OPRUIMING
'Het oeuvre wordt steeds kleiner'
LICHT& INTERIEUR
Rijksmuseum toont tekeningen Rembrandt
KIJK UIT
VRIJDAG 28 JUNI 1985
KUNST
PAGINA 25
hamer opheft waarmee zij de vijan
dige generaal Sisera in zijn slaap
zal doden.
Vervalsingen
Rembrandt heeft een paar dui
zend tekeningen gemaakt. Het wa
ren schetsen, snelle halen met aan
gepunte ganzeveer of rietpen. De
bruine bister-inkt op basis van roet
hier en daar met de duim wegge
veegd voor een schaduweffect. Hij
gebruikte ook rood of zwart krijt
en later galnoteninkt, die zoveel ij
zer bevatte dat hij donker bruin
zwart opdroogde. Fouten Werden
met loodwit bedekt, gehoogd zoals
men toen zei, maar nu is die
verfstof geoxydeerd en bruin ge
worden en de gecorrigeerde lijnen
schemeren er door heen.
Al die snelle impressies van
mensen, dieren en landschappen
behoorden tot het studiomateriaal.
Het was het beeldarchief waar de
schilder zijn hele leven gebruik
van heeft gemaakt. De tekeningen
werden per onderwerp bewaard
tussen de blanco bladzijden van
een zogenaamd kunstboek. De in
ventaris die in 1656 werd opge
maakt van Rembrandts bezittin
gen omvatte verschillende van de
ze boeken. Ze werden bijvoorbeeld
aangeduid als 'Een Boeckie vol ge-
sichten geteeckent van Rem
brandt' of 'Een Boeck vol teecke-
ningen van Rembrandt gedaen, be-
staende in mans ende vrouwe
naeckt sijnde'.
Door de openbare verkoping in
1656 zijn de studies en tekeningen
van Rembrandt in omloop geko
men. Het materiaal, dat nooit be
doeld was voor de verkoop, vond
vooral aftrek bij andere kunste
naars die er hun eigen verzameling
mee aanvulden. Aan het eind van
die zeventiende eeuw zijn ook an
dere verzamelingen ontstaan. Via
de Zweedse graaf Carl Gustav Tes-
sin zijn Rembrandt-tekeningen
van een veiling in Parijs naar
Stockholm gezonden. De keur
vorst van de Palts zorgde dat in
München een prentenkabinet ont
stond met veel tekeningen van
Rembrandt.
In beide collecties zijn toen al te
keningen opgedoken die niet van
Rembrandt kunnen zijn en zelfs re
gelrechte vervalsingen. De verwar
ring over de Rembrandt-stijl groei
de in de achttiende en negentiende
eeuw. De vele leerlingen van Rem
brandt tekenden immers op zijn
manier en als oefening maakten zij
kopieën naar zijn schetsen. Som
mige leerlingen hebben zich die
hoekige lijnen en arceringen zo ei
gen gemaakt, dat hun werk alleen
door kenners kan worden onder
scheiden.
Röntgenfoto's
Peter Schatborn heeft zich se
dert 1968 gespecialiseerd in de te
keningen uit de Leidse en Amster
damse tijd van Rembrandt. Het
echte kunsthistorische onderzoek
is volgens hem pas honderd jaar
geleden op gang gekomen. Hij zegt
'Jael slaat generaal Sisera een pen door het hoofd', tekening van Rembrandt,
voorzichtig: „Vanaf de zeventiende
eeuw zijn veel te veel tekeningen
ten onrechte toegeschreven aan
Rembrandt. Dat is ook met schil
derijen gebeurd. Naarmate we
meer onderzoekmethoden krijgen,
moet aan steeds meer toeschrijvin
gen worden getwijfeld en wordt
steeds kleiner".
Wordt zijn oordeel internationaal
aanvaard? Schatborn, die zojuist
een uitvoerige catalogus over 'Te
keningen van Rembrandt en zijn
onbekende leerlingen en navol
gers' heeft geschreven, haalt zijn
schouders op. „Vroeger kenden we
echte autoriteiten, die op grond
van hun kennis en intuïtie de echt
heid van een kunstwerk aantoon
den, maar daar niet veel argumen
ten voor aanvoerden. Zoiets bleef
subjectief en natuurlijk aanvecht
baar".
