Het einde van het 'Huis des Heren'
Grote oude kerken in de steden, wat moet je ermee?
ZATERDAG 6 JULI 1985
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 11
"Sinds deze kerk, waarin wij onder meer getrouwd zijn, gedeva
lueerd is tot een evenementenhal voor de meest banale vertonin
gen, betreden wij deze ruimte niet meer".
Zo luchtte een Arnhemse lezer zijn gemoed in het juni-nummer
van 'Het Zoeklicht', een blad uit de kring van de vroegere evan
gelist Johannes de Heer, 'onafhankelijk van enige kerk of kring'.
In zijn brief doelde hij op het profane gebruik van de Grote of
Sint Eusebiuskerk in het hart van de Gelderse hoofdstad. Zo
werd in deze kerk eind mei-begin juni de wereldpremière van
een bijzondere dansproduktie opgevoerd, een evenement van de
Stichtingen Festival en Filmweek Arnhem.
In een commentaar schrijft 'Het Zoeklicht':
"Het is een teken aan cfe wand, dat kerken, die gebouwd zijn
om gebruikt te worden in de dienst des Heren, in onze dagen
gedegradeerd worden tot evenementenhallen en dienst doen als
theater en schouwburg, doordat mensen ieder persoonlijk wel
hun eigen huis kunnen onderhouden, maar met z'n allen niet in
staat zijn één kerkgebouw in stand te houden. Het is een van de
tekenen van de grote afval".
Toch vraagt deze commentator (H. Blok) zich wel af, op grond
waarvan men een kerkgebouw het 'Huis des Heren' mag noe
men.
"In de Heilige Schrift is er wel sprake van een tempel des Heili
gen Geestes, maar dat is niet een kerk van hout en steen, met
handen gebouwd, maar uw en mijn lichaam, het lichaam van elk
wedergeboren kind Gods. Wij kunnen gegriefd zijn bij de verne
deringen van onze kerken, maar veel erger is het, dat in het leven
van zoveel christenen het lichaam niet meer functioneert als een
tempel van de Geest".
In Leiden zijn bij de hervormde
kerkvoogdij verscheidene reacties
binnengekomen op de voorstellin
gen in de Hooglandse kerk - in het
kader van het Holland Festival
1985 - gewijd aan de Egyptische
zonnegod Ra. "Daar mag een nog
dienstdoende kerk niet voor ge
bruikt worden. Het is in strijd met
de christelijke eredienst". Zo was
de inhoud van de kFitiek.
Kerkvoogd Donkers, die een
voorstelling bijwoonde om te zien
of de bezwaren wel reëel waren,
loopt nu alle bezorgden af voor een
persoonlijk gesprek. Zelf vindt hij,
dat de voorstellingen ermee door
konden, al werden er op zijn ver
zoek wel een paar wijzigingen in
aangebracht.
Je kunt zo'n kerk nu eenmaal
niet meer in stand houden met één
enkele dienst per week, is zijn
commentaar. "Er hebben ook men
sen gereageerd wier vrijwillige
jaarbijdrage voor de kerk ver bene
den de maat blijft. De kerk kan niet
van de wind leven". Waarmee de
kerkvoogd zeker niet wil zeggen,
dat ólles in een kerk dan maar mag.
Er zijn grenzen, maar die liggen
voor de een hier en voor de ander
daar.
De grote monumenten uit de
middeleeuwen, die de grootsheid
van stad en kerk moesten uitstra
len, brengen menig tegenwoordig
kerkbestuur haast tot wanhoop.
De historische wedijver tussen ste
den en parochies wordt in deze tijd
wel heel duur betaald.
Zulke gebouwen zijn nog nauwe
lijks te beheren. Het geld van de
kerkleden dient toch niet in de eer
ste plaats om historische objecten
overeind te houden. Dus worden
kerken van de hand gedaan of, als
er maar voldoende belangstelling
voor is, veelvuldig verhuurd voor
concerten, tentoonstellingen, bij
eenkomsten en tal van wereldlijke
manifestaties van allerlei soort. Als
er maar contanten in het laatje
door
S.J. de Groot
vloeien, want zonder dat komt er
onherroepelijk een eind aan de ge
schiedenis van het 'godshuis'.
Wat dan wel problemen kan ge
ven, is de combinatie van kerkelijk
en profaan-cultureel gebruik. Het
eerste kan in de regel breed wor
den opgevat, maar 'de cultuur'-in
de kerk staat soms op gespannen
voet met de traditie en het geloofs
besef.
