Japan in de rol van
oorlogsslachtoffer
Bewind Marcos
lijkt ten einde
Gedenkplaat nagedachtenis Titus Brandsma
Achtergrond
PAGINA 6
MAANDAG 13 MEI 1985
Reportage
Terwijl in Europa de overwinning op het Hitlerfascisme
werd gevierd, was de oorlog in Azië nog lang niet voorbij.
Japan maakte zich op voor een beslissende slag ter verdedi
ging van het vaderland.
Hoewel de generaals en politici wisten dat de nederlaag
onontkoombaar was, waren zij geenszins van plan om zich
aan de Geallieerden over te geven. De bevolking werd opge
roepen de vijand op te wachten met zelfgemaakte bamboes-
piezen.
Onze correspondent in Japan bezocht het tropische eiland
Okinawa, waar de zwaarste slag uit de Aziatische oorlog
woedde. Hij schrijft over de Kamikaze-missies, massa-zelf
moorden van burgers, en de nog altijd voortdurende
zoekacties naar de botten van gesneuvelde soldaten. Wat
maakte de Japanners zo fanatiek, en hoe kijken ze nu, veer
tig jaar later, tegen hun oorlogsverleden aan?
OKINAWA - Een wit laken,
waarop met zorg wat botten,
een oude schoen en halfver
gane persoonlijke eigendom
men liggen uitgespreid.
Rijstwijn wordt geofferd, ter
wijl wierookstaafjes gloeien
in de wind. Monotone boedd
histische prevelgebedjes ver
breken de gewichtige stilte.
De restanten van soldaten
die hier in 1945 sneuvelden
worden begraven, zodat hun
geesten eindelijk tot rust
kunnen komen.
Twee dagen zoeken heeft dit
jaar wat schamele overblijfselen
van een vijftigtal mensen opgele
verd. Slechts een voorwerp
droeg een naam, maar die komt
zoveel voor, dat het twijfelachtig
is of de familie te achterhalen is.
Een groep van 179 Japanners
is ervoor uit Tokio overgekomen,
een vliegreis van ruim twee uur.
De gangmaker van het gezel
schap is Shoichi Ishihara, die
hier veertig jaar geleden com
mandant was van een artillerie-
eenheid. Tijdens de zoekacties
wordt hij nog altijd 'de majoor'
genoemd, en zo gedraagt hij zich
ook, hoewel hij slechts is gewa
pend met een walkie-talkie.
„Dit is een vingerkootje", zegt
de inmiddels 69-jarige Ishihara,
terwijl hij een verweerd steentje
laat zien, dat zich voor de leek in
niets onderscheidt van het stukje
koraal dat hij vlak ervoor reso
luut wegsmeet Het vingerkootje
vindt zijn plek op het witte la
ken. „Als je met een hamer op je
vinger slaat schreeuw je het uit
van de pijn", legt hij uit. „De
geest van deze man heeft geen
vinger. Dat moet meer pijn doen
dan een klap met een hamer".
Veertig jaar geleden stierven
hier in drie maanden tijd ruim
tweehonderdduizend mensen,
waaronder meer dan een derde
van alle bewoners van het eiland.
Het was de bloedigste slag die
tussen de Japanners en de Ame
rikanen werd gevoerd, en tevens
de eerste die op Japans grondge
bied plaatsvond.
Voor het oppercommando in
Tokio was de strijd in Okinawa
slechts bedoeld om tijd te win
nen voor de beslissende slag op
de Japanse hoofdeilanden. Van
de soldaten (aan het eind werden
scholieren van 14, 15 jaar de
frontlinies ingejaagd) werd
slechts verwacht dat zij hun le
ven offerden ter meerdere eer en
glorie van de Keizer.
Schaamte
Het is al de 67e keer dat Shoi
chi Ishihara naar Okinawa komt
om botten te rapen. Wat beweegt
hem om al zyn vrije tijd en geld
te besteden aan deze expedities?
En zoveel van zijn generatiege
noten om datzelfde te doen in
Saipan, Burma, de Filippijnen,
Nieuw-Guinea, en overal waar
Japanse soldaten de dood von
den in uitzichtloze gevechten te
gen de Amerikaanse overmacht.
