Een poosje logé in de Pieterskerk
CeV om te slapen9 graf om te vluchten
ZATERDAG 4 MEI 1985
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 13
LEIDEN Met Johan en Siebe
ben ik een paar maanden in het
laatst van de oorlog toen de
Duitsers nog jongemannen op
pakten voor tewerkstelling - lo
gé geweest in de Pieterskerk. Bij
koster Rameau, die in 1965 hoog
bejaard is overleden.
Niet dat hij in zijn kostershuis
aan de Kloksteeg een mooie ka
mer voor ons leeghaalde om er
met eigen spullen gerieflijk in te
kunnen bivakkeren; hij ver
wachtte ons elke dag een uur
vóór spertijd en de volgende
morgen moesten we weer weg
zijn. Naar huis, want school was
er niet meer.
In de donkere uren was de
kans op huiszoeking het grootst
en dus zochten ouders voor hun
werkbare zonen een veiliger
slaap- en (zonodig) schuilplaats.
Thuis waren de mogelijkheden
daarvoor nogal beperkt. Bij zo'n
razzia werd geen kast of zolder
overgeslagen. Vandaar dat in
menig huis een gat in de vloer
was gezaagd waar zoon- of man
lief in kon duiken zodra er on
raad dreigde.
Johan weet nog precies het
ogenblik dat hun huis aan de Ka-
merlingh Onneslaan - nu Lam-
menschansweg - aan de beurt
was. Dat was op 24 januari 1945.
Het hele blok was afgezet en bij
de voor- en keukendeur stonden
Duitsers om vluchten te verijde
len.
Johan: 'Twee hebben er in de
kamer bovenop het luik gestaan
waar ik onder lag. Ik hoorde pre
cies wat ze tegen m'n moeder zei
den. Ze vroegen haar wie die jon
geman was van dat portret op de
schoorsteen. Dat was m'n broer,
die bij een bombardement op
Den Haag was gedood. Wat ik die
ogenblikken onder de vloer heb
doorgemaakt weet ik achteraf
niet meer zo goed, maar angstig
was het wel".
De jacht op mannen ging de
Koninginnelaan, waar ik woon
de, toen voorbij, hoewel in de na
bijgelegen school Stadhouders-
laan toch soldaten zaten.
Johans vader, die op het kerke
lijk bureau aan het Pieterskerk
hof werkte, vond kosterRameau
bereid ons voorlopig voor de
nachten op te nemen. Met Siebe,
wiens vader schoolhoofd was.
Knijpkat
Nou was de Pieterskerk alles
behalve het veiligste plekje van
Leiden dat zal uit het vervolg
van mijn verhaal wel blijken -,
maar ze bood in geval van nood
wel meer vluchtmogelijkheden
dan je eigen huis of straat.
Om een uur of tien bracht Ra
meau ons naar onze slaapplaats.
Soms kregen we eerst nog wat te
eten. Een welkome aanvulling
op de karige boterham thuis. De
eerste dagen lagen we op de ge
stoffeerde plankenvloer van de
sjieke kerkvoogdijkamer, met
ons hoofd bij het hekje rond de
oude schouw. Maar omdat dit
hoge vertrek, waar je via een
trapje binnen kwam, uitzag op
het binnenplaatsje tussen kos
tershuis en kerk, vond de koster
het toch veiliger ons naar het ar
chief aan de andere kant van het
koor te verplaatsen.
Een stikdonker, raamloos, wel
iswaar droog maar koud hok
achter een zware kluisdeur, met
alleen een paar roosters in het
dak voor de 'frisse' lucht. Ik hoor
nóg het zacht-gierende geluid
van de 'knijpkat' (zaklantaarn)
waarmee de koster ons door het
duistere koor voorging naar die
muffe cel, en het gerammel van
de sleutels waarmee hij ons van
de buitenwereld afsloot.
Op de stenen grond had hij een
dun matrasje gespreid. Aan het
voeteneind stond een bus waarin
we, bij het licht van een zaklan
taarn, een plas konden doen.
Om kwart over 8 precies was
het opstaan geblazen. De milde
morgenschemer van de kerk, die
door de opengezwaaide deur het
archief dan vulde, verzachtte de
pijn van verstijving. Elke mor
gen weer een verlossing, hoewel
we ons - achteraf onbegrijpelijk
toch niet opgesloten voelden.
Dié reactie kwam pas later.
Het kostershuis stond op nog
geen honderd meter afstand van
de landwacht op Nieuwsteeg 6.
Wié had ons 's morgens moeten
loslaten als Rameau onverhoopt
was opgepakt? Want er gebeurde
nog wel wat meer in die kerk.
