'Levensduur heeft niet de hoogste waarde'
Euthanasie en christelijk geloof (I)
Pausbezoek een test
ZATERDAG 23 MAART 1985
GEESTELIJK LEVEN
'Euthanasie* is in deze tijd geen ver weggestopt
onderwerp meer. In medische kringen, in de po
litiek, in de rechtspraak en ook in de kerken
wordt de actualiteit ervan volledig erkend.
Lange tijd zijn vragen rond de euthanasie niet
of moeilijk bespreekbaar geweest. En nóg is het
niet eenvoudig (in zekere zin gelukkig maar) om
tot een verhelderende uitwisseling van gedach
ten te komen. Velen weten er niet goed raad
mee. Anderen ervaren het als 'zondig', er serieus
over te praten.
Maar alleen al de publiciteit heeft ons met de
neus op de feiten en ontwikkelingen gedrukt.
Het is een klemmende vraag geworden, hoe met
deze manier van levensbeëindiging om te gaan
en hoe er positie tegenover te kiezen.
Dat de kerken in deze bezinning op funda
mentele vragen van leven en dood niet achter
aan komen wat in andere gevallen soms wél
gebeurde spreekt haast vanzelf. Het vraag
stuk gaat ook de christelijke wereld niet voorbij
en juist daar vraagt het om een principieel en
evenwichtig oordeel.
Onlangs vroegen in een gesprek politieke be
stuursleden aan kerkelijke afgevaardigden, of
de kerken de politiek in deze moeilijke materie
een handreiking konden geven om tot een ver
antwoorde besluitvorming te komen.
Men zou kunnen zeggen dat zij op hun wen
ken worden bediend, want zowel van rooms-ka-
tholieke als van reformatorische kant is nu een
document over dit onderwerp verschenen, dat
voorlopig voldoende inzicht geeft in hoe christe
nen vanuit het evangelie en hun geloof hier te
genaan kijken.
Eensluidend zijn deze kerkelijke standpunten
niet. Dat is ook nauwelijks te verwachten als het
geloof moet worden toegepast in ethische keu
zes van dergelijk kaliber. Wel komt uit deze ge
schriften duidelijk het gezichtspunt naar voren,
dat de euthanasie niet maar een zaak is die wel
even door mensen kan worden geregeld, maar
een handeling die zeker te maken heeft met het
geloof in God als Zingever van het leven.
De synode van de Gereformeerde
Kerken in Nederland heeft deze
dagen haar plaatselijke kerken het
- in de synode al besproken en
daarna iets bijgewerkte - rapport
'Euthanasie en pastoraat' aangebo
den. De oplage is groot genoeg om
het ook gemeenteleden persoon
lijk toe te sturen. Losse nummers
(f2,50) zijn te bestellen bij het
Dienstencentrum in Leusden (giro
513153).
De bedoeling is, dat de plaatselij
ke kerken over dit rapport van de
werkgroep 'Euthanasie en pasto
raat' gaan praten en daarvan ver
slag doen. De kerken is gevraagd,
dit verslag (met eigen ervaringen,
opmerkingen, vragen en kritiek)
vóór 1 maart 1986 aan het bestuur
van de synode toe te sturen.
Al in 1980 gaf de synode haar
commissie 'Pastoraat' opdracht
om te onderzoeken "op welke ma
nier de kerken pastorale begelei
ding zouden kunnen bieden aan le
den die met het vraagstuk van de
euthanasie in aanraking komen".
In de speciaal hiervoor gevormde
werkgroep werden ook twee advi
seurs opgenomen die het modera-
men van de hervormde syncfde had
voorgedragen.
Voorzitter H. Muns en secretaris
P. van Es van de commissie 'Pasto
raat' zijn van oordeel, dat de werk
groep haar opdracht 'met veel zorg'
heeft uitgevoerd. Zij trok lering uit
ervaringen van medici en pastores,
uit bijbelse gegevens en uit resulta
ten van pastorale en ethische be
zinning. Haar eigen uitgangspunt
bleef het pastoraat.
De synode zelf kwam nog niet tot
een officiële uitspraak. Eerst moe
ten de plaatselijke kerken met dit
rapport aan het werk.