Wanneer Ishihara, dan 29, in
het laatste jaar van de oorlog op
Okinawa aankomt, heeft hij er al
zeven jaar oorlog opzitten. Hij
heeft dan onder meer gevochten
in Mantsjoerije (Noord-China) en
de Filippijnen, waar hij deelnam
aan de beroemde Bataan-cam-
pagne. Op Okinawa krijgt Ishiha
ra het commando over een artil
lerie-eenheid.
Ishihara is een van de slechts
vier mannen in zijn groep van
vierhonderd die de oorlog kan
navertellen. De schaamte die hij
daarover voelt is de drijfveer
voor zijn verdere leven. Want als
door
Ruud Kreutzer
commandant had hij eigenlijk
ook moeten sterven. Dat is de
erecode van de samurai, die er
bij de vooroorlogse jeugd is inge
brand. De schaamte voert hem
telkens terug naar Okinawa, op
zoek naar het lichamelijk over
schot van zijn gesneuvelde ka
meraden, die zonder een behoor
lijke begrafenis geen rust heb
ben.
diend, staat nu te glimmen op
het terrein van de Yasukuni-
schrijn in het centrum van To
kio^ het Shinto-heiligdom waar
de geesten worden geëerd van de
miljoenen Japanse soldaten die
stierven voor het vaderland. Het
kanon past helemaal niet in de
vreedzame omgeving, en ook de
pantserwagen niet, of de vijftien
meter lange kamikaze-torpedo.
Wat doen ze daar? „Dat geeft
geeft de zielen een nostalgisch
gevoel", legt ons priester Hisao
Baba uit, die de afdeling public
relations beheert.
Rond de Yasukuni-tempel
worden regelmatig politieke
schijngevechten geleverd over
de vraag of leden van de regering
mogen deelnemen aan de jaar
lijkse viering van het ontstaan
van de natie op 11 februari. Pre
mier Nakasone doet dat in elk
geval wel, en dat betekent vol
gens de oppositie een terugkeer
naar het vooroorlogse militaris
me.
Oorlogsmisdaden
Achter het hoofdgebouw be
vindt zich het eigenlijke heilig
dom, waar de registers worden
bewaard met de namen van alle
Japanners die ooit hun lieven lie
ten voor de natie. Japan heeft
geen graf van de onbekende sol
daat, maar eert elke grote of klei
ne nationale held met name. De
wens hier eeuwige rust te vinden
speelde in de oorlogsdagen een
grote rol bij de opofferingsge
zindheid van Kamikaze-piloten
en frontsoldaten.
De Yasukuni-schrijn maakt
geen onderscheid. Onder de 2,4
miljoen geregistreerden bevin
den zich ook een aantal oorlogs
misdadigers. Is het niet een
beetje vreemd dat ook die een
ereplaatsje hebben in de Yasu
kuni-schrijn? Echt vlot komt het
antwoord van priester Baba niet,
maar dan bedient hij ons toch
met een staaltje vooroorlogse
duidelijkheid: „Japan kent geen
oorlogsmisdadigers". Hij knikt
instemmend als een collega er
aan toevoegt, dat in de oorlog al
lebei de kanten even slecht wa
ren. „Amerikaanse soldaten heb
ben Japanse meisjes verkracht,
en Japanse soldaten hebben dat
ook wel gedaan".
Hoewel het onterecht is om Ja
pan op één hoop te gooien met
Hitler-Duitsland, ?jn er wel dege
lijk gedocumenteerde bewijzen
van oorlogsmij. daden, zoals de
'verkrachting van Nanking' (een
stad in China waar het Japanse
leger vreselijk heeft huisgehou
den), en de expermimenten met
bacteriologische wapens op le
vende Chinese en Russische
krijgsgevangen door het beruch
te 731e regiment. De verantwoor
delijken daarvan ontgingen ove
rigens berechting omdat de
Amerikanen na de oorlog de uit
komsten van die experimenten
wilden gebruiken.
Nog altijd weten de meeste Ja
panners zich geen raad met het
oorlogsverleden. De oudere ge
neratie doet er het zwijgen toe,
en de jongere generatie weet van
niets. De door het ministerie van
onderwijs zorgvuldig gescreende
geschiedenisboekjes bevatten
slechts terloopse opmerkingen
over Japanse agressie, zeer tot
ongenoegen van de toenmalige
slachtoffers van die agressie.
