Techniek als middel
toneel als doel
Een inhumane behandeling abortus door EO
TV-rubriek
1
door
Nico Scheepmaker
Plan voor oprichting
museum naïeve kunst
'Een Vos' veroorzaakt
even desoriëntatie
Jeugdkamerorkest pittig en levendig
ZATERDAG 16 MAART 1985
RADIO-TV-KUNST
PAGINA 33
We hebben een keer een Zweedse
film gezien over het wonder van
de conceptie, waarbij we binnen
door de gang van de miljoenen
zaadcellen, wanhopig op zoek
naar die ene eicel te zien kregen,
een wonderschone film die tege
lijk bewondering opwekte voor
de makers, die dan toch maar,
met de camera op de schouder,
achter die zaadcellen aan van
teelbal naar baarmoeder waren
meegehold, en voor de oorspron
kelijke bedenker van al dit
moois, die door sommigen als
God wordt aangeduid, en door
anderen als Moeder Natuur.
ïk weet niet meer welke omroep
dit programma indertijd uit
zond (het is nog eens herhaald
ook, toen heb ik weer ademloos
gekekenmaar als het de EO was
geweest had ik dat wel onthou
den. In elk geval was het afgelo
pen dinsdag de EO die, op weer
tets andere technische manier,
namelijk uia de echoscopie, het
afbraakproces van dat eerdere
wondere gebeuren liet zien, te we
ten de abortus provocatus, en dat
was een stuk minder aangenaam
om naar te kijken.
Ik denk niet dat veel mensen
het gezien hebben, het program
ma 'Tijdsein', waarin de Ameri
kaanse film vertoond werd viel
samen met de populaire 'Play-
backshow' op Nederland-1, en af
gezien daarvan is het misschien
ook wel te hopen dat alle vrou
wen die ooit in hun leven abortus
hebben laten plegen niet hebben
gezien wat daarbij allemaal ge
beurd is. En daarbij doet het er
weinig toe, lijkt me, of die in
greep via de moderne methoden
in een erkende abortuskliniek
met vakmatige artsen is geschied
of op de vroegere manier, toen
zwangere vrouwen die om welke
redenen dan ook (bijvoorbeeld
omdat zij ongehuwd waren en de
ongehuwde moeders in de EO-
kringen van voorheen geen leven
meer hadden) het kind niet wen
sten en bij louche aborteurs met
breipennen en zeepsop terecht
kwamen.
Dat is immers de andere zijde
van de medaille die door de EO
niet belicht werd. Want laten we
elkaar geen mietje noemen: als je
om religieuze of humane redenen
tegen voortijdige afbreking van
de zwangerschap bent, dan zijn
er twee methoden om dat te be
vorderen. Ten eerste door de jon
gens en meisjes al van jongsa-
/aan te wijzen op de vele midde
len van geboortebeperking, en
ten tweede door ervoor te zorgen
dat meisjes en vrouwen die
zwanger zijn geworden zonder
gehuwd te zijn, met zoveel geeste
lijke en materiële zorgen worden
omringd dat zij in elk geval niet
het gevoel krijgen verstoten te
worden, en als het even kan het
idee krijgen dat ook zij in blije
verwachting zijn, zoals zoveel
andere moeders.
ik. denk niet dat de EO en zijn
aanhang lang bij zichzelf te rade
zullen hoeven gaan om erachter
te komen dat uitgerekend zij in
de loop der eeuwen niet uitge
blonken hebben in het toepassen
van deze beide remedies, en dan
druk ik mij nog bijzonder eufe
mistisch uit.
Dat neemt inmiddels niet weg,
dat ook de tegenstanders van
abortus alle recht van de wereld
hebben hun visie kenbaar te ma
ken, en omdat het hele vraagstuk
van de abortus in feite draait om
de vraag of er daarbij al dan
niet een 'levend wezen' wordt ge
dood, is het begrijpelijk dat men
zo'n film laat zien waarin een
twaalf weken oude vrucht of hoe
noem je het dan al?), dat al heel
wat meer levensfuncties vertoont
dan die miljoenen zaadcellen
waarvan er maar eentje de eind
streep haalde, met behulp van
tangen in de baarmoeder ver
morzeld wordt en in stukken
naar buiten wordt gehaald.