Pierement
In Leiden is die spanning ten de
le opgelost door de Pieterskerk aan
het kerkelijk gebruik te onttrek
ken. Het kerkbestuur wilde er he
lemaal af. Als gebouw is de Pieters
nog een 'kerk', maar geen kerkelij
ke instantie is nog verantwoorde
lijk voor wat er gebeurt. Toch roe
pen sommigen nog altijd 'schande'
als daar vlooienmarkten - en nog
wel op zondag - of andere al te
profane evenementen, zoals een
miss-verkiezing, worden gehou
den. In het gevoel van menigeen
strijdt dat met de stijl die het ge
bouw voor zich blijft opeisen, of
het nu nog als kerk gebruikt wordt
of niet.
In Utrecht is men iets radicaler
te werk gegaan door de gerestau
reerde middeleeuwse Buurkerk
eens een bruisend centrum van
hervormd gemeenteleven en van
kerkmuziek (Buurkerkkoor en de
organist Mees van Huis!) - inwen
dig gewoon te verbouwen en in te
richten als nationaal museum 'Van
speelklok tot pierement'.
Naast carillonklokken, speeldo
zen, buikorgels, tingeltangels, ker
mis- en dansorgels vindt men er
een indrukwekkende collectie
kleine en reusachtige draaiorgels.
Een beuk van de kerk is getrans
formeerd tot museumcafé en in
een andere kunnen de bezoekers
een doorlopend videoprogramma
volgen. Tijdens de rondleidingen,
die op ieder heel uur beginnen,
worden de meeste instrumenten
gedemonstreerd.
(Tussen haaRjes: het museum
(Buurkerkhof 10, in de schaduw
van de Dom) is open van dinsdag
tot en met zaterdag van 10 tot 5 en
op zondag van 1 tot 5 uur).
Alleen de middenbeuk van de
oude 'Buur' (met wat moderne ge
makkelijke stoelen, een antieke
preekstoel en het beroemde 'Witte-
orgel') herinnert nog een beetje aan
het rijke hervormde leven van wel
eer. Deze ruimte is nu een soort au
la.
Diensten zijn er helemaal niet
meer. De kerkelijke gemeente is
haar Buurkerk definitief kwijt. Wel
worden in het middenstuk van het
museum nog orgelconcerten ge
houden. Het orgel van de vermaar
de bouwer Witte is daarvoor op his
torisch verantwoorde manier ge
restaureerd en uitgebreid.
Menselijke Dom
Eerst was het de bedoeling, van
de Buurkerk een 'inloopkerk' te
maken. Een 'diakonaal-missionai-
re gemeenschapsplaats', een dien
stencentrum en een rust- en by-
tankplaats voor de voorbijganger.
Dat is door allerlei oorzaken niet
gelukt. Utrecht heeft er langzamer
hand vrede mee. Het heeft de nieu
we bestemming van het kerkge
bouw nu wel aanvaard. Inwendig
zijn de sporen van het verleden
volledig uitgewist. Dat is blijkbaar
minder pijnlijk dan een kerk in
tact te laten en tot 'evenementen
hal' te degraderen.
De 'droom' met de Buurkerk
wordt straks ten dele werkelijk
heid in de Dom, waarvan de restau
ratie in het najaar of de winter
klaar komt. Niet alleen krijgt het
Utrechtse citypastoraat hier een
ruimere en fraaiere kerkruimte te
rug, waarin iedere zondag de
dienst van woord én sacrament
centraal staat, de Dom wordt ook
dagelijks een 'open huis' met mid
dagpauzediensten, avondgebeden,
gelegenheid voor ontmoeting en
gesprek, informatiestands over
kerkelijke, diakonale, maatschap
pelijke en politieke thema's, een
leestafel, een boekwinkeltje en een
theeschenkerij in de tegen de kerk
aan gelegen kloosterhof.
Voor dat alles is een groot aantal
getrainde vrijwilligers nodig. Het
lijkt erop, dat het citypastoraat die
kan leveren.
