Orkater zoekt nog steeds
naar ideale muziektheater
Ontroerende terugblik op
leven van Ank v.d. Moer
PODIÜMBLIK
Fascinerend toneel over
al dan niet keuzes maken
Eredoctoraat Elly Ameling
In nieuw boek van dochter Annemarie Oster
5
KUNST
DINSDAG 14 MEI'1985
Orkater heeft onder de titel 'Pa
niek in Berlijn' een bewerking
gemaakt van 'Zusammenstoss'
een libretto voor een 'Groteske
Oper in 10 Bildem' van de da
daïst en klankdichter Kurt
Schwitters uit 1927. De opera is
tijdens het leven van Schwitters
nooit uitgevoerd. Locatie is de
Potzdamer Platz in Berlijn,
waar paniek uitbreekt omdat
een onbekende ster op de aarde
dreigt te storten. Orkater komt
woensdag en donderdag naar
het LAK-theater in Leiden. Aanz
vang op beide avonden 20.30 uur.
Elders op deze pagina meer over
deze produktie.
Cor van Geffen is één van de
weinige pantomimespelers in de
klassieke zin des woords, die ons
land nog rijk is. Hij brengt mor
genavond onder de titel 'Als jij
spreekt, zwijg ik' een program
ma met korte, in elkaar overlo
pende acts in de De Muzenhof in
Leiderdorp. Mime en clownerie
spannen samen met muziek en
geluidseffecten om te laten zien
dat alledaagse voorwerpen ook
heel goed andere doelen kunnen
dienen. Aanvang 20.30 uur.
'Demonen' is de titel van een
van de bekendste stukken van de
Zweedse toneelschrijver Lars No-
rén. Het toont het menselijk on
vermogen om gelukkig te zijn, ge
hinderd als men wordt door pijn
lijke herinneringen en jeugder
varingen. De realiteit van alle
dag wordt op een licht vergroten
de wijze getoond aan de hand
van een op het oog geslaagd stel,
dat de buren op bezoek krijgt.
Een urn met de as van de overle
den moeder van de man staat op
de schoorsteenmantel. 'Demonen'
wordt vrijdag en zaterdag in het
LAK gespeeld door Stichting De-
moon in de regie van Teuntje
Klinkenberg. De vertaling is van
Karst Woudstra. Aanvang 20.30
uur.
val wordt 'Demonen' gespeeld
door het Schauspielhaus Bochum
op 8 en 9 juni in de Stadsschouw
burg van Amsterdam.
De musical 'Weg, weg, weg'
wordt vrijdag en zaterdag an
dermaal opgevoerd in micro
theater Imperium aan de Oude
Vest in Leiden. Een zelf geschre
ven verzameling sketches en lied
jes rond het thema vakanties.
Naast hostesses, reisbureaus,
thuisblijvers en buschauffeurs
spelen reizigers uit de wereldlite
ratuur een rol: Gulliver, Odys
seus en Robinson Crusoe. Aan
vang op beide avonden 20.30 uur.
Pantomimespeler Cor van Gef
fen, morgenavond in De Muzen-
hof in Leiderdorp. (foto PR)
LEIDEN - Morgen- en don
derdagavond staat 'Paniek
in Berlijn' in het LAK-thea-
ter, de nieuwste muziek-
theater-produktie uit de Or
kater-stal. Na het uiteenval
len in 1980 van de legendari
sche groep Hauser Orkater
hebben de spelers hun diver
se eigen, maar nog steeds
sterk verwante projecten za
kelijk ondergebracht in de
stichting Orkater, sinds kort
de coöperatieve vereniging
u.a. Orkater. Zo ontstonden
in de afgelopen jaren de pro-
dukties van 'De Horde' en
'De Mexicaanse Hond', maar
ook de opera 'Ballast', het
soloprogramma van Jim
van der Woude 'Kopzeer aan
de Waanzee' (afgelopen zon
dag nog bij de VPRO) en het
op een film van Kurosawa
gebaseerde 'Yusa'. Deze pro
duktie - door Jac Heijer van
het NRC een 'geënsceneerd
concert' genoemd - werd
gemaakt en gebracht door
Thijs van der Poll, Bart van
Rosmalen, Ria Marks, Aat
Ceelen en Chris Bolczek. De
zelfde spelers, aangevuld
met Loes Luca, zijn ook ver
antwoordelijk voor 'Paniek
in Berlijn' een bewerking
van de opera 'Zusammen
stoss' uit 1927 van de Duitse
dichter, schrijver en schil
der Kurt Schwitters. Chris
Bolczek zingt, acteert en
speelt trompet in deze 'ope
ra buffa'. Bovendien is hij de
ontwerper van het decor.