Wel zo aangrijpend vond ik
overigens die kleine, toch al spre
kend op mensjes gelijkende lijk
jes die in de abortusklinieken
blijkbaar met emmers tegelijk de
deur uitgaan, alleen begreep ik
toen opeens niet meer hoe zij er zo
'heel' uit konden zien, terwijl ons
net tevoren getoond was hoe ze
bij stukjes en beetjes naar buiten
werden gehaald. Je kon na af
loop wel bellen, maar we i
eerst opgezadeld met beelden en
een tamelijk gruwwékkend ver
haal, dus dan zou het meer voor
de hand hebben gelegen als de EO
aan die Amerikaanse anti-abor
tusfilm een uitvoerige discussie
had. gekoppeld waarin deze en
andere vragen door ter zake kun
dige en redelijke mensen bespro
ken hadden kunnen worden.
Als je werkelijk zo begaan bent
met dit probleem datje het nodig
en nuttig oordeelt om vrouwen
die ooit de pijnlijke beslissing
hebben genomen zich te laten
aborteren, of die nog voor deze
beslissing staan, op zo 'doeltref
fende', rigoureuze manier met
hun probleem te confronteren,
dan is het wel buitengemeen in
humaan en onchristelijk om ze
vervolgens af te schepen met een
telefoonnummer dat steeds in ge
sprek is en zelf over te gaan naar
'Holland ze zeggen... Goeree-
Overflakkee', aflevering uit de
reeks gevarieerde programma's
over de vaderlandse regio. 'Roze
zeebewonertjes spelen een opval
lende rol in deze produktie', las
ik in de gids. Ze zijn wel heel reli
gieus bij die EO, maar even na
denken is er blijkbaar niet bij.
HAARLEM - De technische theatergroep 'Perspekt' uit Haarlem, die niet alleen zelf voorstellingen maakt,
maar ook anderen met raad en daad terzijde staat op het gebied van de vormgeving (zoals het decor voor de
voorstellingen 'De koning en de koningin van Napels' bij het nieuwe gezelschap Theater in Arnhem), heeft
inmiddels naast het grootschalige 'Sanatorium Klepsydra' een nieuwe produktie op het repertoire genomen,
waarmee tegemoet wordt gekomen aan de roep om ook eens aan kleine zalen en andere intiemere gelegenhe
den te denken: 'Spin Marty's Beef Squad'.
Deze als 'cartoontheater' omschreven voorstelling wordt gespeeld door Michael Helmerhost en Mark
Kingsford (van Limited Company) en komt 20 maart in bet Leidse LAK-theater. In dit stuk, waarin de
comedylijn van vroeger wordt voorgezet, wordt gebruik gemaakt van een agressief geluidsdecor en van
mechanische rekwisieten.
Voorlopig speelt 'Perspekt' ook nog 'Sanatorium Klepsydra', waarvan de faam inmiddels tot het buiten
land is doorgedrongen.
Opmerkelijk is dat natuur
lijk wel: de technische thea
tergroep 'Perspekt' uit
Haarlem speelt in de Noord-
franse stad Douai in puur
Nederlands de voorstelling
'Sanatorium Klepsydra' en
krijgt de handen enthou
siast op elkaar. Er volgen
uitnodigingen voor interna
tionale festivals in het
Spaanse Granada (mei) en
de Deense hoofdstad Ko
penhagen (juni). Volgend
seizoen treedt het gezel
schap een week op in Cer-
gy-Pontoise, het avangar-
distisch centrum bij Parijs.
Voor de mensen van 'Per
spekt' eigenlijk geen verras
sing meer, want de belang
stelling uit het buitenland
dateert al van het begin van
de jaren tachtig.