P. de Wit uit De Bilt, redacteur
van 'Woord en Dienst' (orgaan voor
het hervormde gemeenteleven),
karakteriseert de 'nieuwe' Dom als
een 'open en hartelijke kerk'. "Veel
mensen hebben daar behoefte
Levend geheel
Ook de Oude Kerk in Amster
dam, een van de grootste hallen
kerken in ons land, is weer
'springlevend'. Dat woord staat op
de omslag van een nieuw boek
over deze kerk, getiteld 'De Oude
Kerk in Vogelvlucht' en geschre
ven door A. van Rooijen. Het boek
is te koop (f. 19,50) onder andere bij
het secretariaat van de stichting
'De Oude Kerk', Oudekerksplein 1,
1012 GX Amsterdam, telefoon 020-
258284.
In 1951 werd de kerk - het oud
ste monument van Amsterdam
wegens bouvalligheid gesloten.
Vier jaar later kon, dankzij de toen
opgerichte stichting, de restauratie
beginnen. Die duurde tot 1979 en
kostte in totaal ruim f. 26 miljoen.
Bestuurslid J. A. Bijsterveld:
"Zo'n restauratie heeft bijzondere
consequenties. Wij proberen van
de kerk nu een levend geheel te
maken. In de zomer is er bijna ie
dere avond wat te doen. In de win
ter nauwelijks, omdat we voor de
verwarming alleen maar stoofjes
hebben".
Alleen met de nodige verhurin
gen kan de Oude Kerk het finan
cieel redden. Haar vermogen be
draagt op het ogenblik f. 200.000
(restant van het restauratiefonds)
met een exploitatietekort van f.
40.000 per jaar. "Een urgente
zaak", zegt Bijsterveld over dit snel
interende kapitaal. "En zorgwek
kend als er niet van alle kanten
hulp komt. Een voor zoveel miljoe
nen gerestaureerd gebouw kan
men toch niet opnieuw laten ver
kommeren".
De stichting heeft bij de gemeen
te Amsterdam een onderhouds-
subsidie aangevraagd. Dat neemt
niet weg, dat de toekomst van de
kerk staat of valt met de vraag of
hier een centrum van activiteiten
tot ontwikkeling kan komen. Aan
de Nieuwe Kerk op de Dam heeft
de Oude een zware concurrent.
Naast de zondagmorgendienst
(11 uur) heeft het stichtingsbestuur
de kerk opengesteld voor allerlei:
orgelconcerten (op het 18de-eeuw-
se Vater-Müller-orgel), toneelvoor
stellingen en exposities, congres
sen, grote en kleine vergaderingen
in kerk en bijruimten, recepties,
zelfs diners en opnamen voor film,
radio en televisie. En dat alles (ook
de kerkdiensten) tegen een vastge
stelde huur. Begunstigers van de
Oude Kerk betalen ten minste
500 per jaar, donateurs ten min
ste 5000 ineens. De laatste weken
trok een bewegend toneel in deze
kerk veel belangstelling. Op 28
september staat een open dag met
kunstbeurs op het programma.
Ook de Grote Kerk aan de Markt
in Enschede wordt per 1 januari
volgend jaar ondergebracht in een
stichting. Een bestuur zal de finan
ciële middelen moeten vinden om
het voortbestaan van de kerk te ga
randeren.
De kerkdiensten op zondagmor
gen gaan gewoon door. Daarnaast
worden plannen beraamd voor een
gezonde exploitatie, naar het voor
beeld van de Martinikerk in Gro
ningen, ook zo'n monumentaal ge
bouw dat zonder de nodige voor
zieningen voor algemeen gebruik
geen toekomst heeft. Over de be
stemming van de tweede grote
kerk in de Groningse binnenstad,
de gerestaureerde Aa-kerk, wordt
nog druk overlegd.
Vrienden van Bavo
In Haarlem is de oude Bavo eind
juni na een uitgebreide 'consolide
rende restauratie' officieel hero
pend. In tegenwoordigheid van de
koningin en haar man. De kosten
van de consolidaties waren ruim f.
25 miljoen. Ongeveer f. 2 miljoen
komt voor rekening van de her
vormde gemeente.
In 1975 werd rond de Bavo een
'Vriendenkring' opgericht om een
deel van dat geld bijeen te brengen
en met passende activiteiten bij te
dragen aan een positieve exploita
tie van de kerk. Die kring telt nu
ruim 3000 leden. Hij betaalde de
laatste jaren voor restauraties in en
aan de kerk al ruim f. 300.000. Voor
het beheer van het restauratie
fonds van de Bavo werd een spe
ciale stichting in het leven geroe
pen.