Inmiddels hebben enkele raden
van de Nederlandse Hervormde
Kerk zich positief uitgesproken
over dit gereformeerde geschrift.
Zij vroegen het moderamen (be
stuur) van de hervormde synode,
of dit rapport in de eigen kerk op
dezelfde manier zou kunnen func
tioneren als in de Gereformeerde
Kerken. In ieder geval kunnen
plaatselijke gereformeerde kerken
en hervormde gemeenten het nu al
met elkaar bespreken.
(Volgende week zaterdag zullen
wij op deze pagina het standpunt
door
S.J. de Groot
van de rooms-katholieke bisschop
pen met betrekking tot de euthana
sie weergeven, uitvoeriger dan on
langs in de eerste berichten daar
over. Deze maand verscheen hun
'herderlijk schrijven over het lij
den en sterven van zieken').
Rustig en open
Het gereformeerde document
komt tot de conclusie dat een ver
zoek om euthanasie ook binnen de
'gemeente van Christus' niet bij
voorbaat afwijzend of misprijzend
hoeft te worden beoordeeld. "Inte
gendeel, zo'n verzoek kan rustig en
open onder ogen gezien en bespro
ken worden. Dat kan de besluitvor
ming alleen maar ten goede ko-
De werkgroep kan zich aanslui
ten bij de definitie van de Gezond
heidsraad van euthanasie: "hande
lingen die beogen het leven van
een ander op diens verzoek of in
diens belang opzettelijk te beëindi
gen of te bekorten, hetzij actief het
zij passief'.
In ethisch opzicht ziet het gere
formeerde geschrift geen verschil
tussen actieve en passieve eutha
nasie. "Of je nu actief ingrijpt of af
ziet van verdere behandeling -
nooit van verzorging! in beide
gevallen gaat het om een versneld
naderbij brengen van de dood".
Emotioneel kan er wél een groot
verschil zijn. "Afzien van behande
ling komt minder 'cru' over dan ac
tief ingrijpen. Maar de beslissing
om iets niét te doen is evengoed
een beslissing als om iets wél te
doen".
De beslissing om eigen leven te
(laten) beëindigen kan vanuit
christelijk gezichtspunt verant
woord zijn, zegt het rapport.
Wie dat zegt, wordt onmiddellijk
met dringende vragen geconfron
teerd, zoals: 'stelt God het tijdstip
van onze dood dan niet vast?' en
'als je bidden mag om het levens
einde, mag je dat dan ook zelf be
werken?' "Veel gemeenteleden
worstelen daarmee, zó zelfs dat
pastorale hulpverlening rond eu
thanasie erdoor geblokkeerd kan
worden".
"Is hier eigenlijk wel een begaan
bare weg voor een christen of staat
bij alle wegen het bordje 'verboden
toegang'?" "Hoe staat het met het
zelfbeschikkingsrecht van de
Het rapport vermijdt in dit ver
band bewust woorden als 'mondig
heid', 'autonomie' en 'zelfbeschik
king'. "Die geven de suggestie van
eigenmachtigheid". De samenstel
lers gebruiken zelf het begrip 'ver
antwoordelijkheid' of 'rentmees
terschap'. "De mens krijgt de ruim
te om zijn eigen leven gestalte te
geven ten overstaan van God en
zijn medemensen. Zijn zelfstandig
heid is betrekkelijk, omdat hij ver
antwoording schuldig is aan God
en zijn medemensen".
Maar herhaaldelijk nemen wij in
grijpende beslissingen ten aanzien
van eigen en andermans leven (bij
voorbeeld wat betreft opleiding,
beroep, huwelijk, scheiding, ge
zinsplanning, een operatie). "Onze
vrijheid betekent in de praktijk dat
wij steeds opnieuw kunnen inspe
len op situaties die goeddeels bui
ten ons toedoen zijn ontstaan".
'Geschenk van God'
Dat brengt de werkgroep bij de
vraag, waarom die vrijheid van de
mens zou verdwijnen als het om
euthanasie gaat.