Net als Thijs van der Poll,
die samen met Bart van Ros
malen de muziek compo
neerde, draait Bolczek al
vanaf het prille begin mee in
de Orkater-familie.
"Ik ben van Hongaarse af
komst, maar geboren en getogen
in Santpoort, bij IJmuiden. Daar
ben ik begonnen in allerlei band
jes, samen met Thijs van der
Poll. Binnenkort vieren Thijs en
ik ons twintigjarig vriendschaps
jubileum. En dat vind ik altijd
wel leuk om te vertellen: het hele
idee van Hauser Orkater is eigen
lijk een idee van Thijs. Thijs
maakte muziek samen met de
broertjes Dick en Rob Hauser,
Gerard Atema en Edward Wahr.
De broertjes van Warmerdam
waren in IJmuiden met het Witte
Tejater bezig. Thijs zei toen: we
moeten iets met die jongens van
het Witte Tejater gaan doen, en
dat werd de start van Orkater's
combinatie van muziek en thea
ter.
'Paniek in Berlijn' in het LAK
Chris Bolczek en Loes Luca in 'Paniek in Berlijn'
Nog steeds zijn we daar mee
bezig. Ons ideaal is nog steeds
om muziektheater te maken zon
der dat één van beide kanten
concessies hoeft te doen. Dat is
altijd onze belangrijkste inspira
tie geweest om door te gaan. On
ze produkties zijn natuurlijk in
de loop der tijd volwassener ge
worden, professioneler. Maar dat
wat we toen bij het begin al in
ons hoofd hadden, dat ideaal, dat
lukt ons, vind ik, nog steeds niet.
Volgens mij is het een ideaal dat
je ook nooit kunt bereiken.
Bij 'Yusa' zijn we sterk vanuit
de muziek gaan werken. Dat was
echt een muziekstuk met beel
den. 'Paniek in Berlijn' is veel
theatraler, gemaakt vanuit een
theatertekst. Aat Ceelen heeft
tientallen theaterteksten gelezen
voor hij op deze opera van
Schwitters stuitte. Iedereen had
na een eerste lezing meteen al
iets van: dit kan iets zijn. We
hoorden er meteen muziek bij,
en dat was voor ons belangrijk.
Veel stukken zijn op zichzelf wel
interessant, maar daar kom je
niet met muziek tussen. Dan
wordt het al gauw dat je een
soort filmmuziek gaan maken,
en dat is niet de bedoeling.
Als je 'Zusammenstoss' nu in
1985 leest, nu we zoveel verder
zijn, met de wetenschap en met
de Tweede Wereldoorlog achter
ons, is het eigenlijk een heel ou
bollig stuk. Er gebeurt eigenlijk
niet veel. Schwitters vertelt niet
echt een verhaal. Er is alleen het
bizarre gegeven van een ster die
op de aarde dreigt te vallen, mid
den op de Potsdammerplatz in
Berlijn, en die politieambtenaar
Meisterlich die het idee heeft dat
hij de man is om deze ondergang
van de aarde nu eens ordentelijk
te organiseren. De bizarheid zit
(foto Johan Vigeveno)
'm ook in de hele vreemde wen
dingen. Het is voor ons vooral de
vorm die aanspreekt. Ik denk dat
die voor ons het belangrijkste is.
De vorm laat óok heel veel ruim
te voor interpretatie. Schwitters
laat heel veel open, hij schrijft
nauwelijks wat voor wat betreft
spel of vormgeving. Die vrijheid
hebben wij aangegrepen. Zeker
in de bewerking die Aat Ceelen
heeft gemaakt. Met deze bewer
king hebben we er eigenlijk alles
uitgehaald, uitgedestilleerd, wat
er in zit. Meer zat er eigenlijk niet
in. Althans voor ons niet. Het
stuk is oorspronkelijk voor zo'n
140 spelers opgezet, en wij zijn
maar met z'n zessen.