Uit de 'Bavo-kroniek' van deze
maand: "De Grote Kerk leeft weer
helemaal. Hèt heeft veel voeten in
de aarde gehad en er was ook te
genslag - de inspanningen waren
soms bijna niet meer op te brengen
-, maar gelukkig is het hele kerk
gebouw nu weer beschikbaar voor
kerkdiensten en concerten en het
toeristenbezoek". De Bavo is bij de
toeristen erg in trek. De hele orga
nisatie in en rond de kerk is daarop
afgestemd.
Internationaal bekend zijn de
concoursen en concerten op het
beroemde Müller-orgel. (Dat orgel
is geen eigendom van de kerkelijke
gemeente maar van de stad Haar
lem). Naast nog een reeks andere
(orgel)concerten zijn hier tot mid
den oktober twee bespelingen per
week, op dinsdagavond en donder
dagmiddag, hetzij door de stadsor-
ganist, die hiervoor speciaal is aan
gesteld, hetzij door gastorganisten.
De Bavo blijft, zo is de bedoe
ling, volop beschikbaar voor ker
kelijk gebruik. Behalve de gewone
kerkdiensten zijn er deze zomer
ook bijzondere zondagavonddien
sten. Binnenkort krijgt de 'Vrien
denkring' een zelfstandige status,
als stichting of vereniging. Voor
het komende najaar heeft de kring
al veel op stapel staan om de trek
naar de Bavo op peil te houden.
Zoals een 'Bavodag' in samenwer
king met het Belgische Gent en
een tentoonstelling over Vlaams
cultuurbezit.
Speelruimte
De inspanningen om de grote
kerken in het leven van de steden
een plaats te geven zijn niet tever
geefs. Maar al die mensen die zich
daarvoor willen inzetten moeten
wel de nodige speelruimte hebben
om nieuwe mogelijkheden uit te
denken en te benutten. Want zon
der een gevarieerd gebruik met
sluitende exploitatie (aangevuld
met donaties en onderhoudssubsi-
dies) zijn het bezit en behoud van
deze monumenten voor kerken en
particulieren een onmogelijke op
gave.
Het 'Huis des Heren' van déze
omvang, uitsluitend en alleen be
stemd voor de traditionele kerke
lijke eredienst, bestaat niet meer.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Pannekoek, 11.45 oecum. studenten-
dienst
Marekerk 10 kand. Van 't Hof, 17 ds.
Christ (Eek en Wiel);
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Bou-
huys;
Oecumenische geloofsgemeenschap De
Regenboog (Merenwijk) 9.30 mevr. ds.
De Mey-Meulendijk;
Bethlehemk. (Driftstr.) 10 ds. Möhring-
Wilterdink (Voorburg);
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
K.J. Jansen;
Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Nauta;
Waalse kerk (tijdelijk Rapenburg 6)
10.30 dr. H.J. de Jonge;
jeugdkapel Vredeskerk 10;
jeugdkapel Bevrijdingskerk 10;
Wyk 'Stevenshof zie na geref. kerk.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
Van Beinum (HA);
Diakonessenhuis 10.30 ds. Van 't Hof;
zaterdag 10.30 rk dienst;
Endegeest 10 ds. Friedrich;
Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.;
Petrak. (Surinamestr.) 10.30 doven-
dienst hr. Storm;
Oude Vest 10 ds. v.d. Zwaan;
Maranathak. zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. 10 ds. Jansen, 17 ds. Kool
stra;
bejaardenhuis Groenhoven 10 ds. Ver-
Merenwijk zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk) 10 ds. Koostra;
Geref. K. Vryg. (Herengr.) 10 ds. Hout
man, 17 ds. Grutter;
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 9.30 dienst
des Woords, 17 prof. Boertien;
Geref. Gem. (N. Rijn) 10 leesdienst, 19
ds. De Gier (Den Haag);
Geref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30;
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Mostert;
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.) 10 ds. Koek;
Baptistengem. (O. Rijn 3) 10 hr. Poetse-
ma (Voorschoten);
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3)
10 hr. Dikkes;
Evang. gem. Merenwijk (Flevoweg 5)
19.45 hr. Siebesma (België);
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21) 5 hr. Roos;
Evangeliecentrum (Zijlsingel 2) zo. 10
rev. Paul Olson, woensdag 8 hr. Zijlstra;
Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr. Eiker
bout;
Leger des Heils (hoek Vestestr./Groe-
nesteeg) 10 en 19;
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
Zevendedag-adventisten (Ontmoetings-
kerk Voorschoten) elke zat. 9.45 bijbel
studie, 10.45 predikdienst.