"Moeten wij niet zeggen, dat
juist in het aangezicht van de dood
onze verantwoordelijkheid levens
groot is? 'Leven' is vanuit het ge
loof een 'geschenk van God', maar
dat is méér dan een strikt biologi
sche term. Zin en kwaliteit spelen
hierin mee. Het leven is zinvol van
uit de taak en bestemming die God
eraan geeft. Ondanks alles belijdt
de gelovige, dat het leven voor
Gods aangezicht een gave en opga
ve is".
Maar dat leven kan ook stuk bre
ken: "als iemand ondragelijk lijdt
zónder hoop op verbetering, als er
sprake is van totale ontluistering,
als iemands persoon-zijn zodanig
is geschonden dat spreken over zin
en taak absurd is geworden". "Er
kan een situatie ontstaan dat de
dood verkieslijker is dan zulk le
ven".
Tekening van Riet Zegers, Zaandijk, in speciaal nummer t
formatie' van de Gereformeerde Kerken in Nederland.
En het gebod 'gij zult niet
doodslaan' dan?
Daarvan zegt de werkgroep:
"Het gaat daarin niet om abstracte
zaken als 'het' leven, maar om de
bescherming van levende mensen.
En die kunnen in zo'n deplorabele
toestand verkeren, dat verder le
ven door hen wordt ervaren als een
voortdurende kwelling, waar ze
niet meer tegenop kunnen. En dat
is, naar bijbelse belofte, nu niet be
paald de bedoeling van 'leven'. De
geboden zijn onmisbaar en heil
zaam. Maar als je ze gaat gebruiken
om mensonwaardige situaties in
stand te houden, veranderen ze in
hun tegendeel".
De vraag waar het nu eigenlijk
om gaat in het leven kan een chris
ten moeilijk beantwoorden met:
om zo lang mogelijk te leven, "hoe
waardevol dat op zich ook gevon
den kan worden". "Uit Jezus'
mond horen wij de woorden: weest
niet bezorgd over uw leven, maar
zoekt eerst Zijn (Gods) Koninkrijk
en Zijn gerechtigheid, en dit alles
zal u bovendien geschonken wor
den. Levensduur heeft blijkbaar
niet de hoogste waarde. Het 'hoe'
staat voorop".
Afweging en uitvoe
ring
Wat het verzoek om euthanasie
betreft vindt de gereformeerde
werkgroep het noodzakelijk, dat
de omstanders weten waaróm ie
mand wil sterven, en of hij of zij
dat ook nog wil als de aanleiding
ten dele zou kunnen worden weg
genomen.
In veruit de meeste gevallen
wordt niet om stervens- maar om
levenshulp gevraagd, zo is de erva
ring. "Het is heel wel mogelijk, dat
door wijziging van de omstandig
heden (bijvoorbeeld door pijnbe
strijding) iemands toestand weer
dragelijk wordt, zodat hij van zijn
verzoek terugkomt en achteraf
dankbaar is dat er niet direct ge
volg aan is gegeven". Maar het kan
ook om een weloverwogen verzoek
om levensbeëindiging gaan.
Er moet dan ook onderscheid
worden gemaakt tussen een.fase
van afweging en van uitvoering. In
de eerste ligt de klemtoon op het
helpen vinden van de juiste beslis
sing. Dat stelt niet alleen eisen aan
de hulpverlener maar ook aan de
hulpvrager, die nog in staat mag
worden geacht zo'n ingrijpende be
slissing te nemen.
De hulpvrager moet dan wel
goed geïnformeerd zijn over zijn
toestand en over de gevolgen van
zijn handelen voor de omgeving.
Ook mag van hem worden ver
wacht, dat hij anderen bij zijn be-
sluitvorming betrekt.
Of iemands lijden ondragelijk is,
valt niet met objectieve maatsta
ven vast te stellen. De werkgroep
pleit ervoor, een verzoek om eutha
nasie 'volstrekt serieus' te nemen.
"Het is niet de taak van de omstan
ders om voor een ander uit te ma
ken, of diens lijden al dan niet dra
gelijk is. Dat kan alleen degene die
lijdt. En 'lijden' mag niet alleen in
lichamelijke zin worden opgevat.
Er kan ook een einde komen aan
de menselijke draagkracht".
Andere hulpverlener
Ingaande op de fase van uitvoe
ring zegt het rapport, dat niemand
de hulpverlener kan opdragen om
tegen zijn geweten in te handelen.