Tegenwoordig zal een kunsthis
toricus door microscopisch onder
zoek van het-materiaal, door rönt
genfotografie en door eindeloos
veel vergelijkend onderzoek tot
een meer objectieve beoordeling
komen. Schatborn heeft nu in het
Rijksmuseum niet alleen de zestig
erkende Rembrandt-tekeningen
opgehangen maar ook 56 tekenin
gen van leerlingen. Hij is er in ge
slaagd om door vergelijkend on
derzoek aan een aantal anonieme
werken wel degelijk een naam te
verbinden. Zo heefl hij tekeningen
ontdekt van Ferdinand Bol, Ger-
brand van den Eeckhout, Abraham
van Dijck, Carel Fabritius, Aert de
Gelder en onder anderen Willem
Drost, „maar zodra je het publi
ceert zitje met de vraag of iedereen
het er mee eens is".
De tentoonstelling 'Tekeningen van
Rembrandt' is tot 29 september 1985
toegankelijk in het Rijksmuseum in
Amsterdam.
Haarlemmerstraat 165b Leiden Tel. 071 -13 04 32
Brinkman: sponsoring kunst
heeft nog geen regels nodig
AMSTERDAM (GPD) - Er is geen
enkele aanleiding om nu al te ko
men tot een regelstelling met be
trekking tot het sponsoren van cul
tuur. Dit schrijft minister drs. L. C.
Brinkman in een brief aan Eerste
en Tweede Kamer, waarin hij een
toelichting geeft op gesponsorde
cultuur. Bij de presentatie van een
brochure over de fiscale mogelijk
heden rond musea (bijvoorbeeld
de belastingaftrek bij schenkin
gen) gisteren in het Amsterdamse
Rijksmuseum, benadrukte de mi
nister nogmaals dat sponsoring
van musea en podiumkunsten lou
ter gezien moet worden als een toe
voeging aan de financiële midde
len van de verschillende instellin
gen en dus beslist niet als een mid
del om de overheidsbijdragen te
beperken.
De promotionele actie van de mi
nister in het Rijksmuseum in Am
sterdam had alles te maken met
een poging meer aandacht te vra
gen voor bepaalde vormen van
sponsoring van culturele activitei
ten buiten de overheidsbijdragen
om. Sponsoring door bedrijven is
nog slechts één mogelijkheid.
Schenkingen, giften, legaten van
particulieren zijn andere manieren
van steun aan musea of andere cul
turele instellingen.
Podiumkunsten worden gemid
deld voor 90 procent van de exploi
tatiekosten gesubsidieerd. Tien
procent wordt opgebracht uit en
treegelden. Bij musea is dat 85 pro
cent tegen 15 procent. De minister
is niet van zins aan die verhoudin
gen te tornen. Maar wel verwacht
hij dat gesubsidieerde instellingen
zich tot het uiterste zullen inspan
nen om zelf ook aan inkomsten te
komen.
Enerzijds ziet de minister met
belangstelling de groeiende inte
resse van het bedrijfsleven in de
cultuursponsoring, anderzijds
hoeft diezelfde sponsor niet te re
kenen op clementie bij de toepas
sing van de omroepregels. Het ver
melden van namen van bedrijven
of instellingen mag alleen als er
geen sprake is van een 'bijzondere'
en 'niet geldelijke' bijdrage, aldus
de bewindsman.
Brinkman: „Het zou, gezien de
politieke verhoudingen, onver
standig zijn om nu al teveel op die
zaken vooruit te lopen. Ik bespeur
al een veranderende opvatting,
vergeleken met de eerste maal dat
ik in de Kamer over dit onderwerp
sprak. Maar voorzichtigheid blijft
geboden. Zeker ook nu de zaak van
de omroeporganisaties tegen de
sanctiemaatregelen rond die recla
meregeling nog onder de rechter
is, overweeg ik geen enkele versoe
peling van die regeling".
'Lopende jongen met stok', deze later c
tekening kocht het Rijksmuseum onlangs i
'Hermitage' trekt honderdduizendste
ROTTERDAM (ANP) - Het mu
seum Boymans-van Beuningen in
Rotterdam heeft gisteren de hon
derdduizendste bezoeker van de
tentoonstelling .Meesterwerken uit
de Hermitage, Leningrad' verwel
komd. De eer vield de Arnhemse
mevrouw F. Polman-Van den Bos
ten deel. Zij werd namens het mu
seum ontvangen door de 1
mend directeur dr. J.R. ter Molen,
samen met vertegenwoordigers
van de Russische ambassade, die
haar een reis voor een week naar
Moskou en Leningrad aanboden.
Op de tentoonstelling zijn 41
Vlaamse en Hollandse meester
werken uit de 17de eeuw te zien.
De expositie loopt nog tot en met
14 juli.
AMSTERDAM (GPD) - Een teke
ning die het Rijksmuseum in no
vember 1984 voor ongeveer 15.000
gulden heeft gekocht op de veiling
van Christie's in Amsterdam, blijkt
een echte Rembrandt te zijn. Drs.