"Nou", zegt Johan nu, "er zullen
wel een paar mensen zijn ge
weest die van ons wisten. M'n va
der had toch gemakkelijk aan
een sleutel kunnen komen".
door
S.J. de Groot
Overigens was de koster op al
les voorbereid.
Aan een kant van de oplopen
de houten vloeren in het kerk
schip zat een los paneel, dat een
nauwe toegang gaf tot de graven.
Een eindeloos samenstel van
diepe, smalle, rechthoekige ga
ten, grotendeels leeg of half met
puin en zand gevuld, gescheiden
van elkaar door dunne een-
steensmuurtjes. In een paar nog
wat met rust gelaten beenderen.
"Als er onraad is, moet je déér
maar in", was de instructie.
Om ons in die catacomben
enigszins wegwijs te maken 'ver
gastte' de koster ons op een zon
nige zaterdagmiddag op een
halsbrekende excursie door en
over de graven. Alweer met zak
lantaarn. Een 'proefvlucht',
noemde hij dat optimistisch.
Maar dan wel een zonder ook
maar één spleetje licht.
Bij een graf in de buurt van de
preekstoel, op zo'n dertig meter
afstand van het uitgangspunt,
vond hij het welletjes. "Da's ver
en diep genoeg om volkomen
veilig te zijn. Je moet zelf maar
zien hoe ver je gaat".
Eén graf fungeerde als 'safe'
voor een aantal waardevolle
stukken (waaronder de pedel
staf) van de universiteit. Op ver
zoek van onder anderen de pro
fessoren Cleveringa en Bakhui
zen van den Brink had Rameau
ze daar diep weggestopt. Naar hij
later vertelde in het graf van de
hoogleraar theologie J. H. Cocce-
jus, wiens schamele resten eer
biedig op een andere plaats wa
ren gelegd.
Een echte vlucht naar de gra
ven is ons bespaard gebleven.
Toen het voor de kerk toch te ris
kant werd, wilde Rameau zijn
slapers wel kwijt. Bovendien
waagde op 't laatst geen man van
gevaarlijke leeftijd zich meer op
straat. Wonder boven wonder
hebben de Duitsers en hun hand
langers de Pieterskerk onge
moeid gelaten. Pas na de oorlog
bleek, hoezeer de vrees voor een
mogelijke inval het zenuwgestel
vooral van mevrouw Rameau
had aangetast.
Voor zijn zoon - die met het
verzet had te maken - had de
koster een andere schuilplaats
beschikt. Een grafmonument
aan de orgelmuur, welks boven
stuk hoog eindigt in een punt en
aan de onderkant breed genoeg
is om erin weg te kruipen. Van
buitenaf lijkt het massief, maar
het is compleet hol. Rameau had
een spleet, waar het licht van het
raam door scheen, zorgvuldig
vaarlijk werd de jongens snel
weer te spuien".
Als 'Dolle Dinsdag' werkelijk
de bevrijding had gebracht, zou
den in Leiden de Binnenlandse
Strijdkrachten vanuit de Pieters
kerk de stad hebben bezet.
Wim de Geus: "De vier secties
van de BS, 48 man in totaal, heb
ben elkaar op die dag in de Pie
terskerk voor het eerst ontmoet.
Daar zou de operatie tot bevrij
ding van de stad beginnen. Maar
het feest ging helaas niet door.
Een dag of vijf zijn we toen nog
in de Pieterskerk gebleven. Wat
heeft m'n moeder een erwten
soep voor al die kerels gemaakt.
Rameau ook. M'n
speciale 3 oktober-diensten in de
Pieterskerk de hele oorlog zijn
doorgegaan. Dat waren hoogte
punten van vaderlands bewust
zijn.
Jan Zwanenburg, bestuurslid
van de Drie October-vereeni-
ging: "Dat kon omdat deze dien
sten in het officiële preekrooster
van de hervormde gemeente wa
ren opgenomen en dus als gewo
ne godsdienstoefeningen wer
den beschouwd. En daar hadden
de Duiters weinig of geen greep
op".
Mensen die nü beweren dat de
kansel geen plaats is voor poli
tiek getinte uitspraken weten
blijkbaar niet (meer), dat veel
Koster Rameau bij het luik naar de vluchtplaaats in de graven. Foto uit 1946.
toegestopt. Geen mens kon daar
een onderduiker vermoeden. Er
lag zelfs een bed in om er de
nacht in door te brengen.