"In zo'n geval zou de hulpvrager in
de gelegenheid gesteld moeten
worden een andere hulpverlener te
kiezen, al zal dat soms praktische
problemen met zich brengen".
De hulpverlener moet zich niet
'moralistisch' opstellen. Dat bete
kent niet, dat hij zijn eigen mening
nooit zou mogen geven. "Maar de
beroepscode van de hulpverlening
houdt - zeker bij een verzoek om
euthanasie in, dat degene die er
om vraagt zoveel mogelijk in zijn
eigen waarde wordt gelaten en ge
holpen om tot een besluit te ko-
Als het sterven thuis niet kan ge
beuren, beveelt de werkgroep een
behandeling in het ziekenhuis of
verpleeghuis aan die de 'thuissi
tuatie' zoveel mogelijk benadert.
De patiënt mag aanspraak maken
op een 'integrale zorg', medisch-
verpleegkundig, maar ook psycho
sociaal en pastoraal. Die onderde
len mogen niet als los zand aan el
kaar hangen of langs elkaar heen
werken, "zoals heden ten dage
vaak gebeurt". "Het gevaar dat de
gezondheidszorg steeds weer be
dreigt is, dat de zieke gereduceerd
wordt tot zijn ziekte".
Wat de pastorale kant aangaat
doet de werkgroep een suggestie
tot 'liturgische vormgeving' van
het levenseinde. "Wanneer in een
zo ingrijpende situatie woorden
ontoereikend zijn, kan de symbo
liek van een waardig ritueel, bij
voorbeeld in de vorm van handop
legging en zegen, zinvol zijn".
Aan de betekenis van een troos
tende evangelieverkondiging wijdt
het rapport een afzonderlijk onder
deel. "Het 'verlossende Woord'
mag iemand worden aangereikt,
maar het mag niet worden opge
drongen". 'Religieuze macht' is
even verkeerd als 'medische
macht'.
Samaritaan
Het gereformeerde geschrift -
dat ook betrekking heeft op 'hulp
bij zelfdoding', niet in het alge
meen, maar alleen voorzover die
ter sprake komt binnen het vraag
stuk van de euthanasie - besluit
met 'een enkel woord' over de ker
kelijke gemeente in relatie tot dit
onderwerp.
"Die gemeente kan haar pastora
le verantwoordelijkheid niet be
perken tot de voorbeden in de ere
dienst, hoe belangrijk die op zich
ook mogen zijn". Van haar mag 'ac
tief meeleven, meedenken en mee
bidden' worden verwacht, 'aan
dacht voor elkaar, niet verstik
kend, maar ondersteunend'. "Het
is al meer dan voldoende als ge
meenteleden de gelijkenis van de
barmhartige Samaritaan uitleven,
en oppakken wat zij op hun weg
tegenkomen".
Kerkeraden en werkgroepen
kunnen het beraad in de plaatselij
ke kerken en gemeenten over het
rapport 'Euthanasie en pastoraat'
bevorderen door een duidelijk
plan hiervoor te (laten) maken.
Daartoe doet de werkgroep een
aantal suggesties. Die verdelen de
stof over een zestal bijeenkomsten.
(De werkgroep 'Euthanasie' van de
gereformeerde commissie 'Pastoraat'
had deze samenstelling:
drs. J. van den Berg, Harderwijk, dr.
A. Dekker, Kampen, mevrouw B. de
Jong, Harderwijk, prof. dr. C. van der
Meer, Abcoude, drs. J. N. Nammensma,
Vaassen, drs. A. Verkuyl (voorzitter),
Driebergen, en mevrouw F. J. A. van
der Werf-Struik, Baarn. De hervormde
adviseurs waren: dr. E. Schroten, Drie
bergen, en dr. W. den Toom, Abcoude.
Volgende week zaterdag komen de
rooms-katholieke bisschoppen van Ne
derland aan het woord).
Voorzitter dr. H. J. Kouwenho-
ven van de gereformeerde synode
verwacht, dat de paus dankzij de
ontmoeting straks met reformato
rische kerken meer oog zal krijgen
voor het feit dat de Rooms-Katho-
lieke Kerk in Nederland, oecume
nisch gesproken, een andere plaats
inneemt dan in Italië of Polen.