Er zijn maar weinig
wetenschappelijke studies over
de donkere kanten van het Ja
panse militaire optreden, een feit
dat door professor Masahide Ota
van de Ryukyu Universiteit op
Okinawa wordt toegeschreven
aan een 'soort schaamte' en een
'gebrek aan berouw'. Hij heeft
zelf tientallen werken op zijn
naam staan die betrekking heb
ben op de oorlog, en dan vooral
Okinawa.
Slachtoffer
Ota is niet mals in zijn kritiek,
bijvoorbeeld op de arbitraire wij
ze waarop 'misschien wel dui
zend' inwoners van Okinawa -
waaronder jonge kinderen -
door Japanse soldaten zijn ge
dood op beschuldiging van
„spionage". En dat alles „zonder
een spoor van bewijs, alleen op
basis van wantrouwen", aldus
Ota. Het ministerie van onder
wijs wil niet hebben dat dit soort
gegevens in de schoolboeken
komt, zelfs niet in een vage for
mulering.
fer van de oorlog: „Als er twee
vechten, hebben er twee
schuld". De cultus rond de
atoombom op Hiroshima is het
beste toevluchtsoord voor de na
tionale schaamte. Immers, was
het niet het zogenaamd be
schaafde Amerika dat de meest
perverse uitvinding uit de ge
schiedenis op de weerloze bevol
king van Hiroshima en Nagasaki
wierp? De mythe van Japan als
slachtoffer van de oorlog heeft
een hardnekkig bestaan, omdat
er geen grondige afrekening
heeft plaatsgevonden met de
oorlog. Het verleden is collectief
verdrongen.
Dat heeft met een terugverlan
gen naar het vooroorlogse milita
risme niets te maken. De gemid
delde Japanner heeft nog altijd
een groot wantrouwen ten op
zichte van alles wat met het leger
te maken heeft. Maar er is wel
sprake van een sterk chauvinis
me, dat nog eens wordt versterkt
door het stiekeme plezier dat
men heeft over het internationa
le isolement. Ik heb maar weinig
Japanners ontmoet die er geen
behagen in scheppen als hun
land als buitenbeentje wordt be
schreven.
De weigering van de gevestigde
koloniale landen om Japan een
gelijke plaats onder de zon te
gunnen is net zo min te
rechtvaardigen als de Japanse
opmars in Azië, die in 1910 begon
met de bezetting van Korea.
Ruim een eeuw geleden be
sloot Japan om ook een 'be
schaafde' mogendheid te wor
den, naar het evenbeeld van de
toenmalige koloniale machten.
Voor de Japanse bevolking
was de strijd tegen de blanke
overheersing in Azië een lof
waardig streven, die zij enthou
siast ondersteunden, zolang de
Japanse legers de overhand hiel
den. Dat Japan daarbij zelf een
koloniale macht werd, die racis
tisch optrad tegenover de andere
Aziatische volkeren, riep in die
tijd geen morele twijfels op.
In Japan bestaat heel sterk het
gevoel dat het land als 'slecht'
wordt bestempeld, alleen omdat
het de oorlog ongelukkigerwijs
heeft verloren. Vandaar dat men
graag zijn toevlucht zoekt tot het
idee dat tenminste de Japanse
bedoelingen zuiver waren, en dat
uiteindelijk iedereen net zoveel
schuld had, en net zoveel slacht
offer was.
MANILLA „De vier oppositie
partijen op de Filippijnen zijn in
hun streven om president Ferdi
nand Marcos ten val te brengen,
bereid met de verboden commu
nistische partij te praten over een
eventuele samenwerking. De voor
waarde is wel, dat de communisten
de kandidaat van de vier partijen
voor het presidentschap steunen".
Dat zegt Corazon Aquino, de we
duwe van wijlen senator Benigno
„Ninoy" Aquino, die op 21 augus
tus 1983 werd vermoord op het
vliegveld van Manilla, toen hij in
zijn vaderland terugkeerde na een
jarenlange ballingschap in de Ver
enigde Staten.
Met de moord op senator Aquino
verdween de belangrijkste tegen
stander van president Ferdinand
Marcos van het politieke toneel.
