Harbour gaf en daarmee Japans actieve
deelname aan de Tweede Wereldoorlog
bewerkstelligde, viel als hoofdverdachte
nauwelijks op in de tjokvolle beklaag
denbank.
Daarbij kwam dat de aanklachten te
gen Tojo c.s. zonder twijfel aanzienlijk
minder spektaculair waren dan die te
gen de moordzuchtige nazi-kliek in
Duitsland. Hoewel beweerd is dat in de
dagen na de Japanse capitulatie de lucht
boven Tokio zwart zag van de verbrande
documenten, heeft het er nooit de ge
ringste schijn van gehad dat er binnen
de Japanse oorlogspolitiek sprake was
van het systematisch uitmoorden van
hele bevolkingsgroepen. De gevreesde
Kempethai (geheime politie) mocht in
bezette gebieden op lokaal niveau dan
soms niet minder beestachtig hebben
huisgehouden dan de Gestapo in Euro
pa - de blanke die stiekem naar Radio
San Francisco luisterde liep kans een
oor te worden afgesneden - toch waren
dit soort wreedheden in geen enkel op
zicht onderdeel van een vanuit Tokio ge
dirigeerd systeem.
De 'kleinere' Japanse oorlogsmisdadi
gers, die meestal waren (of nog zouden
worden) berecht in het land waar ze hun
misdrijven hadden gepleegd, hebben
zich dan ook nimmer beroepen op een
'Befehl ist Befehl'. Japan kende geen
Eichmann. Japan kende geen Wannsee-
conferentie. Kortom, op dat punt ging
elke vergelijking met Hitiers nazi-bende
mank. Maar evenzogoed werden de 28
Japanse verdachten bij de voorberei
ding van het Tokio Tribunaal moeiteloos
op één lijn gesteld met de heren in Neu
renberg.
Recht van spreken?
Dat wreekte zich al tijdens de eerste
dagen van het proces. Van de 55 aan
klachten werden er 45 bij meerderheid
van het Hof als niet ter zake doende af
gewezen. Wat overbleef kon kortweg
worden aangeduid met 'agressieve' en
'onrechtmatige' oorlogvoering, het
schenden van verdragen en toezeggin
gen, en ten slotte de aansprakelijkheid
voor de wrede behandeling van krijgs
gevangenen tijdens die oorlog. Doch
daar lag reeds de eerste adder onder het
gras. Want wat en hoe strafbaar was
'agressieve' en 'onrechtmatige' oorlog
voering? Mochten daarvoor al regels be
staan (o.a. opgesteld in het Verdrag van
Parijs 1928), die waren kort voor het
beëindigen van WO II door Frankrijk,
Engeland en de Verenigde Staten alweer
eigenhandig ongedaan gemaakt met het
OplI december 1948 wees het Tokio Tribunaal vonnis. Zeven militairen en regeringsleiders (onder wie oud-premier Tojo - middelste rij, vijfde
van linkswerden veroordeeld tot de strop (archieffoto»
oog op de genadeklap aan nazi-Duits-
land. En in het geval van Amerika: aan
Japan.
De raadslieden van Tojo c.s. hielden
niet op de rechtbank te wijzen op de
klemmende vraag in hoeverre de aankla
gende partij wel enig recht van spreken
had. Immers, los nog van de talloze bom
bardementen op grote bevolkingscentra
elders in Japan, was de verstikkende
damp van de beide atoombQmmen op
Hiroshima en Nagasaki nog niet koud
opgetrokken? En het moest de heren ju
risten toch wel bekend zijn dat volgens
het tot dan geldend internationaal oor-
logs- en volkenrecht de burgerbevolking
expliciet geen militair doel mocht zijn?
Toen het Hof vanwege de Babyloni
sche spraakverwarring de mogelijkheid
opende Amerikaanse raadslieden aan de
Japanse toe te voegen, werd de zaak er
nog verbetener op. Waar de Japanse
confrères veelal hun best deden de eer
van hun land te redden, gingen de Ame
rikaanse advocaten - tuk op internatio
nale exposure - als olifanten door de
porceleinkast. Een verdediger: "Ik ken
de naam van de piloot die de bom op
Hiroshima wierp. Ik ken ook de namen
van zijn militaire meerderen die hem
daartoe opdracht gaven. En ten slotte
ken ik de naam van degene in Washing
ton die daarvoor de eindverantwoorde
lijkheid draagt. Is hier dan sprake van
moord? I doubt it, your honour!".