Operatie
De Pieterskerk heeft ook ge
diend als voorlopige opvang
plaats voor groepen onderdui
kers. Wim de Geus van de Doeza-
straat, die in maart 1943 betrok
ken raakte in het Leidse verzet,
weet daar alles van.
"Op het arbeidsbureau zat
Smit, bij wie je je moest melden
voor werk in Duitsland. De Ar-
beitseinsatz. Een felle man was
hij, die met alle mogelijke mid
delen probeerde een eerste uit
stel voor je te krijgen. Om tijd te
winnen. Velen doken onder. Er
was zelfs een landelijke organisa
tie voor hulp aan onderduikers.
Wie nog geen adres had moest op
een andere manier zien weg te
komen. Dankzij de persoonlijke
medewerking van Rameau kon
den groepjes van zes zeven
man, als dat nodig was, in de Pie
terskerk worden opgevangen.
Op zolders boven de gewelven.
Langs wenteltrappen kwam je
daar. Rameau had genoeg mid
delen bij de hand om als het ge
vader vervoerde die soep in een
melkbus achterop z'n fiets. On
der politiebewaking. Bijna alles
wat fout was trok hier na Dolle
Dinsdag weg".
De BS is aan het eind van de
oorlog niet in de Pieterskerk te
ruggekomen. Er waren toen vier
punten vanwaaruit het bestuur
van de stad werd overgenomen.
De meelfabriek was er een van.
Als Wim de Geus koster Ra
meau moet schetsen, dan zijn
een paar forse lijnen voldoende.
"Een man van weinig woorden.
Maar erg kien. Ik heb weieens
gedacht dat zijn vrouw de motor
was. De kerk heeft zeker gevaar
gelopen. Rameau nam risico.
Maar hij had de goede eigen
schappen van een diplomaat".
Dertig jaar lang is deze man
koster geweest. Van 1916 tot
1946. De erepromoties van ko
ningin Wilhelmina en Winston
Churchill kort na de bevrijding
waren de kroon op zijn koster-
schap. Negenentachtig jaar oud
overleed hij in 1965 in een rust
huis te Oosterbeek.
3 October
Héél bijzonder is wel, dat de
voorgangers van toen in dat op
zicht geen blad voor de mond na
men. En daarmee hielden ze bij
het volk dat zondag aan zondag
in brede stromen ter kerke ging
de moed erin. Van een paar pre
dikanten kan gezegd worden, dat
ze in hun 3 oktober-preek tot het
uiterste zijn gegaan van wat voor
de bezettende macht nog te dul
den was. Beter nog: ze gingen die
grens welbewust voorbij.
Levendig herinner ik mij de
dienst van 3 oktober 1941 met
dominee H. C. Touw - toga met
oranje strikje op de preekstoel.
De man, die na de oorlog in op
dracht van de hervormde synode
in twee dikke boeken de geschie
denis van het kerkelijk verzet be
schreef. Predikant van de Mors.
Later studentenpastor in
Utrecht.
De Pieterskerk - met toen bij
na 2000 zitplaatsen - was afgela
den. Vele honderden stonden sa
mengepakt in de tussenpaden.
Die preek mét het slotgebed
werd door de Eerste Leidsche
Copieer-Inrichting (Steen-
schuur) in forse oplage ver
menigvuldigd, en hinnen een
week was er geen exemplaar
meer van te krijgen. Alles wat de
nieuwe gezangenbundel van
1938 aan nationale hymnen be
vatte liet Touw in die dienst zin
gen, tot twee coupletten van het
Wilhelmus toe.
"Wat bent u van plan daar te
zeggen?", had de NSB-burge-
meester De Ruyter van Steve-
ninck hem van tevoren ge
vraagd. "Men heeft mij ingelicht
dat u preekt op een wijze die het
mij als nationaal-socialist onmo
gelijk maakt daarbij tegenwoor
dig te zijn". De burgemeester,
vertelt Touw (zonder eigen naam
te noemen) in zijn boek, zou de
dienst onmiddellijk verlaten als
de predikant dingen zei die hij
als aanhanger van de nieuwe or
de niet kon aanhoren. De predi
ker werd ook volledig verant
woordelijk gesteld voor de mo
gelijke gevolgen.
Touw heeft geweigerd de bur
gemeester inzage van zijn preek
te geven. Hij gaf hem te verstaan,
dat dit een zaak was tussen de
kerkeraad en de predikant.
De Ruyter van Steveninck was
er. Hoewel er duidelijke taal
werd gesproken, waagde hij het
niet in te grijpen. De vrijwilliger
die die morgen in het vak met de
autoriteitenbank dienst deed,
had wel zoveel stpelen in de
buurt van de burgemeester bij
geplaatst dat voortijdig vertrek
ken onmogelijk was.