Wetten
Wij werken heel associatief.
Dat maakt het ook voor ons
spannend. Theoretisch denk je
soms dat het allemaal klopt, en
op de doorloop kom je er dan
achter van: hé, verrek, dat werkt
op die plaats niet, dat moet an
ders. Je ontdekt dat er hoe asso
ciatief je het ook hebt opge
bouwd, er toch een logica inzit
die sommige dingen toestaat en
andere niet. We werken ook zon
der regisseur. Er is dus uiteinde-
lijk niemand die afstand kan ne
men, er buiten kan gaan staan.
Maar door onze lange ervaring
gaat het toch erg goed. Zonder
dat je het beredeneert weet je
hoe iets gedaan kan worden, hoe
de overgang gemaakt moet wor
den. Met name ook de overgan
gen van je rol als personage naar
je rol als muzikant. Hoe hou je je
karakter vast, terwijl je op een
gegeven moment gewoon vijf
minuten lang muziek staat te ma
ken? Soms merkje dan datje ge
woon niet alles kunt, dat het ge
woon niet klopt. Je zit voortdu
rend op die wip tussen het thea
trale en het muzikale. Je stuit al
tijd weer op wetten waar je niet
omheen kunt. Je kunt aan het
begin van de voorstelling wel
een stuk pure muziek van tien
minuten spelen, zoals de ouver
ture van 'Yusa', maar als het ver
haal eenmaal op gang is, kan dat
niet meer, hoe graag je dat ook
zou willen.
Interessant is natuurlijk wel
dat wy mensen zijn die én thea
traal én muzikaal ons mannetje
staan. Er zijn gewoon weinig ac
teurs die ook goed overweg kun
nen met een muziekinstrument,
en er zijn maar heel weinig muzi
kanten die ook theatraal een ze
kere uitstraling hebben. Dat is
het moeilijke, maar tegelijk ook
het leuke van muziektheater. Het
vraagt om een nieuw type perfor
mer. Wat Hauser deedwas
nieuw, en tegelijkertijd ook weer
heel oud. Denk maar aan de
Commedia dell'Arte, aan het cir
cus, aan de clowns. 'Paniek in
Berlijn' is ook een beetje een cir
cusprogramma met een spreek-
stalmeester en verschillence
acts. Een programma waar we
steeds aan blijven sleutelen, op
zoek naar het ideale muziekthea
ter.
MARC VAN DER VELDEN
Baal speelt 'En/Of van Judith Herzberg
'En/or van Judith Herzberg door to
neelgroep Baal. Regie: Leonard
Frank. Dramaturgie: Nan van Hou-
te. Decor: Judith Lansink. Spelers:
Olga Zuiderhoek, Elsje de Wijn, Han
Romer, Leopold Witte. Gezien op 10
mei in theater Frascati in Amster
dam. Daar tot 1 juni.
AMSTERDAM - De voorstel
ling 'En/Of van toneelgroep Baal
heeft me een eigenaardige kijk
ervaring opgeleverd. Na de eer
ste tien minuten dacht ik: als dit
zo nog lang doorgaat, verveel ik
me dood. En het ging door en er
veranderde niets. Alleen sloeg
mijn verveling langzaam om
eerst in ergernis en opstandig
heid ten aanzien van het door de
personages (en dus niet de spe
lers!) vertoonde gedrag en nog la
ter in een fascinatie voor de tekst
van 'En/Of van Judith Herzberg.
Gekoppeld aan die indruk die de
tekst op me maakte, was het idee
dat Baal hier slechts één van de
mogelijke ensceneringen van de
ze tekst toonde en daf vanuit een
andere verhouding tussen pu
bliek en spelers ook een andere
kijkervaring zou kunnen ont
staan. Eén die vanaf het begin
positief is. Daarom zit ik nu al uit
te kijken naar de tv-versie die de
zelfde groep spelers gemaakt
heeft voor de VPRO en die in het
najaar zal worden uitgezonden.