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30.
Genootschap der Vrienden (Quakers)
Rapenburg 6, 10.30
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl.) 9.30, 10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) 10;
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 9 en
10.45;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 10 (miv 18 aug.
weer 9.30 en 11);
Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45 en
12.15;
Merenwijk zie herv. gem.;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. geen opgave.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. Van Driel, 19 ds. Vlasblom (Bos
koop);
Geref. Kerk 10 ds. Van Driel, 19 ds. Vlas-
Chr. Geref. Kerk 9.30 dienst des Woord,
19 ds. Van Sorge (Rijnsburg);
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 9.30 ds. Koelewjjn, 18.30
ds. Bogers;
Kruiskerk 9.30 ds. Bezemer;
Opstandingskerk 9.30 jeugdkapel hr.
Lemkes;
G. Herderkerk 10 ds. Taselaar, 18.30 ds.
Mulder;
De Bron 9.30 ds. Verheul, 10.15 ds. Nieu-
wenhuis, 18.30 ds. Taselaar;
Ashram (Marsdiep) 10 ds. Mulder;
Oudshoornse kerk 10 ds. Roos (Wou-
brugge);
Sionskerk (Planetensingel) 9.30 ds. De
Graaf (Hazerswoude), 18.30 ds. Ouwen-
dijk;
Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds. Wilschut,
18.30 ds. Warner;
Salv.kerk 9.30 ds. Warner;
Geref. K. Vrijg. (aula chr. techn. school)
9 en 17 ds. Room;
Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 ds. De Jong, 18.30 hr. Fröling;
Chr. Geref. Kerk 9.30 dienst des
Woords, 14.30 ds. Blom;
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en
4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 18.30
ds. Koekkoek;
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 hr. Van Gemeren;
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hen-
drikstr. 54)
Pinkstergem. (school Batenstein 16) 10.
Leger des H. (Corn, de Vlamingstr.) 10
en 6.30.
Remonstr. Kring (Van Mandersloostr.
36) 10 ds. Siccama;
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30;
Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 kand.
Paul (Zoetermeer), 18 ds. Abma (Gou
da);
Geref./Herv. Gem. (dorpshuis 'De Tas')
10 ds. Knotters (Zoetermeer);
Geref. Gem. 9.30 en 18 leesdiensten.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 9.30 dr. Maarsihgh (Amersfoort),
18.30 kand. Nagel (Bodegraven);
Salv.kerk 9.30 ds. Roelofsen (Zeist),
18.30 ds. Van Vreeswijk (Ridderveld);
Bethl.kerk 9.30 ds. Van den Broeck (Bo
degraven), 18.30 ds. Van de Hoef;
Geref. Kerk 10 en 18.30 ds. Bac;
Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en 16.30
ds. Mouissie;
Geref. Gem. (Stationsweg 17)
Evang.-Luth. Gem. 10.30 ds. Van Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom, 18.30 gez. dienst ds. Brou
wer (Schiedam);
De Stek 10 ds. v.d. Pol;
Geref. Kerk 9.30 bevestiging ds. G. de
Jong, 15 intrede ds. De Jong;
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 17 ds. Ribbers;
Geref. Gem. 9.30 leesdienst, 19 ds. Boog
aard (Leiden), 10 juli 19.30 ds. Hage.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Ouwendijk (Alphen), 18.30 ds. De Graaf;
Geref. Kerk 9.30 ds. Baayen (Rijnsburg),
17 ds. Noordam (Bleiswijk);
Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. en geref. Gem. 9.30
en 19 ds. v.d. Wal;
Chr. Geref. Kerk 10 en 19 ds. Biesma;
Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boon-
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 9.30 ds. Kolde-
wijn;
Rk Kerk zat. 7, zo. 8 en 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 9.30 ds. Aarents, 18 ds.
Gebraad;
Ontm.kerk 10 ds. Gebraad, 18.30 ds.
Aarents;
Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-colle-
ge) zie Katwijk aan Zee.