Touw schaarde zich met volle
overtuiging achter de synode,
die de predikanten had opgedra
gen getrouw te zijn in de voorbe
de voor de koningin. Eén passa
ge uit zijn preek: "Schandelijke,
schuldige nalatigheid zou het
zijn, als ik u niet opriep God te
danken voor wat Hij nu nóg ons
geeft in ons geliefd vorstenhuis,
en God te bidden dat Hij ook in
de toekomst onze koningin wil
stellen tot waarachtige zegen
voor ons volk. Want God die ons
in het verleden verlost heeft uit
zo grote dood, van Hem hopen
wij dat Hij ons ook in de toe
komst verlossen zal".
In zijn gebed noemde Touw
ook de 'vreemde machthebbers',
"die Gij in uw donkere raad nog
steeds over ons toelaat". "Dat zij
zich buigen voor uw geboden".
De herdenkingspreek van ds.
W. H. Kelder, uitgesproken op 3
oktober 1944, verscheen in een
gedrukte oplage van 600 exem
plaren, waarvan 100 op Oudhol
lands papier. Het opschrift was:
'Vrijheid is om geen geld te
koop'. Ook Kelder ontbrak het
niet aan moed. In de 3 oktober-
liturgie bleef naast psalm 9, die
het volk in 1574 had gezongen,
gezang 301 onwrikbaar staan. En
dat was het Wilhelmus. Kelder
sprak toen over 'Oranje' als een
"goed instrument, dat zal weder
keren in het eigen regiment".
Führer
Niet alle kerkelijke voorgan
gers waren anti-Duits. Naast
mannen als Touw, Kelder, Vos-
sers en Kuilman had hervormd
Leiden ook de kwalijke reputatie
de enige nationaal-socialistische
theoloog van Nederland in zijn
midden te hebben: dr. W. Th.
Boissevain, die al in 1941 door
een Duitse instantie werd voor
gedragen om theologisch hoogle
raar in Groningen te worden.
Wat dankzij fel verzet van de
Groningse faculteit niet is door
gegaan.
Volkomen tevergeefs bepleitte
Boissevain ('Bosjevan', zei de
Leidse volksmond) in woord en
geschrift bij theologen en predi
kanten meer waardering voor de
'nieuwe inzichten omtrent volk,
ras, bloed en bodem'. De demo
cratie had hij volledig afgezwo
ren. Later schreef Touw over
hem: "Gaandeweg won de anti
semiet in hem het van de chris
ten, de bezetene van de getuige.
Gehoor vond hij nagenoeg bij
niemand".
Boissevain - op straat altijd in
donkere jas met witte zijden sjaal
en met wandelstok - bleef een
eenzame figuur, zonder gemeen
te en zonder leerlingen. Zelf heb
ik hem in 1944 in de Marekerk
nog voor de Führer horen bid
den. Men vertelde, dat er maar
een paar mensen bij hem in de
kerk kwamen. Zoiets was in die
tijd haast ondenkbaar. Dat wilde
ik (17 jaar) met eigen ogen wei
eens zien. En het was zo. Op 20
van de 900 zitplaatsen zat zowaar
nog iemand. De dienst was bin
nen drie kwartier afgelopen.
In Den Haag zegende hij in au
gustus 1941 het huwelijk in van
de dochter van de Duitse gene
raal Seyffardt, nadat alle Haagse
dominees, inclusief de Pfarrer
van de Duitse gemeente, dit had
den geweigerd omdat zij geen
uniformen en politieke kenteke
nen in de dienst wilden. Aan die
voorwaarde wenste de generaal
niet te voldoen.
Hoe de verstandhouding tus
sen Boissevain en zijn Leidse
collega's was, kan Wim de Geus
zich nog wel herinneren, want de
meesten kwamen bij zijn vader
die een melkzaak had in de Hoef-
straat - regelmatig naar Radio
Oranje luisteren. En bij de nage-
sprekken (vaak tot diep in de
middag) hoorde je nog 's wat.
"Kerkelijk wantrouwden ze
hem. Persoonlijk niét. Ze lieten
hem links liggen".
Na de oorlog ging het verhaal
dat mede dankzij hun NSB-colle-
ga geen enkele Leidse predikant
is weggevoerd. Eén keer zou dat
zeker gebeurd zijn als Boissevain
de Duitsers niet te verstaan had
gegeven, dat ze dan eerst hém-
moesten doodschieten.