Peter Schatborn, hoofd van de af
deling Tekeningen van het Rijks
prentenkabinet in Amsterdam,
schat de waarde van de kleine te
kening van een jongen met een
stok op 100.000 gulden. De teke
ning, die was toegeschreven aan
een onbekende leerling van Rem
brandt, verraadt volgens Peter
door
Roelie Meijer
Schatborn door de snelle, doelge
richte schetslijnen de tekenstijl die
typerend is voor Rembrandt van
Rijn. Röntgenfoto's hebben boven
dien een gedeelte van het water
merk onthuld, dat ook voorkomt in
papier dat Rembrandt in 1640 en
1641 heeft gebruikt.
De tekening 'lopende jongen met
een stok' hangt nu, goed be
schermd tegen licht- en vochtin-
vloeden, in het Rijksmuseum in
Amsterdam, als onderdeel van een
unieke tentoonstelling. Nooit eer
der heeft het publiek alle tekenin
gen van Rembrandt die het Rijks
prentenkabinet bezit van zo dicht
bij kunnen bewonderen. Ter gele
genheid van het honderdjarig be
staan van het museum zijn zestig
originele Rembrandt-tekeningen
uit hun donkere dozen gehaald en
in chronologische volgorde ten
toongesteld, zodat de hele ontwik
keling van Rembrandt's stijl kan
worden gevolgd.
In het schemerdonker van de
verschillende zalen waant men
zich opgenomen in een stripboek
uit de 17e eeuw. Straatbeelden uit
het dagelijks leven van die tijd;
oosters geklede oude mannen, een
groep vrouwen bij een deurope
ning, een vrouw die een plassend
kind vasthoudt, toneelspelers of
verhalende bijbelse voorstellingen
zoals het moment waarop Jael een
'Ik, Jan Cremer' komt geld tekort
GRONINGEN (GPD) De toekomst van de rockopera 'Ik, Jan Cremer',
hangt aan een zijden draadje, nu in de Groninger raad is gebleken dat de
gemeente niet bereid is garant te staan voor een half miljoen, waarvoor
nog geen sponsors zijn gevonden. Co-producent René Solleveld bevestigt
dat dat geld binnen twee weken nodig is om het voortbestaan van de
produktie te garanderen.
LEIDEN - De voorstelling Ra is in de afgelopen we
ken uitgegroeid tot een attractie, en niet alleen voor
I wie het ritueel als deelnemer meemaakt. Elke avond
nemen vele belangstellenden een kijkje bij de processie
van Egyptenaren en novicen, hoewel de zonnegod geen
mooi weer heeft meegebracht.
Tijdens de première op 17 juni vielen omstanders de
acteurs en deelnemers lastig. Sindsdien staan de delen
van de voorstelling die zich op straat afspelen onder
politietoezicht. Om niet uit de toon te vallen kleden de
agenten die een oogje in het zeil houden zich net als de
deelnemers aan Ra in een blauw gewaad.
Wie iets van Ra wil zien, kan om half tien bij de
Oude Rijn gaan kijken, als de boot met de sarcofaag
van de farao daar bij het Van der Sterrenpad afmeert.
Het volgende deel van de voorstelling speelt zich dan
binnen de muren van De Burcht af. Om even voor elf
uur komt Ra met zijn gevolg door de hoofdingang
naar buiten. Vannacht en morgennacht zijn de laatste
uitvoeringen.
Op deze gisteravond gemaakte foto wordt de sarco
faag de heuvel van de Burcht opgedragen, (foto Holvast)
Exposities
De driemaandelijkse thematentoon
stelling in galerie 'De Pomp' in War
mond is ditmaal gewijd aan de kleur-
tegenstelling zwart-wit. De expositie
leert dat er talloze manieren zijn om je
n zwart-wit uit te drukken. Er is werk
v.d. Berg, Ada Mustert, Anja Serlie,
Corrie Maris, Liesbeth van Esveld-
Manssen, Kaja Molenaar, Coby Wie-
ringa-Pouo, Til-Renée Hubbers, Emi-
lie Soer-Kropff, An Hijzeldoorn, Jan
v.d. Heide, Ans v.d. Heide, Fred Bal
huizen, Corrie v.d. Kroft, Hendrik Jan
Brakels, Fons Versluys, Elizabeth
Sonda, Lidy v.d. Spek, Leny Hagen
doorn, Paula van Balen, Danielle Re-
lio, Joke Faber, Madi Blangé, Tineke
v.d. Broek, Sophie Campagne, Guus-
je van Vliet, Wied Kami, Tineke
Spaan, Lenie v.d. Veld, Vesna Flatz,
Piet Wondergem, Wieke Vree, Chis-
laine van Tongeren, Eveline Louise
Vree, Johanna Hoorn en Annette van
Wijck. Openingstijden: dinsdag 19-21
woensdag 10-12 en 14-16 uur.