Geref. Kerk 9.30 mr. Vreugdenhil (Kou
dekerk a.d. Rijn), 18.30 ds. Koster;
Rk Kerk zat 7, zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Hovius, 18 ds. Driebergen;
O. Kerk 8.30 en 10 ds. Van Roon, 18 ds.
S. de Jong;
Ichthusk. 10 ds. Sjollema, 17 ds. Van
Sliedregt;
Pniëlk. 9.30 ds. S. de Jong, 18 ds. Van
Roon;
aula Bestevaer-mavo (Rijnsoever) 10 ds.
Schuurman;
Overduin 14.15 ds. Van den Beid;
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-
college Pr. Frederikdreef 15) 9.30 ds.
Koelman (Aalten);
De Hoeksteen (Burgerdijkstr. 27) 10
Duitse dienst, Pfarrer F. Wattjes;
Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds. Koster, 17
ds. Kersten;
Triumfatork. 9.30 ds. Kersten, 17 nog
niet bekend;
Geref. K. Vrijg. 9.30 leesdienst, 15.15 ds.
Grutter;
Ned. Geref. K. 11 en 19 ds. Janse;
Chr. Geref. K. 10 en 17 ds. Slagboom;
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 17
ds. G. de Boer;
Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 17 lees
dienst;
Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5.
Volle-evang.gem. ('Tripodia') 9.45.
Onafh. baptistengem. (Ambachtsweg 2)
10 hr. Bakker (Heverlee) HA;
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Spruyt (Amsterdam), 19 ds.
Gesink (Sassenheim);
Geref. Kerk 10 ds. Bos (Katwijk), 19 ds.
Gesink (Sassenheim);
Vliegkamp Valkenburg: 10.30 ds. Verse-
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. Knorth;
Hoofdstr. 10 ds. Van Loenen;
Scheppingsk. 9 ds. Stegeman;
Leythenrode 10 ds. De Leeuw;
Elis.ziekenhuis 9.30 hoogmis rector
Abr. Vijftigschild, 10.45 ds. De Bruin;
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. De
Vries (HA);
Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Weg-
erif, (Nieuwkoop), camping 'De Drecht'
mevr. v.d. Kooi (Leimuiden);
Geref. Kerk 9.30 en 19 ds. Van der Kooi
(HA);
Rk Kerk zat. 7, zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 9 en 19
ds. 't Hooft;
Pauluskerk 10.30 ds. 't Hooft;
Geref. Kerk 10 drs. Jaspers Focks (Oude
Wetering), 19 ds. Boswijk;
Geref. K. Vrijg. 10.30 en 16.30 ds. De
Putter;
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds. Zuid
hof gecomb. dienst in chr. geref. kerk,
17 ds. Vos;
Chr. Geref. Kerk 10 ds. Zuidhof, 19 ds.
Visser; k
Geref. Gem. (Vivaldistraat 69) 10 en 16
ds. Boogaard HA;
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30;
Poelpolder zat. 7, zo.
Mariakerk zat. 7, zo. 8.30, en 10;
Engelbew. zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 hr.
Stam, 18.30 ds. Koelewijn (Woubrugge);
Geref. Kerk 9.30 ds. Stroes;
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 18.30 dienst des
Woords;
Remonstr. Gem. 10 ds. Van Gelder;
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan
33) 9.30.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 en 18.30
ds. De Graaff;
Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, 17 ds.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
De Gelder, 19 uur ds. Tenvoorde;
Geref. Kerk 9.30 hr. Noordam, 18.30 hr.
Vogelaar;
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. D. Vis-
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 19 ds.
De Geuze;
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 dr. Dirksen (Lei
den), 17 kand. Den Besten (katwijk a. Z),
19 ds. Elgersma;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Keuning;
De Rank (Golfbaan) 10 hr. Visser (Gou
da), 20 Duitse dienst Pfarrer Wattjes;
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10
ds. Korenhoff, 19 ds. Van Niel (Rijns
burg);
Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Elgersma;
Stichtingskerk 11 hr. De Bock (Baarn);
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30
drs. Sachs (Noordwijkerhout);
Rk Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30 (in juli en
aug. 7 nam. Duitse dienst);
Binnen zat. 7, zo. 8, 10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 hr.
Hoffenaar;
De Zilk
Rk Kerk Victork. zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 prof. dr. v.d. Berg;
Pauluskerk geen dienst;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 prof.
dr. Sperna Weiland (R'dam), 7 ds. Bo
venberg;
Geref. Kerk 10 ds. Da Costa,
Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 8.45 ds. De Putter, 16.30 dienst;
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) geen
opgave;
Van Wijckerslooth 16 mevr. ds. Visch;
Endegeest 10 ds. Friederich;
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum) 4.