Haarkloverij
Voor een beter begrip van de hiaten
die in het Tokio Tribunaal opdoemden,
eerst wat juridische haarkloverij. Het
proces werd gevoerd op basis van een
handvest dat was opgesteld door de le
gendarische Amerikaanse generaal en
halfgod Douglas MacArthur, destijds
opperbevelhebber van de geallieerde
strijdkrachten in de Pacific-oorlog. Hij
had zich daarbij gebaseerd op de Verkla
ring van Potsdam en de daarin opgeno
men voorwaarden van overgave, die
voorzagen in een strenge bestraffing van
oorlogsmisdadigers. Precies zoals in
Neurenberg ging het om drie catégo-
rieën misdrijven: misdrijven tegen de
vrede, z.g. conventionele oorlogsmisdrij
ven, en ten slotte misdrijven tegen de
menselijkheid.
Tekenend voor de gebrekkige juridi
sche voorbereiding van het Tokio Tribu
naal was, dat sommige aanklagers reeds
bij voorbaat aanvoelden dat ze met die
laatste categorie misdrijven (tegen de
menselijkheid, zoals onverbloemd kon
worden aangetoond in het geval van na-
zi-Duitsland) tegen Tojo en de zijnen
niet zo goed uit de weg konden. Op de
valreep van het proces werd dan ook een
poging ondernomen die bewuste regel
te schrappen en te vervangen door 'mis
drijven gericht tegen de burgerbevol
king' om zodoende onder de hoed van
'het massaal doden door militairen in
een onrechtmatige oorlog' (waarvan na
tuurlijk wèl sprake was) te kunnen sco-
Het Hof zei echter nee tegen dit amen
dement. Ook in een 'onrechtmatige' oor
log geldt het oorlogsrecht, en slechts de
militair die in strijd daarmee doodt, is
voor zijn daad strafrechtelijk aansprake
lijk, zo werd gesteld. Niet voor niets
heeft de Nederlahdse afgevaardigde op
het Tokio Tribunaal, de dit jaar overle
den prof mr. B.V.A. Röling, later gepleit
voor deelname van neutrale rechters aan
dit soort monsterprocessen, of zelfs voor
rechters uit het 'verslagen' land vanwe
ge de corrigerende invloed die daarvan
kan uitgaan. Hij verwees daarbij o.a.
naar een tribunaal tegen lagere Japanse
oorlogsgoden in het Russische Chaba-
rowsk (december 1949), waar al na vijf
dagen uitspraak werd gedaan en waar
internationale rechtsregels met voeten
werden getreden.
Eenzijdig
Maar in Tokio was het evenmin altijd
zuivere juridische koffie die in de rechts
zaal werd geschonken. Omdat de reste
rende aanklachten uiteindelijk nog
slechts neerkwamen op 'samenspanning
die uitmondde in de Pacific-oorlog',
werd een aantal grensincidenten met de
Sowjet-Unie zomaar als oorlogen behan
deld. In dit verband zou prof. Röling la
ter diplomatiek opmerken: "Men zou
kunnen stellen dat een oordeel over zo'n
complex geheel van gebeurtenissen
nauwelijks in één proces gegeven kan
worden, zelfs al duurt dit enkele jaren.
Men kan zich ook afvragen of eenzijdige
belichting kan worden vermeden als één
partij (de aanklagende) de beschikking
heeft over alle documenten en daaruit
zelfstandig een keuze maakt".
Dat ook de Japanners zelf grote twij
fels koesterden over de vraag of het hier
een eerlijk proces betrof, werd meer dan
eens duidelijk. Zo opperde de verdedi
ging menigmaal het argument dat gene
raal MacArthur zijn bevelen tot bombar
dementen op Japan motiveerde met het
feit dat Japan in internationaal-rechtelij-
ke zin een 'agressieve' oorlog had ge
voerd, terwijl het Hof dat eerst nog
moest vaststellen. Een Amerikaans tijd
schrift deed er in die dagen nog een
schepje bovenop door te schrijven: "We
zullen ze een eerlijk proces geven en
daarrta ophangen".