Op Dolle Dinsdag vluchtte hij
in paniek van zijn woning aan de
Koninginnelaan in Oegstgeest
naar Duitsland. Kort vóór het
eind van de oorlog kwam hij bij
Nieuweschans terug. Een onge
luk maakte op 19 mei 1945 in een
dorpje niet ver van de stad Gro
ningen een eind aan zijn leven.
Na veertig jaar
Duizenden waren op 6 mei
1945 in de Pieterskerk bijeen
voor een dankdienst met de pre
dikanten Kuilman en Kelder.
Nu, veertig jaar later, is hier
geen dankdienst meer. De Pie
terskerk is kerk-óf.
Maar morgenavond nog wel
een hooggestemd 'Bevrijdings
concert'.
Daar ga ik zeker heen. Niet om
de muziek alleen. Die schept al
leen de sfeer. Maar veel méér om
wat in woorden niet zo gemakke
lijk is uit te drukken.
Dit is een plek waar mijn her
inneringen even tastbaar worden
en ruimte is voor mijn gevoelens.
En die blijven mij zeer lief.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Dronkers, mmv cantorij. 11.45 studente-
nekklesia; Marekerk 10 dr. Meijers, 5 ds.
De Graaf. H.woude; Maranathak. (L.
Morsweg) 10 ds. Hortensius; Oecumeni
sche geloofsgemeenschap De Regen
boog (Merenwijk) 9.30 mevr. ds. De
Mey, 11.15 ds. De Mey en pastoor v.
Well; Bethlehemk. (Driftstr.) 10 ds. Pan-
nekoek, gez. dienst; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds. Sterringa, 5 ds.
Rietveld; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds.
Nauta; Waalse kerk (tijdelijk Rapen
burg 6) 10.30 ds. Ribs; jeugdkapel Vre-
deskerk 10 mevr. Slenters-Hekman;
jeugdkapel Bevrijdingskerk 10 hr. H.
Karstens; wijk 'Stevenshof zie na geref.
kerk; Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst,
10.15 mevr. ds. v. Beinum, ha; Diako-
nessenhuis 10.30 ds. v. t Hof, elke zat.
10.30 rk dienst; Endegeest zie Oegst
geest
Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.;
Petrak. (Surinamestr.) zie Bethlehemk.
herv. gem.; Oude Vest 10 ds. Koolstra;
Maranathak. zie herv. gem.; Bevrij
dingsk. zie herv. gem.; bejaardenhuis
Groenhoven 10 ds. Hemmes; Merenwijk
zie herv. gem.; wijk Stevenshof, ge
bouwtje 'Dijkhof (Rijndijk), 10 kand. P.
R. Middelkoop.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 0.30 en 5
ds. Den Hertog. Geref. Gem. (N. Rijn) 10
en 4.30 ds. Boogaard. Evang.-Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds. Mostert,
mmv koor. Doopsgez.-Remonstr. Gem.
(Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10 ds.
Koek. mmv Alice Gaykema, zang. Bap-
tistengem. (O. Rijn 3) 10 ds. Bosveld.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3)
10 br. Dikkes. Evang. gem. Merenwijk
(Flevoweg 5) 7.45 nam. Zendingswerk
Middemachtsroep (Zoeterw.singel 21) 5
nam. Evangeliecentrum (Zijlsingel 2)
zo. 10 en wo. 8. Pinkstergem. (O. Vest
13) 10 hr. Eikerbout. Leger des Heils
(hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en
7.Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30. Genootschap der Vrienden (Qua
kers) 10.30 (Rapenburg 6). Oud-Kath. K.
(Zoeterw.singel) zo. 10.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 9 en
10.45; Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30; Steenschuur zat. 7, zo.
8.30, 10, 11.30, 6 en 7 flof); Boshuizerka-
de zat. 7, zo. 9.30 en 11Lammenschans-
weg zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat.
7, zo. 9.30, 10.45 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwou-
de).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Berg-
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 ds. Taselaar. Geref. Kerk
10 ds. Warner, Utrecht, 6.30 kand. Ei-
Kerk z
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 9.30 ds. v.d. Pol, Boskoop,
6.30 interk. herdenkingsdienst; Kruis
kerk 9.30 ds. v.d. Heiden; Opstandings-
kerk kand. G. Molenaar (Alphen); G.
Herderkerk 10 ds. Mulder, 6.30 ds. Moll,
cantatedienst; De Bron 9.30 ds. Verheul,
10.15 ds. Nieuwenhuis, jeugddienst, 6.30
ds. Verheul, vesper; Ashram (Marsdiep)
10 ds. Moll; Oudshoornse kerk 10 ds.