Maar anderzijds betekende deze
moord ook het begin van een open
lijke oppositie tegen het bewind
van Marcos, dat sinds 1965 onafge
broken aan het bewind is en zon
der enig pardon elke tegenstand
met geweld in de kiem smoorde
krachtens een noodwet die tiental
len jaren van kracht was.
Aquino werd op de startbaan van
het vliegveld van zeer korte af
stand in de nek doodgeschoten
door soldaten die hem begeleid
den, zo bleek later uit het monster
proces tegen de verdachten, onder
wie hoge militaire officieren. Het
onderzoek dat Marcos onder druk
van de publieke opinie moest in
stellen, leidde tot het ontslag van
een aantal hoge militairen en zelfs
tot het vertrek van de opperbevel
hebber van het leger, generaal Fa
bian Ver, naaste familie van het
staatshoofd.
Dat Ver en ook 'Malacanang'
(waarmee de president en zijn
naaste militaire adviseurs in het zo
geheten paleis wordt bedoeld) be
trokken was bij de moord op de po
pulaire senator, blijkt wel uit de ge
tuigenverklaringen.
Sinds de .moord op haar man
treedt Corazon op als spreekbuis
van het volk. Zij leidde de massale
demonstraties tegen het bewind-
Marcos, waaraan later ook de rijke
zakenlieden van Makati (de zaken
wijk van Manilla) deelnamen, het
geen nooit eerder is gebeurd. Me
vrouw Aquino is sindsdien ook de
woordvoerster geworden van de
vier voornaamste oppositiepartijen
Unido, de Liberale Partij, de La-
ban-partij en de pas opgerichte Fi
lippijnse democratische partij La-
kas Bayan.
Kandidaat
Volgens Corazon Aquino, doch
ter van de rijke kokosnootmiljon-
nair Cojuangco, zijn deze partijen
op het ogenblik druk bezig om uit
hun midden een geschikte kandi
daat te vinden voor het president
schap. Er zijn heel wat gegadigden,
zoals ex-senator Salvador Laurel,
leider van de Unido-partij, me
vrouw Eva Kalaw en ex-senator
Jovita Salonga, beiden van de Li
berale Partij, Ramon Mitra van de
Lakas Bayan en ten slotte Aquilino
Pimentel van de Laban-partij. Co
razon Aquino zelf heeft, hoewel zij
kan rekenen op de talrijke aanhan
gers van haar vermoorde man,
„geen enkele ambitie om president
te worden".
Het zoeken naar een kandidaat is
een moeilijke zaak, zegt ze. Binnen
de vier partijen heeft men tot dus
ver geen overeenstemming kun
nen vinden. „Het is voor ons van
het grootste belang dat er op zo
kort mogelijke termijn een ge
schikte kandidaat, die de volle
steun van de partijen en van het
volk heeft, uit ons midden wordt
gekozen. De gezondheid van presi
dent Marcos, zegt mevrouw Aqui
no, is slecht, al laat hij het voorko
men dat er met hem niets aan de
hand is. Mocht Ferdinand Marcos
opeens komen te overlijden, dan
moeten we meteen klaar staan om
onze kandidaat of kandidate in de
presidentsverkiezingen, die dan
worden uitgeschreven, te lanceren.
Als Marcos, die aan een ernstige
nierkwaal zou lijden, overlijdt dan
wordt zijn functie voorlopig over
genomen door de voorzitter van
het parlement, die dan vervolgens
verkiezingen uitschrijft
Krachtens dit systeem is het dan
ook niet mogelijk dat Imelda Mar
cos, de energieke en ambitieuze
echtgenote van de president, auto-
matisch de post van haar man
overneemt Het is wel noodzake
lijk, zo benadrukt Corazon, dat in
elk geval er al iemand uit ons mid
den klaar staat om het tegen haar
op te nemen, mocht zij aan de ver
kiezingen meedoen.
door
Bob Mantiri
Mevrouw Aquino acht het uitge
sloten dat Marcos uit zichzelf zal
aftreden. Hij weet zich gesteund
door de Verenigde Staten. Presi
dent Reagan heeft dat nog eens on
derstreept toen hij openlijk ver
klaarde dat hij Marcos door dik en
dun zou steunen omdat het alter
natief anders is dat de communis
ten aan de macht komen op de Fi
lippijnen, waar de Amerikanen mi
litaire en commerciële belangen
hebben. Amerika heeft daar de be
schikking over de marinebasis
Subic Bay en de luchtmachtbasis
Clark, die de Stille Oceaan en Viet
nam in de gaten moeten houden
voor mogelijke Sowjet-peneratie.