De titel 'En/Of geeft zeer be
knopt twee mogelijke verhou
dingen tot het leven weer. Een
'en-houding': je hebt een vrouw
én je hebt een vriendin, en een
'Of-houding': je hebt een vrouw
óf je hebt een vriendin. Deze
tweede houding impliceert datje
keuzes moet maken. De eerste
houding impliceert dat je juist
geen keuzes hoeft te maken, je
kunt het jezelf en iedereen naar
In 'En/Of heeft een man een
vrouw én een vriendin. Hij wil
niet kiezen en hoeft dat ook niet
van de twee vrouwen. Want een
keuze zal onherroepelijk meer
dere mensen ongelukkig maken
en dat moet vóór alles voorko
men worden. Iedereen is lief, be
grijpend en attent voor elkaar.
De man en de vrouw hebben een
zoon die zich op dertienjarige
leeftijd van het leven heeft be
roofd. Hij is dus dood en zijn ou
ders maken van'de doodsoor
zaak zeker geen geheim. Voor
hen is. hij echter dood én levend.
Hij hangt nog zo'n beetje rond,
zegt niks, maar is toch voor de
man en de twee vrouwen aanwe
zig. Ook hierin hebben ze dus
geen onprettige keuze hoeven te
maken.
Het drietal kakelt aan één stuk
door over hoe goed ze zich wel
voelen, hoe lief ze wel zijn, hoe
goed ze de ander begrijpen en
hoe zeer het hen slechts gaat om
het welbehagen van die ander.
Dit roept op den duur de erger
nis en opstandigheid van de toe
schouwer op. Maar ook Herzberg
geeft aan dat een dergelijke hou
ding uiteindelijk tot brokstuk
ken leidt. Zij heeft voor de psy
chische schade die dit oplevert
het beeld gevonden van het toe
nemende aantal botbreuken van
de vrouw van de man. Op het
eind van het stuk heeft zij beide
armen en benen in het gips. Een
dergelijke vondst doet dan in
eens sterk denken aan het to
neelwerk van Beckett en Ionesco
en dat levert, tezamen met het
feit dat de tekst ook na herhaalde
lezing iets ongrijpbaars houdt,
de uiteindelijke fascinatie op.
MARC VAN DER VELDEN
PRINCETON (ANP) - De Neder
landse sopraanzangeres Elly Ame
ling heeft zaterdag een eredocto
raat gekregen van het Westminster
Choir College in Princeton in New
Jersey. Zij werd eredoctor in de
muziek wegens haar „voortreffelij
ke bijdrage aan de muziek als voor
drachtskunstenares"
De president van Westminster
Choir College, Robinson, noemde
Elly Ameling „de grootste lieder
zangeres van deze generatie". Be
halve Elly Ameling werd ook de
Italiaanse dirigent Riccardo Muti
onderscheiden, op het ogenblik di
rigent van het Philadelphia Orche
stra.
Elly Ameling heeft zich als zan
geres toegelegd op het lied en solo
zang met orkest. Zij maakt op het
moment een concertreis in de Ver
enigde Staten. Zij heeft wereld
naam gekregen door haar vertol
kingen van liederen van Schubert
en cantates van Bach.
Extra kaarten voor popfeest
UTRECHT (ANP) - In verband
met de goede weersverwachtingen
voor Hemelvaartsdag heeft de or
ganisatie van het popfestival Lo-
chem 7000 besloten 12.000 extra
kaarten te verkopen. Behalve de
AMSTERDAM (ANP) - 'Verder is
er niet zoveel' heet het boek van
Annemarie Oster over haar moeder
de actrice Ank van der Moer, dat
eind vorige week op een bijeen
komst van uitgeverij Thomas Rap
in Amsterdam werd gepresen
teerd.
De titel van het boek geeft kern
achtig aan hoe Annemarie Oster
haar in maart 1983 overleden moe
der ziet: een vrouw die uitsluitend
leefde voor het toneel. "Liefhebbe
rijen? Nee.... die heb ik eigenlijk
niet". Ja, lezen deed ze ook veel:
"maar dat hoort per slot ook bij
mijn werk. Maar verder, nee....het
is misschien een tekort", zegt de
actrice in een door haar dochter ge
registreerd vraaggesprek.