"Waarschijnlijk is de paus nauwe
lijks op de hoogte van wat de Re
formatie in Nederland heeft te
weeggebracht en voorstelt".
Schrijft Kouwenhoven deze week
in het blad 'Evangelisch Commen
taar', dat een lang ronde-tafel-ver-
haal heeft over de vraag of de pro-
De hervormde predikant dr. W.
Balke (Den Ham) deelt zijn opti
misme geenszins. Het bezoek
"gepaard gaande met show en pop-
pekast, om niet te zeggen verafgo
ding" - lijkt hem meer een "uiting
van doelbewuste tactiek om de me
dia in te schakelen tot versteviging
van de pauselijke stoel". "Het
brengt opnieuw pijnlijk aan de
dag, hoe diep de kloof is tussen een
kerk die na een korte, hoopvolle
wending naar het conciliarisme
weer de weg kiest van het papalis-
me, en een kerk rondom Woord en
sacrament". Zijn conclusie: "Een
pausbezoek waarbij niets wordt te
ruggenomen van het pretentieuze
roomse primaat is geen bijdrage
aan de oecumene".
Hoewel de rooms-katholieke
theoloog F. Haarsma (Nijmegen)
vele bezwaren tegen het pausschap
zoals het nu functioneert deelt, be
schouwt hij het komende bezoek
toch als een test voor de c
Daarom betreurt hij het, dat som
mige kerken de uitnodiging heb
ben afgewezen. Dat is, zo meent
Haarsma, niet te verenigen met het
gezamenlijke lidmaatschap van de
Raad van Kerken.
Hervormde kerk: beroepen te
Apeldoorn M. Goudriaan Ouder
kerk aan de IJssel, te Vleuten kan
didaat P. van der Schans Utrecht;
aangenomen naar Assendelft (deel
werk, Samen op weg) kandidaat M.
Mulder Amsterdam, naar Heere
waarden kandidaat M. Visser Am
sterdam; bedankt voor Achterberg
G. van Leijen Wilnis; beroepbaar
mevrouw L. Matthijsen Amster
dam, mevrouw I. de Zwart Amster
dam en J. Riemens Utrecht.
Neder
lands gereformeerde kerken: aan
genomen naar Heemstede-Lisse
kandiaaat A. Vos Rotterdam.
Bap-
tistengeraeenten: beroepen te Har
derwijk (bijzondere dienst) Chr.
Eijer (evangelist) Ermelo.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Pannekoek, 11.45 studentenekklesia;
Marekerk 10 dr. Meijers, 5 ds. De Jong;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Kool
stra;
Oecumenische geloofsgemeenschap De
Regenboog (Merenwijk) 9.30 mevr. ds.
De Meu, 11.15 mevr. ds. De Mey en pas-
Bevrydingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
Jansen, gezinsdienst, 5 ds.Hortensius;
Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Schou
ten;
Waalse kerk (tijdelijk Rapenburg 6)
10.30 ds. Ribs;
jeugdkapel Vredeskerk 10;
jeugdkapel Bevrijdingskerk 10.
Voor 'Stevenshof zie na Geref. Kerk.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15
mevr. ds. v. Beinum;
Diakonessenhuis 10.30 ds. v. 't Hof;
Endegeest zie Oegstgeest
Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.;
Petrak. (Surinamestr.) zie Bethl.kerk;
Oude Vest 10 ds. Rietveld;
Maranathak. zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. zie herv. gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 ds. Erin-
ga, Den Haag;
Merenwijk zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk) 10 ds. Kramer.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds.
Houtman.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 ds. Slof-
stra, Noordwijk, 5 ds. Aarnoudse,
S.heim.
Geref. Gem. (N. Rijn) 10 leesdienst, 4 ds.
Rietdijk, Moerkapelle.
Geref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. v.d. Mey, Z.meer.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.) 10.30 ds. Koek.
Baptistengem. (O. Ryn 3) 10 hr. C. Ro-
sies, Leuven.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3)
10 br. Dikkes.
Evang. gem. Merenwijk (Flevoweg 5)
7.45 nam.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21) 5 hr. A. R. v. Diggelen.