Hetgeen gebeurde. Althans met zeven
van de verdachten, onder wie Hideki To
jo die vlak voor zijn terechtstelling een
verijdelde poging tot zelfmoord deed.
Waarover nog een anekdote die aantoont
dat niet alle Japanse militairen hem ver
afgoodden. Een marinier moet althans
hebben uitgeroepen: "Al moeten jullie al
het bloed uit mijn lichaam pompen, die
schoft moet levend aan de galg!". Maar
terug naar het vonnis. Zestien verdach
ten kregen levenslang, twee kregen tij
delijke gevangenisstraffen, twee overle
den tijdens het tribunaal, en'éen werd
krankzinnig verklaard en opgesloten.
Onterecht
Was er sprake van een unaniem oor
deel van het Hof? Allerminst Er waren
nogal wat rechters met een afwijkende
mening, onder wie onze landgenoot Rö
ling die tot zijn dood heeft volgehouden
dat zeker twee van de verdachten vol
gens hem ten onrechte de strop hebben
gekregen. De Brits-Indische afgevaar
digde, een zekere meneer Pal, achtte
zelfs geen van de tenlasteleggingen van
toepassing. In dit licht is het veelzeg
gend dat het 2858 bladzijden dikke von
nis nimmer in gedrukte vorm het leven
zag, en dat van de z.g. dissenting opi
nions (afwijkende meningen) in het ge
heel geen kopieën werden verstrekt.
Hoewel achteraf niemand het belang
van een tribunaal als in Tokio heeft ont
kend - het individueel aansprakelijk
stellen van machthebbers voor het ont
ketenen van oorlog en voor wangedrag
tijdens die oorlog werd voorgoed als be
ginsel aanvaard, in dit opzicht werden
Neurenberg en Tokio onuitwisbare pre
cedenten - werd daar eens te meer aan
getoond dat de grenzen van die aanspra
kelijkheid internationaal-juridisch een
rommeltje waren en nog steeds zijn. Er
bleven dan ook heel wat vragen on
beantwoord liggen. Zoals: waar ligt de
grens tussen het toelaten van oorlogs
wreedheden en het nalaten ertegen op te
treden? En: zijn meerdere kabinetten
met uiteenlopende opvattingen (en aan
toonbare controverses tussen militaire
en burgerministers) onder één aanklacht
te vangen? En: ben je als deel van zo'n
kabinet zomaar verantwoordelijk?
Röling had er ook nog een: "Maakt een
opperbevelhebber die zijn functie uitoe
fent in een onrechtmatige oorlog zich
schuldig aan een misdrijf tegen de vre
de? Een positieve beantwoording van
die vraag zou inhouden dat van militai
ren geëist kan worden zich te bemoeien
met de buitenlandse politiek, meer dan
louter als adviseurs in strategische
kwesties. De vraag kan worden gesteld
of dit standpunt voor de vrede wel zo
gunstig zou zijn".
Welk een cynische lading kregen deze
woorden reeds in het begin van de jaren
vijftig, toen de onkwetsbaar geachte ge-
neraal MacArthur door president Tru
man van zijn commando in de Koreaan
se oorlog werd ontheven omdat hij ei
genhandig Mantsjoerije wilde bombar
deren en de Chinese kust wilde blokke-
Geen tijd
tijde van het Tokio Tribunaal reeds een
nieuw schrikbeeld aan: de ballende
vuist van het communisme. Ondanks de
reeds ontluikende Koude Oorlog had
den de rechters in Tokio dit motief vhn
Tojo en de zijnen voor hun groot-Aziati
sche expansiezucht nog niet officieel er
kend. Maar achter de schermen van de
internationale politiek was dat wel dege
lijk het geval.
Waarmee we belanden bij de figuur
van Hirohito. Hoewel de Amerikaanse
president Truman in de Verklaring van
Potsdam opzettelijk in het midden had
gelaten of de keizer in het nieuwe Japan
zijn troon zou mogen behouden, stond
voor hem toen al vast dat Hirohito als
een soort eenheidssymbool moest gaan
dienen in het geherdemocratiseerde Ja
pan, waarvan Truman vreesde dat het
anders onbestuurbaar of zelfs commu
nistisch zou worden. Om die reden moet
er vrijwel zeker een stevige lobby ge
voerd zijn tussen Washington enerzijds
en hoofdaanklager Keenan op het Tokio
Tribunaal anderzijds. Want hoe vaak
daar ook gevraagd werd de keizer - uit
eindelijk op papier de hoofdverantwoor
delijke voor het Japanse wangedrag -
tep tonele te voeren, telkens zag Keenan
met gebruikmaking van talloze juridi
sche vondsten kans dat voornemen te
verijdelen.