Ter Bals, mmv cantorij; Sionskerk (Pla-
netensingel) 9.30 ds. Geluk, Baarn, 6.15
zang, 6.30 ds. Ouwendijk.
Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds. Wilschut,
mmv jongerenkoor, 6.30 zie Advents
kerk; Salv.kerk 9.30 dr. v. Raalte, Drie
bergen, 6.30 jeugddienst. Zieook -herv.
gem. Ned. Geref. Kerk (school Wil-
lemstr.) 9.30 br. Mollema, 4.30 ds. M. de
Jong. Chr. Geref. Kerk 9.30 leesd., 2.30
ds. M. Vlietstra. Oud-Geref. Gem.
(Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Baptgem. (Mo-
lenwerfstr. 1) 10 en 6.30 ds. Koekkoek.
Bapt gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 br. Jongejan, 6.30 br. Strietman.
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hen-
drikstr. 54) 10 hr. v.d. Hoorn. Leger des
H. (Corn, de Vlamingstr.) 10 en 6.30. Re-
monstr. Kring (Van Mandersloostr. 36)
10 dr. Meijering.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De
Bron zat. 7, zo. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 kand.
Hoek, Alblasserdam, 6 kand. Paul, Zoe-
termeer. Geref./Herv. Gem. (dorpshuis
'De Tas') 10 ds. Poot, Zoetermeer. Geref.
Gem. 9.30 en 6 kand. Burggraaf, R.dam,
7 mei 7.30 ds. Karens, Opheusden.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 9.30 ds. Wieman, 6.30 ds. v.d. Hoef;
Salv.kerk 9.30 ds. Richter, 6.30 ds. Wie
man; Bethl.kerk 9.30 ds. v.d. Hoef, 6.30
ds. Richter. Geref. Kerk 9:30 ds. Elder-
man, 6.30 ds. Colenbrander,Linschoten.
Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30
ds. Bac. Evang.-Luth. Gem. 9 ds. v.
Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom, 6.30 ds. v.d. Pol; De Stek
9.30 ds. v. 't Hoff. Geref. Kerk 9.30 ds.
Baas, S.heim, 5 ds. v. 't Hoff. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers. Geref. Gem.
9.30 leesdienst, 7 ds.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
De Graaf, 6.30 ds. Trouwborst, Vlaardin-
gen. Geref. Kerk 9.30 ds. Fernhout, Al
phen, 5 ds. Ravensbergen, Wynjewou-
de. Rk Kerk dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15, om 7 nam.
oecum. herdenkingsdienst; Rijndijk zo.
10.
HILLEGOM: Herv. Gem. zat. 7 herden
king gevallenen, zo. 10 gez. dienst in ge
ref. kerk, ds. v.d. Wal, 7 Raad van Ker
ken bevrijdingsdienst in St. Jozefkerk;
Parkwijk 7 ds. v.d. Wal. Geref. Kerk zie
herv. gem. Chr. Geref. Kerk 10 ds. Bies-
ma, 7 bevrijdingsdienst, uitgaande van
alle kerken, in St. Jozefkerk, overden
king ds. Biesma. Rk Kerk: Mart. zat. 7,
zo. 9 en 11; Jozefk. zat. 7. zo. 10 en 11.30,
7 nam. bevrijdingsdienst voor alle ker
ken.
DE KAAG: Herv. Gem. zat. 7 oecum.
herdenkingsdienst, zo. 9.30 ds. Kolde-
wijn. Rk Kerk zat. 7, zo. 8 en 11.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 9.30 ds. Aarents, 5 interk.
samenkomst tgv bevrijding; Ontm.kerk
10 ds. Gebraad, 6.30 ds. Vermeulen. Ver.
ter voorbereiding van een herv. deelge
meente 'De Rank' te Katwijk (aula P.
Groen-college) zie Katwijk aan Zee. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. v. Breevoort, zie ook
herv. gem. Vliegkamp Valkenburg 10.30
ds. Verseput. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en
11.15, zie ook herv. gem.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. De Reuver, Delft, 6 ds. Ge
braad; O. Kerk 10 ds. v. Roon, 6 ds. De
Jong; Ichthusk. 10 ds. Driebergen, 5 ds.
v. Sliedregt; Pniëlk. 9.30 ds. Vroeginde-
wey, 6 ds. Wagter, Rijnsburg; aula Be-
stevaer-mavo (Rijnsoever) 10 ds.
Schuurman; Overduin 2.15 ds. v.d.