Evangeliecentrum (Zijlsingel 2) zo. 10
hr. Zijlstra, wo. 8 hr. D. Richards.
Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr. J. Eiker
bout.
Leger des Heils (hoek Vestestr./Groe-
nesteeg) 10 en 7.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. 8.
Zevendedag-adventisten (Ontmoetings-
kerk Voorschoten) elke zat. 9.45 bijbel
studie, 10.45 predikdienst.
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30.
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl.) 9.30, 10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo. 10.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 9 en
10.45;
Herensingel zat. 7, ïo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45 en
12.15;
Merenwijk zie herv. gem.;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
Raad van Kerken Leiden: elke dinsdag
avond 7 tot 7.30 oecum. avondgebed in
oud-kath. k. Zoeterw.singel.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 zangdienst.
Geref. Kerk 10 ds. Stolk, 6.30 ds. Wil-
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 kand. v. Mou-
rik, Goes.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. De Jonge, mmv
kerkkoor, 6.30 ds. Bogers;
Kruiskerk 10 ds. Bogers;
Opstandingskerk 10 ds. v.d. Heiden, ha,
6.30 ds. De Jonge; Nabij 10 jeugdkapel;
G. Herderkerk 10 ds. Verheul, 6.30 ds.
Mulder;
De Bron 9.30 ds. Taselaar, 10.15 en 6.30
ds. Moll;
Ashram (Marsdiep) 10 ds. Mulder; Drie-
hoome 7 nam. ds. Taselaar;
Oudshoornse kerk 10 ds. Ter Bals;
Sionskerk (Planetensingel) 9.30 ds. Ou-
wendijk, 6.30 ds. Verploeg, Ermelo.
Geref. Kerk Mar.kerk 10 ds. Wilschut,
6.30 ds. Stolk;
Salv.kerk 10 ds. Snel, Rijnsburg, 6.30 ds.
Wattel, Hoofddorp.
Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 br. Woensdregt, 4.30 ds. De Jong,
ha.
Chr. Geref. Kerk 9.30 dienst, 2.30 ds.
Blom.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en
4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 evang.
Leidekker, 6.30 ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 student Stavleu, 6.30 ds. v.d.
Vlugt
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hen-
drikstr. 54) 10 hr. D. van Steenis.
Pinkstergem. (school Batenstein 16) 10.
Leger des H. (Corn, de Vlamingstr.) 10
en 6.30.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30;
Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 kand.
Kirpestein, Nieuw-Lekkerland, 6 kand.
Hoek, Alblasserdam.
Geref./Herv. Gem. (dorpshuis 'De Tas')
10 ds. Samson, R.dam.
Geref. Gem. 9.30 en 6 leesdienst, do. 7.30
ds. v. Ravenswaay, Ermelo.
dregt, Katwijk aan Zee;
Salv.kerk 10 ds. Richter, 6.30 ds. v.d.
Hoef;
Bethl.kerk 10 ds. Wieman, 6.30 hulp-
pred. v. Eeden, Putten.
Geref. Kerk 10 ds. Elderman, 6.30 ds.
v.d. Berg.
Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 ds.
Room. 4.30 ds. Mouissie.
Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30
ds. Bac.
Evang.-Luth. Gem. 9 hr. Sijp, Bussum.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom, 6.30 ds. v.d. Pol;
De Stek 9.30 ds. v.d. Pol.
Geref. Kerk 9.30 hr. Cornelisse, Nieu-
werkerk a.d. IJssel, 5 ds. Niemantsver-
driet. Moordrecht.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers.
Geref. Gem. 9.30 leesdienst, 7 ds. Ha-
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. De Graaf.
Geref. Kerk 10 dr. v.d. Kamp, Wasse
naar, 5 dr. Bade.
Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Roth-
fusz.
Geref. Kerk 10 ds. v.d. Wal, 5 ds. Kris
pijn.
Chr. Geref. Kerk 10 ds. Biesma, 5 kand.
't Spijker.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boon-
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Kolde-
wyn.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. Boer, 6 dr. Beze-
mer, Scheveningen;
Ontm.kerk 10 ds. Gebraad, 6.30 ds.
Boer.
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P. Groen-college) zie Katwijk aan
Zee.