donderdag 14-16 uur. vrijdag 19-21
zaterdag 14-16 uur, zondag 14-16
Wandkleden van Marijke Kienhuis,
Stef Kreymborg, Kathe Ruyssenaars,
Maijolein Rooy, Didi van Son, Cathy
Kooimans, Marion van Harreveld,
Marijke Stultiens, Riet Breevaart,
Dons van de Gronden en Alexandra
vullen de ruimten van het congres
centrum Leeuwenhorst in Noordwy-
kerhout. Deze wandkledententoon-
stelling duurt tot 15 september.
Leiden
De Lakenhal - Aspecten van Neder-
landse tekenkunst 1945-1985; tot 12/8;
di t/m za van 10-17 uur, zo 13-17 uur.
Leids Beleg - Hooigracht, Fred
Rohde exposeert foto's van de per
cussionist Neppie Noya, tot eind juni;
9-18 r -
a t/m 2
De Waag - 'Leiden...werkt dat?', de
industriële werkgelegenheid van 1945
tot 1985, t/m U/7; ma 13-18 uur, di, vr
van 10-18 uur, za 10-17 uur, zo 13-17
uur, do ook van 19-21 uur.
Rijksmuseum voor Volkenkunde -
Japanse mode en mooie vrouwen, t/m
14/7; di t/m za van 10-17 uur, zo van
13-17 uur.
Galerie Denise Stephan - Bakker-
steeg, Hans Barends, schilderijen,
Per Abramsen, sculpturen, t/m 30/6;
vr, za, zo van 13.30-17.30 uur.
Galerie Oude Rijn - Stille Mare, te
keningen, aquarellen en houtsnedes/
collage van Tjade Witmaar.
Piggelmee - Jan Vossensteeg,
'vrouwen van het nachtleven', geëtst
en getekend in houtskool en pastel
door Lia Laimböck, t/m 2/8; ma t/m za
van 9-18 uur, do van 9-21 uur.
Lakgalerie - Pnina Reichman,
schilderijen; tekeningen en litho's
van Hanny Reneman, t/m 30/6.
van Liesbeth Taminiau-Wouters, t/m
4/7; di van 19-21 uur. woe. do, zo van
14-16 uur, za van 11-16 uur.
Kapsalon Jaques van Bellen - Lan
ge Voort, Erli Esselink. aquarellen,
tot 7/7; di t/m do van 9-18 uur, vr van
9-21 uur, za van 9-17 uur.
Wassenaar
Auberge De Kieviet - Stoeplaan,
aquarellen van Isabel van Selms, t/m
25/7; di t/m zo van 9-12 en 15-19 uur.
Beeldentuin De Narwal - Oud Clin-
gendaal, beeldenexpositie, t/m 29/9;
ma t/m vr van 11-17 uur.
Noordwijkerhout
Bibliotheek batikschilderijen en
grafieken van Frigitte Holster, siera
den in zilver van Andra en Casper van
Dongen, t/m 5/7; ma, woe en vr van
14-17 uur en 19-21 uur, do van 10-12
Concerten
KLASSIEK
Het Emoenakoor geeft zondagoch
tend een koffieconcert in eigen huis.
De ongeveer veertig zangers en zan
geressen vormen namelijk één van de
koren van de Vredeskerk. Het koor,
dat elke maandagavond in gebouw
Staalwijk repeteert, beschikt over een
gevarieerd repertoire: van klassieke
muziek tot gospels. In het kader van
het Europese jaar van de muziek zal
het koor, dat voor de vijfde maal een
koffieconcert verzorgt, werken ver
tolken van Bach, Handel en Schütz.
Er zullen ook Nederlandse werken
ten gehore worden gebracht. Aan het
concert wordt medewerking verleend
door de Joop Brons (orgel), Toon Ha
moen (bariton), Ingrid de Groot (ho
bo), Richard Dries (fluit) en Marry
Gütman (fluit). Voor de begeleiding
zorgen het Deco-strijkensemble en le
den van het Yaravi-ensemble. Het ge
heel staat onder leiding van Gerard
Middelkoop. Het concert begint om
half twaalf maar tevoren is er ruim
schoots gelegenheid om koffie te
drinken.
Het Emoena-koor, zondag
de Vredeskerk.