Rk Kerk Will.kerk zat. 7. zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte
Geref. K. 9.30 ds. Boswijk, 18.30 ds.
Broer;
Remonstr. Gem. 10 ds. Cossee (Rotter
dam);
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11;
Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. Terlouw (Den Hoorn), 19 kand. Ster
renburg (Rotterdam);
Chr. Geref. K. 9.30 en 14.15 dienst des
Woords;
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. v.d. Berg, 17 ds. Wagter;
Bethelkerk 9.30 ds. Wagter;
Geref. Kerk Petrak. 9.30 ds. Czira, 17 ds.
Ribberink;
Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Snel, 19 ds. Czi-
Mar.kerk 9.30 ds. Ribberink, 17 ds. Snel;
Geref. Kerk Vrijg. 10 en 17.15 ds. Grut
ter
Chr. Geref. K. 9.30 en 17 ds. Van Sorge;
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 hr.
Davidse (Delft);
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zat 7, zo. 9
en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9.30 ds.
Germans, 19 ds. Baas;
Geref. Kerk 9.30 hr. Vercouteren (Voor
burg), 19 ds. Baas;
Chr. Geref. K. 10 en 19 ds. Aarnoudse;
Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) 10.30
mevr. ds. Kolff-Vos (Naarden);
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. Van
Leusden (Leidschendam), 18.30 kand.
Stam (Barendrecht);
Geref. Kerk 9.30 ds. Broer, 18.30 ds. Jas
pers Focks;
Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12;
kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds.
Kattenberg (Den Helder), 6.30 ds. Oege-
ma, zangdienst in geref. kerk;
Geref. Kerk 9.30 prof. v.d. Beek, 18.30
ds. Oegema;
Geref. K. Vrijg. 9.30 en 16 leesdiest;
Vliegkamp Valkenburg: 10.30 ds. Verse-
put;
VOORHOUT: Herv. Gem. 10 ds. Baas
(Sassenheim)
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 prof. dr. Berkhof. 19 ds. De
Zwart;
De Ontmoeting (Noordhofland) 9.30
mevr. M. Hopman;
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 rector
Jansen;
Herv. evang. op geref. grondslag (Lucas-
college, Beeth.laan) 9.30 kand. Buitelaar
(Rotterdam), 16 ds. Schalkoort (Streef
kerk);
Geref. Kerk 9.30 ds. De Zwart;
Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 17 ds.
Van Kalkeren;
Aulagemeenschap Noordhofland geen
dienst;
Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30;
M. Godskerk. zat. 7, zo. 10.
Kerk van Engeland (British school in
The Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15
anglicaanse dienst
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Maasland, 17. ds. Oskam (Game
ren);
Hoeksteen 9.30 ds. Goossen, 6.30 ds.
Bethelk. 9.30 kand. Zoetewey, 17 ds.
Imm.kerk' 9.30 hr. IJska (Den Haag);
Geref. Kerk Kruisk. 9.30, 17 ds. Mon-
deel;
Ontm.kerk geen dienst;
WARMOND: Herv. Gem.
Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 16.30 ds. Kok (Rotter
dam);
Kievietk. 10 dr. Van Brujggen;
Messiask. 10 ds. Hartzheim (Schevenin-
gen);
Dorpscentrum 9.30 ds. Wieman (Bode
graven);
Geref. Kerk Zijllaan 10 en 19 ds. v.d.
Woude;
Zuid (Bloemcamplaan) 10 dr. Vlijm;
Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds.
Knoppers (Alkmaar/Hoorn);
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Kempenaar (Werkendam), 18.30 ds.
Christ (Eek en Wiel);
Geref. Kerk 9.30 hr. Schoenmaker (Ou
de Wetering), 17 drs. Aalders;
Ned. Prot. Bond (De Wijk)
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 hr. De
Geref. Kerk 9.30 ds. Voogd, 19 ds. Ver
heul:
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Wolthaus;
Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zo. 9.30;
Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10;
Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 9.30
en 11.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 9.30 hr.
Goedhart (Nieuwkoop), 18.30 ds. Kiel-
der (Vianen);
Geref. Kerk 9.30 en 18.30 ds. v.d. Bos
(Gouda);
Remonstr. Gem. geen dienst.
De oude Bavo in
Haarlem, na
restauratie van
vele miljoenen
weer helemaal in
gebruik.