Geref. Kerk 9.30 ds. Kersten, 5 ds. v.
Breevoort.
Rk Kerk zat 7, zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Heiv. Gem. N.
Kerk 10 ds. v. Roon, 6 ds. Visser, Wou
denberg;
O. Kerk 10 ds. De Jong, 6 ds. Schuur-
Ichthusk. 10 ds. v. Sliedregt, 3 ds. v.
Sliedregt, aangepaste dienst in samenw.
met 'Philadelphia', 5.30 prof. dr. v.d.
Beek;
Pniëlk. 9.30 ds. Schuurman, 6 ds. De
Jong;
aula Bestevaer-mavo (Rynsoever) 10 ds.
Vroegindewey;
Overduin 2.15 ds. v.d. Beid; Hoeksteen
(Burgersdijkstr.) 10 dovendienst, hr. P.
C. v.d. Bos.
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P. Groen-college) 10 ds. v.d. Lee,
Noordwijk.
Geref. Kerk Vr.kerk 10 ds. v. Breevoort,
5 ds. Koster;
Triumfatork. 10 ds. Koster, 5 ds. Bol-
wyn, Rijswijk.
Geref. K. Vrijg. 10.15 en 3.30 ds. Heida.
Ned. Geref. K. 8.45 ds. Brands, Den Hel
der, 7 dienst.
Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5
ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5 ds.
Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5
leesdienst.
Volle-evang.gem. ('Tripodia') 9.45.
Onafh. baptistengem. (Sluisweg 16) 10
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. v. Achterberg, Leiden, 7 zie
Geref. Kerk.
Geref. Kerk 10 ds. Boswijk, Lisse, 7 ds.
v. Itterzon, Gouda.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 en 6.30 ds. v. Loenen:
Hoofdstr. 10 ds. Doesburg;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. Stegeman.
Leythenrode 10 ds. De Leeuw.
Elis.ziekenhuis 10 rector Vijftigschild.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. J.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Geu
ze, Noorden.
Geref. Kerk 9.30 ds. Gesink, Noordwijk,
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft;
Pauluskerk 10 ds. De Gelder; zie ook
Geref. Kerk.
Geref. Kerk 10 dr. Bade, Koudekerk, 7
ds. Oegema, Valkenburg, jeugddienst.
Geref. K. Vrijg. 8.45 en 4.30 ds. De Put
ter.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10.45 ds.
Plooy, Ede, 7 ds. Keuning, Culemborg.
Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30 ds. v. Dijken.
Geref. Gem. 10 en 4 ds. Hakkenberg.
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30;
Poelpolder zat. 7, zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.45;
Engelbew. zat. 7, zo. 9.30, 10.30 en 5.45
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 dr.
Haitsma, Boskoop, 6.30 ds. De Weerd,
Ophemert.
Geref. Kerk 9.30 ds. Warner, Utrecht, 5
ds. Jaspers Focks.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 kand.
Hoefnagel, Utrecht.
Remonstr. Gem. 10 ds. Duinker.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan
Tri Q Tfl
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Klu-
sener. Breukelen, 6.30 ds. De Graaff.
Geref. Kerk 9.30 dr. Bakker, O.geest, 7
ds. Den Heeten, Hoofddorp.
Rk Kerk zat 7, zo. 9 en 11.
jeugddienst.
Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Rang.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Visser.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Tals-
ma, Den Haag, 7 ds. Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 ds. Hoogen-
raad, Zeist, 7 ds. Den Braber, Vries.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 dr. Dirksen, Lei
den, 5 ds. Koudstaal, Baarn, 7 ds. Keu
ning;
Hoofdstr. (Zee)' 10 ds. Keuning; zie ook
Geref. Kerk;
De Rank (Golfbaan) 10 ds. Roetman,
Wadd.veen, ha.
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10
ds. Elgersma, 5 ds. Keuning en ds. Kui
per, zangdienst tgv 5-jarig bestaan
Buurtkoor;
Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Kuiper;
Stichtingskerk 11 ds. Steinhart, Alphen
a.d. Rijn.
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30 dr.
Verheus, A.dam.
Rk Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30;
Binnen zat. 7, zo. 8 en 10.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10
mevr. ds. v.d. Mey.