Vacuüm
Eventueel ingrijpen van het le
ger, wanneer er een politiek va
cuüm zal ontstaan bij het overlij
den van Marcos, zal de volledige
steun krijgen van de Amerikaanse
president, zo is de overtuiging van
de oppositie.
De verklaring van Reagan be
stempelt de Filippijnse oppositie
leidster als 'kortzichtig'. Reagan
houdt er geen rekening mee dat de
meerderheid van het volk Marcos
niet meer duldt. Vooral op het plat
teland, onder de boeren, lust men
het Marcos-regime niet meer. Rea
gan drijft deze mensen in de armen
van de communisten, dat is de con
sequentie van de Amerikaanse po
litiek, zo meent Corazon Aquino.
Dat blijkt nu ook uit het feit dat
de vier gematigde oppositiepartij
en een opening maken naar de
communisten, die ondergronds
opereren. Men noemt ze wel com
munisten, maar het is nog zeer de
vraag of het wel echte communis
ten zijn. De mensen die tegen het
bewind vechten, doen dat uit on
vrede met de situatie. Onder hen
zijn sociaal bewogen rooms-katho-
lieke priesters, maar het is van be
lang voor het Marcos-regime om ze
als communisten te bestempelen
teneinde zich te verzekeren van de
militaire en economische steun
van de Amerikaanse regering. Het
bewind-Marcos worstelt met gi
gantische economische proble
men. Er is een buitenlandse schuld
van ruim 25 miljard Amerikaanse
dollar en heeft een werkloosheid
van gemiddeld 25 procent. De in
flatie ligt rond de 35 procent.
Volgens Corazon Aquino „sim
plificeert Reagan de zaak". Hij ne
geert het feit dat het Filippijnse
volk een communistisch dictato
riaal bewind ook zou afwijzen als
dat naar de macht zou grijpen wan
neer Marcos van het toneel ver
dwijnt.
De Amerikanen onderschatten
ook de invloed van de rooms-ka-
tholieke kerk, die zich fel verzet te
gen het autoritaire regime van Mar
cos. „Kardinaal Sin, de geestelijke
leider van de katholieken (het
overgrote deel van het Filippijnse
volk belijdt het rk-geloof), heeft
zijn kritiek niet onder stoelen of
banken gestoken. Hij heeft, zegt
Corazon, in het verleden herhaal
delijk een dringend beroep op Mar
cos gedaan op af te treden.
De politieke partijen, zowel de
oppositie als de partij van Marcos,
de Kilusang Bagong Lipunan
(Nieuwe Maatschappij Beweging),
zijn eensgezind van mening dat de
belangrijkste factor het leger is, dat
intern sterk verdeeld is. Enerzijds
tussen de jonge officieren en de ge
neraals in het hoofdkwartier, en
anderzijds in de top zelf, tussen de
minister van defensie Juan Ponce
Enrile, een burger-technocraat, en
de generaals onder leiding van Fi
del Ramos, ook ergens nog familie
van de president.
Aan de ingang van de strafge
vangenis van Kleef, waar de Ne
derlandse pater Titus Brandsma
van 16 mei tot 13 juni 1942 ver
bleef, zal op Hemelvaartsdag een
bronzen gedenkplaat te zijner
nagedachtenis worden onthuld.
(Titus Brandsma overleed op 26
juli 1942 in het concentratie
kamp Dachau). Bij de onthulling
worden veel gasten uit Neder
land verwacht.
In de nabijgelegen Stiftskerk
wordt na de onthulling een oecu
menische dienst gehouden.
Sprekers zijn daar onder ande
ren de plaatsvervangende minis
ter-president van Noordrijn-
Westfalen, dr. Diether Posser, en
Louis Frequin, bestuurslid van
de stichting 'Titus Brandsma Ge
dachteniskapel Nijmegen'.