Niets mag^de carrière van Ank
van der Moer in de weg staan. Zelfs
haar dochter, van wie Ank van der
Moer zeer veel houdt, zo blijkt uit
het boek, wordt in haar jeugd voor
lange tijd in een ander gezin onder
gebracht. Ank van der Moer "eens
eerste actrice des lands, koningin
van de Stadsschouwburg", heeft
door de bezetenheid voor het thea
ter weinig oog voor wat er om haar
heen gebeurt. De veranderingen
die zich voltrekken in de jaren zes
tig laten Ank van der Moer onbe
roerd, ze ziet ze niet.
Met grote tederheid beschrijft
Annemarie Oster haar moeder. Zij
toont haar als een groot en gevierd
actrice die schittert in hoofdrollen
van stukken van Shakespeare,
Tsjechov, Toergenev, Beckett, Al-
bee, Goethe, Euripides, Sophocles
en talrijke anderen. Maar met het
grootste plezier van de wereld
stapte ze in de laatste jaren van
haar leven over van het klassieke
toneel naar het Volkstoneel en
speelt Na Druppel in de Jantjes
met dezelfde inzet als Jelena in
Oom Wanja van Tsjechov.
Annemarie Oster probeert zeker
geen geïdealiseerd beeld van haar
moeder op te hangen, ook de zwak
ke kanten komen aan bod. Ze pro
beert haar moeder zo reëel moge
lijk te portretteren: Ank van der
Moer is in het leven van alle dag
een zwijgzame, introverte vrouw,
ze heeft buiten het toneel door
gaans een moeilijke verhouding tot
mannen, ze houdt niet van grapjes
over seksualiteit en ze griezelt van
populaire uitdrukkingen als 'sorry'
en 'doe-oeg'.
De schrijfster tracht diep te gra
ven in het leven van haar moeder
en als ze dingen niet weet uit eigen
waarneming of niet zeker van haar
.zaak is laat ze anderen aan het
woord zoals Petra Laseur, Mary
Dresselhuys, Ellen Vogel, Joop
Admiraal en Ferd. Sterneberg.
Grote waardering blijkt uit hun
woorden voor Ank van der Moer
als actrice.
Tomaten
Toch komt niet alles even goed
uit de verf. De Actie Tomaat tegen
het gevestigde toneel bereikte in
september 1969 een hoogtepunt
met de verstoring van de voorstel
ling van 'Storm' van Shakespeare,
het eerste stuk van het nieuwe sei
zoen van de Nederlandse Comedie,
waaraan Ank van der Moer verbon
den was. De tomaten vlogen door
dt zaal in de richting van de ac
teurs op het podium. Met deze ac
tie ging er een diepe schok door de
toneelwereld. Het moet zeker voor
Ank van der Moer een tragisch mo
ment zijn geweest, die ook haar to
neelleven diep raakte. Maar we ko
men niet aan de weet wat de actri
ce er zelf allemaal over denkt.
"Ank is geen vrolijk gezelschap.
De Actie Tomaat heeft er diep in
gehakt, al zegt ze er nooit een
woord over. Maar: "vervelend dat
ik zo weinig speel" staat op haar
ontoegankelijk gezicht te lezen",
aldus Annemarie Oster.
De schrijfster praat over dit on
derwerp wel met moeders collega
Ellen Vogel: "Na Tomaat heb ik ei
genlijk nooit meer een echt ge
sprek met Ank gehad. We hebben
elkaar allemaal een tijd ontlopen.
De klap is hard aangekomen". El
len Vogel vertelt verder dat allen
rondliepen met een grote wond.
Maar dat men dat liever van de an
der niet wilde zien.
Oorlogstijd
Ook de rol van haar moeder in de
Tweede Wereldoorlog is voor An
nemarie Oster een moeilijk punt,
maar ze gaat dit onderwerp niet uit
de weg. Ze stapt er mee naar Ferd.
Sterneberg, die zelf een voorbeel
dige houding heeft aangenomen in
die donkere jaren.
Ank van der Moer heeft doorge
speeld in de oorlog en zich gemeld
bij de Cultuurkamer. Sterneberg
spreekt er echter relativerend over.