Rk Kerk Victork. zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman;
Pauluskerk 10 ds. Da Costa;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 mevr.
ds. Möhring-Wilterdink, 7 ds. Da Costa.
Geref. Kerk 10 ds. Vegter.
Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 10.30 ds. De Putter, 4.30 lees-
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 en
4 ds. De Lange.
Van Wijckerslooth 4 ds. Kooman.
Endegeest 10 ds. Friederich.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum) 4.
Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 hr. J. Goedhart.
Geref. K. 9.30 ds. Jaspers Focks, 5 ds.
Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. v.d. Kamp, 7 ds. Koelewijn.
Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 2.15 ds.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Wagter, 5 ds. Smaling;
Bethelkerk 9.30 ds. Smaling.
Geref. Kerk Petrak. 9.30 ds. Ribberink,
5 ds. Damsma;
Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Cziria, 5 ds.
Lems, R.dam, jeugddienst;
Mar.kerk 9.30 ds. Damsma, 5 ds. Snel.
Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter.
Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds. v. Sorge.
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 br.
A. Davidse, Delft.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 hr. v. Tey-
lingen, Sprang-Capelle, 10.30 ds. Ger:
mans, themadienst ('Een nieuwe schep
ping, een nieuw geluid'), 7 zie geref.
kerk.
Geref. Kerk 10 ds. Baas, 7 ds. Germans, A.dam.
jeugddienst.
Chr. Geref. K. 9 en 10.30 ds. Aarnoudse.
5 ds. Slofstra.
Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) 10.30 ds.
v.d. Witte. Zeist.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11
De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds.
De Zwart;
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 dr. Ver-
heule.
Herv. evang. op geref. grondslag (Lucas-
college. Beeth.laan) 9.30 kand. Hoek, Al
blasserdam, 5.30 ds. v. Kooten, Delft.
Geref. Kerk 10 ds. De Zeeuw, ha, 7 dr.
Verheule, jeugddienst.
Geref. K. Vryg. (Bachlaan) 10 en 4.30 ds.
Boxman.
Aulagemeenschap Noordhofland 10.30
M. Godskerk.
Kerk van Engeland (British school in
The Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15
anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Maasland, 5 ds. Roetman;
Hoeksteen 9.30 ds. Dekker, R.dam, 6.30
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Hemste
de (vlootpredikant) Leiderdorp.
Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. v. Waasbergen, 4.30 ds. Kolijn, Krim
pen a.d. IJssel, 7 muziekdienst;
Kievietk. 10 ds. Steenstra;
Messiask. 10 dr. v. Bruggen;
Dorpscentrum 9.30 ds. Wolters.
Geref. Kerk Zijllaan 10 en 5 ds. v.d.
Woude;
Zuid (Bloemcamplaan) 10 drs. A. Brom-
bacher, Utrecht.
Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 bezin-
ningssamenkomst, spr.: Rex Brico,
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 kand. Mid
delkoop, Dordrecht, 6.30 ds. Gebraad,
Katwijk aan den Rijn.
Geref. Kerk 9.30 kand. v. WaUinga,
L.dorp, 6.30 ds. Cziria, Rijnsburg.
Rk Kerk Aardam zo. 9 en 12;
kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds.
Aarents. 6.30 kand. W. M. de Boer.
Geref. Kerk 9.30 ds. Oegema, 6.30 mr.
Th. Vreugdenhil, Koudekerk.
Geref. K. Vrijg. 9.30 leesdienst, 5 ds.
Heida.
VOORHOUT: Herv. Gem. 10 ds. C. J. de
Jong.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Koelewijn, 6.30 ds. v.d. Kamp.
Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, 6.30 ds.
Jaspers Focks.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
De Leeuw, Maarn.
Geref. Kerk 9.30 hr. L. Broek, O.geest, 7
ds. Elderman, Bodegraven.
Dienaar-kerk.
Rk Kerk St. Jan zo. 9.30 en 11;
Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10; zie ook
6.30 hr. J. Goedhart.
Geref. Kerk 10 hr. Knotters, Oudewater,
6.30 ds. Baas, S.heim.
Remonstr. Gem. 10 mevr. ds. Thieme-
Tiesing.