Niet zelden werd in dit verband bena
drukt dat Hirohito een willoos werktuig
van de militaire machthebbers was ge
weest, zoals dat al eerder was gebeurd
met de enigszins seniele Franz Joseph te
midden van oorlogszuchtige graven in
het Oostenrijk van 1914. Hirohito, zo
werd op steeds grotere schaal aangeno
men, was een wat wereldvreemde man
die veeleer in zijn hobby (onderzeese flo
ra) was geïnteresseerd dan in staatsbe
moeienissen. Voor de rest van het scena
rio zorgde generaal MacArthur. Die
dwong de keizer op nieuwjaarsdag 1946
voor de radio te verklaren dat hij niet
van de zonnegodin afkomstig was, zoals
in het vooroorlogse Japan algemeen
werd aangenomen. Na die opzienbaren
de radiotoespraak schijnt Hirohito zijn
keizerin Nagako te hebben toegefluis
terd: "Kun je iets aan me zien? Vind je
dat ik er nu menselijker uitzie?".
Zielig
Maar zoals ook in Neurenberg pijnlijk
duidelijk werd: voor het grondig bestu
deren van eerder genoemde vragen was
geen tijd. De wederopbouw vroeg om
snel beslissen; meri wilde niet jarenlang
met dit kankergezwel opgescheept blij
ven zitten. Bovendien diende zich ten
Hoe dan ook, Hirohito's 'afdalen uit de
wolken' (zoals de Japanse pers het
noemde) sloot perfect aan op de regie
die Truman voor dit land in petto had.
Waar kort tevoren een gewone sterve
ling nog in het cachot was beland we
gens het ontkennen van des keizers god
delijkheid, daar maakte de vroegere ver
ering thans plaats voor een nieuw senti
ment, al bleef het een beetje een zielige
vertoning om te zien hoe de keizer nu
zijn best deed om met het gewone volk
te praten terwijl hij daarin absoluut niet
geïnteresseerd was.
Maar in zijn nieuwe hoedanigheid was
hij ongetwijfeld broodnodig voor de we
deropbouw van Japan. En hij niet al
leen. Meer nog dan in nazi-Duitsland
werd menige 'uitgezuiverde' alweer snel
in het maatschappelijk bestel opgeno
men, eenvoudig omdat zijn of haar be
kwaamheden op dat moment onont
beerlijk waren. De groep van ongeveer
200.000 militairen, politici, ambtenaren,
leraren, journalisten, industriëlen en on
dernemers die het oorlogszuchtige sys
teem al die jaren had gesteund en bevor
derd, kon niet zomaar worden uitge
schakeld omdat voor hen'geen capabele
plaatsvervangers waren te vinden.
Ook het vooroorlogse Zaibatsu-be-
wind, een machtige Japanse economi
sche elite van familieconcerns die een
grote jol in de oorlogsvoeringen ter ver
breiding van de groot-Aziatische ge
dachte had gespeeld, ging spoedig vrij
uit. De aanvankelijk door de Amerikaan
se bezetter geëntameerde ontmanteling
van deze enorme coöperaties deed het
herstel van de economie pijnlijk stagne
ren. En dat kon niet, want er dreigde
hongersnood en die moest met Ameri
kaanse hulpverlening worden gelenigd.
Met de plechtige bewering in 1948 dat
voornoemde operatie was voltooid,
maakten de Amerikanen haar weer on
gedaan, opdat het land binnen de kortst
mogelijke tijd weer zijn eigen voedsel
voorziening ter hand kon nemen.
Het vervolg van de Japanse succes
story is bekend. Maar dat neemt niet
weg dat een officier uit de staf van gene
raal MacArthur aan het eind van het To
kio Tribunaal verzuchtte: "Dit proces
was de ergste huichelarij in de geschie
denis der mensheid".
Bronnen o.a.: Het geheim van de snelle
vergeving (prof. mr. B.V.A. Röling), Keizer te
voet (George Richard Storry), Blank achter
Prikkeldraad (dr. D. van Velden).