"De meerderheid heeft zich ge
meld en het zijn toch wel speciale
mensen geweest die dat niet heb
ben gedaan". Ank van der Moer
schreef in die tijd ook zelf een blij
spel 'Waar is mijn dochter?'. Ze
kreeg er de Goedewagenprijs voor,
genoemd naar de NSB'er Goede-
wagen die leider van de door de na
zi's ingestelde Cultuurkamer was.
Had ze de prijs moeten weigeren
vraagt haar dochter. Sterneberg:
"Ja. Bij voorbeeld. Maar dat doe je
niet. Ten eerste zou dat een geste
zijn die de bezettende macht tegen
je in het harnas jaagt; dat kan je
allemaal vervelende dingen ople
veren en niet iedereen is een heldin
of held. Ik bedoel, dat kun je toch
Annemarie Oster met het boek oi
wijlen Ank v.d. Moer.
niet eisen van mensen? Er was na
tuurlijk een risico aan verbonden.
Je valt ook ineens op". Sterneberg
beaamt dat om die reden toch be
paalde mensen nog jaren daarna
kwaad op Ank van der Moer wa
ren. De actrice is na de oorlog ook
enige tijd geschorst geweest.
Vereenzaamd
Ontroerend beschrijft Annema
rie Oster de laatste jaren over haar
móeder, die steeds minder op het
toneel verschijnt. Er ontstaat een
beeld van een verbitterde en ver
eenzaamde vrouw, die veel rookt,
sherry drinkt, slaappillen nodig
heeft, met zichzelf patience, speelt,
steeds meer in haar schulp kruipt.
"Haar avonden zijn lang en leeg....
Overdag gaat het al niet veel beter.
Doelloos brengt ze haar uren zoek
op haar etage aan het Singel".
circustent, waar 8(
kunnen, zal donderdag naar het
zich laat aanzien ook de rest van
het terrein van het openluchtthea
ter in Lochem gebruikt kunnen
worden. Dat heeft de organisatie
gisteren bekend gemaakt.
Eén van de belangrijkste optre
dens is donderdag dat van de En
gelse groep de Boomtown Rats.
Zanger Bob Geldof is één van de
initiatiefnemers van de projecten
voor Hulp aan Afrika, Band Aid en
USA for Africa. Hij heeft de organi
satie van het Lochemfestival laten
weten dat er donderdag in dat ver
band een belangrijk gastoptreden
zal plaatshebben. Volgens een
woordvoerder is er sprake van dat
Bob Dylan het muziekfeest met
zijn aanwezigheid (en zijn muzika
le bijdrage) opluistert.
Behalve de Boomtown Rats ma
ken ook Raymond van 't Groene-
woud, Los Lobos en de Nederland
se Freelance Band deel uit van het
programma. De laatste groep is een
formatie van 'oude sterren', aldus
de woordvoerder. Op een Afri
kaans podium treedt onder meer
de Zaïrese band Kanda Bongo Man
pp.
De kaarten voor het festival zijn
te krygen bij de VW-béspreekbu-
reaus.
Poëzie-avond met
Johnny van Doorn
LEIDEN - In de serie podium-
dichters in café Scarabee in Leiden
vanavond een optreden van John
ny van Doorn, bekend van 'Mijn
kleine hersentjes', 'Strijd tegen het
zuur' en het programma 'Heren-
leed', waarvan tijdens het komen
de Holland Festival vanaf 1 juni
ook een toneelbewerking wordt
opgevoerd. De man die niet lang
geleden het 'Tabé, literair café' tot
een gevleugelde kreet maakte,
komt in de plaats van de eerder
aangekondigde Hans Dorrestijn en
Levi Weemoed. Aanvang 22.00 uur.
BACH-CONCOURS - Het interna
tionale Bach piano-concours 1985
is zaterdag in Toronto gewonnen
door de Canadese pianiste Angela
Hewitt. Aan de prijs is 15.000 dollar
verbonden. De Westduitse Kon-
stanze Eickhorst won de tweede
prijs, en de derde prijs ging naar de
Rus Evgenij Koroljov, die nu in
West-Duitsland woont.