Beid; wijkgebouw De Hoeksteen (Bur-
gersdijkstr.) 10 dovendienst, hr. C..Haa
ring. Ver. ter voorbereiding van een
herv. deelgemeente 'De Rank' te Kat
wijk (aula P. Groen-college) 10 prof. dr.
Ter Schegget, Doorn.
Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 hr. Brouwer, 5
ds. v.d. Horst; Triumfatork. 9.30 ds.
Kersten, 6.30 hr. v.d. Land, Wassenaar,
jeugddienst. Geref. K. Vrijg. 8.30 en 5.30
ds. Heida. Ned. Geref. K. 8.45 ds.
Bruins, Vlaardingen. 7 ds. Janse (in Vre
desk.). Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Slag
boom. Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal)
10 en 5 hr. T. Kroon. Geref. Gem. (Remi-
sestr.) 10 en 5. Geref. Gem. in Ned. (Lou-
westr.) 10 en 5. Volle-evang.gem. ('Tri-
podia') 9.45. Onafh. baptistengem.
(Sluisweg 16) 10 br. M. Stam, Geleen.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Lapré, 7 oecum. herden
kingsdienst in 'Het Anker'. Geref. Kerk
10 dr. Bade, 7 zie herv. gem.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 mevr. ds. Westera, 6.30
ds. Knorth; Hoofdstr. 10 ds. Knorth; 33) 9.30.
Scheppingsk. 9 (mmv cantorij) en 10.30
ds. v. Loenen. Elis.ziekenhuis 9.30 hoog
mis, 10.45 ds. Brommet, ha. Bapt.gem.
(wijkgeb. Zijlkw.) 10 ds. Lourens, IJs-
selmonde. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en
11.30.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff, 6.30 ds. Molenaar, Puttershoek.
Geref. Kerk 9.30 ds. Ribberink, Rijns-
burg, 7 ds. Den Heeten, Hoofddorp. Rk
Kerk zat. 7,'zo. 9 en 11.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 kand. C.
A. v. 't Hof, Leiden. Geref. Kerk 9.30 ds.
v.d. Kooi, 7 ds. Aalders. Rk Kerk zat. 7,
zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. v.
't Hooft, gezinsdienst, 7 ds. v. 't Hooft,
herdenking bevrijding; Pauluskerk 10
ds. De Gelder. Geref. Kerk 10 en 7 ds.
Boswijk. Geref. K. Vrijg. 8.45 ds. De
Putter, 4.30 leesdienst. Ned. Geref. Kerk
(Salvatori) 9 ds. De Lange, O.geest, 5 ds.
Slofstra, Noordwijk. Chr. Geref. Kerk 10
en 4.30 ds. v. Dijken. Geref. Gem. 10 en 4
ds. Hakkenberg, ma. 6 mei 7.30 ds. Hak
kenberg, herdenking bevrijding. Evan
geliegemeente (Vivaldistraat 69) 9.45 hr.
J. Vermey. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7,
zo. 10 en 11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 9 en
11.30; Mariakerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en
11.45; Engelbew. zat. 7, zo. 9.30 en 11.
jeugddienst. Geref. Kerk 9.30 ds. Stroes,
5 avondgebed. Chr. Geref. Kerk 9.30
dienst, 7 ds. Boiten, Schiedam. Re-
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Ten Voorde, 3 zie rk kerk. Geref. Kerk
9.30 ds. Wijngaarden, 3 zie rk kerk. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Visser. Rk
Kerk zat. 7, zo. 11.15, 3 interk. herden
king bevrijding.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Geuze. Geref. Kerk (W. Verlaat) 9.30 ds.
v.d. Bos, Gouda, 7 ds. Broer.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, 5 ds.
Vroegindewey, Katwijk, 7 ds. Elgersma;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Keuning; De
Rank (Golfbaan) 10 dr. v. Brummelen,
Huizen; Sole Mio 9 drs. Wamelink. Zie
ook geref. kerk. Geref. Kerk Buurtkerk
(Hoofdstr.) 10 prof. mr. Reugebrink,
Leiderdorp, 7 ds. v.d. Lee; Vinkenl.
(Binnen) 10 ds. Elgersma; Stichtings-
kerk 11 ds. Slofstra. Zie ook herv. gem.
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30 ds.
v. Rossum, Voorburg. Rk Kerk Zee zat.