(foto pr)
Het Amerikaanse Ohio State Choir
treedt woensdagavond in de Hoog
landse kerk op. Het concert, dat gratis
toegankelijk is, wordt gegeven in het
kader van een tournee door Enge
land, Nederland, Frankrijk en Zwit
serland. Het koor, dat uit ongeveer
tachtig jongeren bestaat, geeft ook
een concert in de Grote Kerk in
Noordwijk-Binnen en wel op donder
dagavond. Het repertoire omvat o.m.
Amerikaanse volksmuziek, gospels
en musicalfragmenten. Het koor
wordt geleid door Glenville Davies
Thomas.
De organist Ben Fey geeft van
avond in het kader van de K&O-zo-
merserie een orgelconcert in de Pie
terskerk. Hij zal werken vertolken
van Sweelinck, Bach, Mendelssohn,
Reger, Bonset, Andriessen en
Bruhns. Ben Fey is organist van de
Leidse Marekerk.
Het wekelijkse wandelconcert in
de Hartebrugkerk wordt morgenmid
dag (aanvang 15.00 uur) verzorgd
door de organist Piet Hulsbos. De
trombonist Gerrit van Slooten heeft
zijn medewerking toegezegd aan de
Stichting Orgelstad Leiden.
De organist Bas de Vroome neemt
woensdagmiddag (aanvang 12.30 uur)
het lunchconcert in de Hooglandse
kerk voor zijn rekening. Gedurende
drie kwartier kan men zijn orgelspel
beluisteren.
Het Demian Strijkkwintet is don
derdagavond present in Kasteel 'Dui
venvoorde' in Voorschoten. Het
kwintet bestaat uit Jan-Paul Tavenier
(viool), Carine Blanken (altviool), Nel-
leke Scholten (viool), Matthüs Bun
schoten (altviool) en Maarten Mostert
(cello). Op het programma staan
werken van Mozart, Fontijn en Dvo-
Den Haag
CIRCUSTHEATER
t/m woe 3, 20.15 uur, America Tro
pical, exotische droomshow met
dans, zang en muziek uit o.a. Latijns-
Amerika.
di 9 t/m zo 14, 20.15 uur, Freek de
Jonge in 'De Bedevaart'.
zo 30,12.15 uur, Scheveningen Zon
dagconcert: 'Ochtend van de Balkan',
Thérèse Steinmetz, het zigeuneror
kest Andrei Serban, het Trio Nico van
der Linden en de dansgroep Sirba
Nitsanim.
NEDERLANDS CONGRESGE
BOUW
vr 12, za 13,18-4 uur. zo 14 van 14-1
uur, North Sea Jazz Festival, met o.a.
Ray Charles, Miles Davis, Ella Fitzge
rald, Fats Domino, Oscar Peterson
KURHAUS
do 11, 19-23 uur, 100 jaar feest,
m.m.v. The Ramblers, Pia Beck, Ted
Easton e.a.
THEATER PEPIJN
vr 28, za 29,20.30 uur, KabaretMiks
met het pogramma 'Hebbu ook stic
kers?'.
Amsterdam
CARRÉ
vr 28, za 29, 20.15 uur, HF, Het Na
tionale Ballet met 'Agon' 'Dodenei
land' 'Duo concertant' 'Collective
symphony', m.m.v. Het Concertge
bouworkest.
CONCERTGEBOUW
vr 28, 20.15 uur, HF. Radio Filhar
monisch Orkest, Groot Omroepkoor
o.l.v. Juan Pablo Izquierdo, m.m.v.
William Pearson, bariton, Richard
Reisz, Gisela Saur-Kontarsky.
Pierre-Alain Volondat, dinsdag
avond in het Concertgebouw.
(foto GPD)
zo 30, 20.15 uur, Radio Kameror
kest o.l.v. Ernest Bour, m.m.v. Mau-
rits Bosman, viool, Peter Dobertiz,
cello Jacob Bogaart, piano.
di 2, 20.15 uur, Amsterdams hilhar-
monisch Orkest o.l.v. Muhai Tang,
m.m.v. Pierre-Alain Volondat, piano.
NIEUWE DE LA MAR THEATER
t/m zo 30, 20.15 uur, Majeur Plus,
'Een draad in het donker' van Hella S.
Haasse.
STADSSCHOUWBURG
di 2 t/m vr 5, 20.15 uur, Het Nationa
le Ballet met 'La valse' 'Want wij we
ten niet wat wij doen'.
za 6 t/m ma 8, 20.15 uur, Het Natio
nale Ballet met 'Symfonie in C' en
'Sanitair solitair*.
za 13 t/m za 20,20.15 uur, Hoofdstad
Operette met 'Die lustige Witwe'
Franz Léhar.