In de tekst op de gedenkplaat
wordt ook eerbetoon gebracht
aan allen die in de tijd van het
nationaal-socialisme op deze
plaats ten onrechte gevangen
hebben gezeten.
Titus Brandsma, die van 1923
tot 1942 hoogleraar was aan de
Katholieke Universiteit van Nij
megen, mobiliseerde in de bezet
tingstijd de rooms-katholieke
pers in Nederland tot verzet te
gen de ideologie van het natio
naal-socialisme. Dat leidde in ja
nuari 1942 tot zijn gevangenne
ming. Via Arnhem, Schevenin-
gen, Amersfoort en Kleef kwam
hij ten slotte in Dachau.
In november van dit jaar zal
'Rome' na een proces van bijna
dertig jaar zijn zaligverklaring
uitspreken.
Voorschoten. De hervormde
evangelisatie in Voorschoten
(een gereformeerde-bondsgroep
naast de hervormde gemeente)
krijgt een mentor en voorganger:
ds. G. H. van Kooten, die onlangs
als predikant van de hervormde
gemeente in Delft met emeritaat
Elke zondag houdt de 'Vereni
ging Nederlands hervormde
evangelisatie op Gereformeerde
grondslag' twee diensten in de
aula van het Lucascollege aan de
Beethovenlaan. Op zondag 16 ju
ni hoopt ds. Van Kooten, die bin
nen deze groepering ook het pas
toraat gaat verzorgen, zich aan de
evangelisatie te verbinden.
Orgelconcert. Woensdag
avond om kwart over 8 geeft
Klaas Jan Mulder een orgelcon
cert in de hervormde kerk in Hil-
legom.
Liedboekdag. De landelijke
'Liedboekdag' wordt dit jaar ge
houden op zaterdag 8 juni in de
Oude Kerk in Delft. De Sint Gre-
gorius-vereniging heeft besloten
mee te doen. Nu de Rooms-Ka-
tholieke Kerk een eigen liedboek
heeft - 'Gezangen voor de litur
gie' -, is het mogelijk geworden,
dat rooms-katholieken en protes
tanten samen kerkmuziek beoe
fenen. "De deelnemers zullen
dan ontdekken, dat er naast veel
verschillen ook overeenkomsten
in onze kerkmuziek bestaan",
schrijven de organisatoren van
de Liedboekdag in hun aankon
diging.
Verontwaardigd. De alge
mene vergadering van de Katho
lieke Theologische Hogeschool
Amsterdam is in meerderheid
diep verontwaardigd en bezorgd
over uitspraken van bisschop
Bomers van Haarlem (op 4 mei in
Leiden) met betrekking tot ho
moseksuelen. De bisschop zei,
dat de homoseksuele praktijk
kerkelijke uitsluiting rechtvaar
digt en dat over dit punt in de
kerkleer niet gediscussieerd kan
worden.
De meerderheid van de alge
mene vergadering van de Am
sterdamse hogeschool meent,
dat deze uitspraken discrimine
rend en daardoor vernederend
zijn voor een grote groep kerkle
den. Ze distantieert zich er open
lijk en met nadruk va.
De hogeschool in Amsterdam
ressorteert onder het bisdom
Haarlem. De algemene vergade
ring gaf vanmorgen van haar ver
ontwaardiging blijk in een adver
tentie in enkele ochtendbladen.
Zweden. Aartsbisschop Ber-
til Werkström van de Zweedse
Lutherse Kerk heeft opzien ge
baard door openlijk te verklaren,
dat homoseksuelen niet moeten
worden gediscrimeerd, maar dat
zulke christenen wel 'in vriend
schap en celibaat' moeten leven.
Op grond van de christelijke
ethiek moet er, naar zijn oordeel,
worden afgezien van homosek
sueel handelen.
De opschudding over zijn ver
klaring was voor bisschop Werk
ström aanleiding een persconfe
rentie te houden. Daar zei hij, dat
zijn oproep tot onthouding niet
als een bevel moest worden op
gevat maar als een 'evangelisch
advies'. "Niemand mag wegens
zijn geaardheid uit de kerk wor
den gestoten". Als zij celibatair
blijven, is Werkström bereid ho
moseksuelen tot priester te wij
den.