7, zo. 10.30; Binnen zat. 7, zo. 8, 10 en
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10
mevr. ds. v.d. Mey, gezinsdienst Rk
Kerk Victork. zat. 7, zo. 9.30 en 11; Jo-
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 prof. dr. v.d. Beek, Valken
burg; Pauluskerk 10 ds. P. Sierat; Ge
meentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds. P. Si
moons, 7 ds. Friederich. Geref. Kerk 10
hr. W. J. Schot. Geref. Kerk Vrijg. (aula
Dr. Schilderschool) 10.30 ds. De Putter,
4.30 ds. Houtman. Ned. Geref. Kerk
(Gem.centrum) 8.45 ds. Brink, Haarl-
.meer, 4 ds. De Lange. Van Wijckers-
looth 4 mevr. ds. Visch. Endegeest 10
ds. Friederich. Volle-evangeliegem.
(Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat.
7, zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7. zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte, met koor.
Geref. K. 9.30 ds. Jaspers Focks, 6.30 ds.
v.d. Kooi. Remonstr. Gem. 10 ds. M.
Roos. Rk Kerk zat 7, zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11. Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. v.d. Kamp, 7 ds. Bogers, Alphen.
Chr. Geref. K. 9.30 leesd., 2.15 ds. Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Wagter, 5 ds. v. Roon; Be-
thelkerk 9.30 hr. Bakker, Katwijk..Ge
ref. Kerk-Petrak. 9.30 ds. Baayen. 5 ds.
Damsma; Imm.kerk 9 en 10.30 ds.
Damsma, 5 ds. Cziria; Mar.kerk 9.30 ds.
Cziria, 5 ds. Baayen. Geref. Kerk Vrijg.
10 en 5.15 ds. Grutter. Chr. Geref. K. 9.30
en 5 ds. v. Sorge. Evang. Christengem.
(aula mavo) 10 br. v. Gemeren, H.wou
de, 8 nam. evang.dienst. Rk Kerk zat. 7,
zo. 10.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds.
Vermeulen, 7 gez. herdenking, ds. Veld
kamp, ds. Oegema en pastoor v. Mast
wijk. Geref. Kerk 9.30 ds. Oegema, 7 zie
herv. gem. Vliegkamp Valkenburg 10.30
ds. Verseput.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. v.d. Schobt; De Ontmoeting
(Noordhofland) 9.30 ds. De Zwart; Hulp
en Heil (Schakenbosch) 10 ds. Verheule,
zangdienst. Zie ook geref. kerk. Herv.
evang. op geref. grondslag (Lucas-colle-
ge, Beeth.laan) 9.30 ds. Westerhout,
Lienden, 4.30 ds. Koorevaar, R.dam. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. De Zeeuw, 7 ds. Blan
ken. Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 5
dr. Arntzen. Aulagemeenschap Noord-
hofland 10.30 informele dienst. Rk Kerk
Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30; M. Godskerk-
.zat. 7, zo. 10. Kerk van Engeland (Bri
tish school in The Netherlands, J. v.
Hooflaan 3) 10.15 anglic. dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Maasland, 5 ds. Goossen; Hoek
steen 9.30 ds. Roetman, 6.30 ds. Maas
land; Bethelk. 9.30 ds. Goossen, 6.30 ds.
Goossen; Imm.kerk 9.30 ds. Hulst, 7 hr.
Yska. Geref. Kerk Kruisk. 9.30 ds. De
Moor, 5 ds. Fernhout, Alphen; Ont
m.kerk 10 ds. Schoon, Mijdrecht.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra; Kievietk. 10 dr. v. Brug
gen; Messiask. 10 ds. v. Waasbergen,
4.30 ds. Visser, Woudenberg; Dorpscen
trum 9.30 ds. Ouwendijk, Alphen. Geref.
Kerk Zijllaan 10 en 7 ds. v.d. Woude;
Zuid (Bloemcamplaan) 10 dr. Vlijm, ha.
Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds.
Werner.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 dr. v.
Vliet, Alphen, 6.30 ds. De Graaf, Nieuw-
veen. Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, 6.30
ds. Jaspers Focks.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 kand.
J. Boer, Nieuwveen. Geref. Kerk 9.30 hr.
AFluijt, Gouda, 7 ds. Cziria, Rijnsburg.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Wolthaus, gezinsdienst. Rk Kerk St. Jan
zat. 7.30, zo. 9.30; Chr. Dienaark. zat. 7,
zo. 10; Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7,
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 kand. v. Da
len, A.foort, 6.30 ds. v. Driel. Geref. Kerk
9.30 ds. Taselaar, 6.30 ds. Nieuwenhuis,
beiden Alphen. Rk Kerk Aardam zo. 9
en 12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en
11.30.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. Eijsenga. Geref. Kerk 9.30 mevr.
v.d. Meeberg, 6.30 ds. v.d. Berg, Bode
graven.