Algemeen coördinator van de
groep, Jaap de Jong: „Dat bete
kent dat het 'verplaatsbaar' is van
de Nederlandse situatie naar el
ders. Los van de tekstgedeelten is
het al zo'n bijzondere vorm, dat het
opvalt". En artistiek coördinator
Michael Helmerhorst vult aan: "In
Douai bleek dat het voor het pu
bliek, hoewel dat naar een Neder
landse tekst zat te luisteren, een
compleet aanvaardbare voorstel
ling was door het 'kijkspel'. Het vi
suele sprak hen duidelijk genoeg
aan om het te kunnen volgen. Net
zoals wij in het Mickery-theater
naar Japanse of Italiaanse groepen
gaan kijken, die ook behoorlijk wat
tekst hebben, en meer geboeid
worden door het totale beeld en de
visuele items, dan door wat ze te
zeggen hebben".
"Het is eigenlijk geen toneel
vorm wat wij doen, al gebeuren er
wel toneelmatige dingen", ver
klaart Michael, „In onze vorige
produktie 'Hammer' was meer nog
dan in deze sprake van een audio
visuele bouw, een soort circus van
gebeurtenissen, waar de spelers
doorheen renden om op tijd dit en
op tijd dat te kunnen doen. In dit
stuk hebben we veel meer rust in-
door
Frans Doelman
gebouwd, zodat naast alle geweld
aan filmbeelden, dia's en drijvende
linten, een speler toch gearticu
leerd voor het voetlicht komt met
wat hij te zeggen heeft. Er wordt
wel beweerd dat het spel, het dra
ma verdrongen wordt door een te
veel aan vorm. Het is natuurlijk al
tijd een gevecht tussen vorm en in
houd, maar in 'Sanatorium' is het
op een goeie manier gelukt die
twee gelijkwaardig te laten zijn. Je
moet echter niet bij ons komen
voor een stuk ouderwets drama
waarin de spelers echt de darmen
op tafel gooien".
Verpletterend
"Voor 'Perspekt' is de belang
rijkste taak om de techniek, of die
nu van gisteren is, van tien jaar ge
leden of van morgen toegankelijk
te maken voor theater. Wij zullen
nooit iets doen omdat het moeilijk
is of omdat het een theater-vijandi
ge techniek lijkt. Wij vinden dat el
ke vorm van techniek - of het nou
een mechanische is of een compu
tergestuurd programma altijd
een 'middel' is om theater mee te
maken. Dus theater is doel".
Wij zijn een visueel ingestelde
groep. Het gaat soms meer de
vormgevingskant op en soms meer
de bewegingskant, dan dat je van
een toneelkant kunt spreken. We
zijn eerder geobsedeerd door wat
we in een 'clip' op de tv zien, een
rare camerabeweging die we niet
kunnen verklaren of een rare be
weging die iemand op straat
maakt. Dat boeit ons sneller dan
een nieuwe prestatie van een to
neelschrijver die één persoon drie
uur aan het woord laat. Dan zullen
wij iets hebben van, oké, span
nend, maar dat is niet ons mate
riaal. Een regisseur kan daar een
verpletterende 'adaptatie' van ma
ken - daar zijn ze ook altijd mee
bezig in de toneelwereld, eikaars
adaptaties afkraken of ophemelen
-, maar daar word ik op een gege
ven moment niet meer warm of
koud van, want ik ben alleen nog
maar geboeid door dingen die echt
visueel of dynamisch iets te zeggen
hebben".
"Niet dat wij altijd maar geilen
op effecten of vergrote mogelijkhe
den, want wij houden ook wel van
een mooi rustig stuk theaterspan
ning, maar het visuele staat wel
voorop".
Het is dan ook begrijpelijk dat
Michael Helmerhorst en Joep
Kruyver, zich beiden kwalifice
rend als scriptschrijver, ideeënma-
ker en acteur, er de voorkeur aan
geven zelf een scenario of een be
werking van iets te maken, zodat er
talloze visuele mogelijkheden be
nut kunnen worden. Voor 'Sanato
rium Klepsydra' vormde het gelijk
namige verhaal van de Pool Bruno
Schulz (1892-1942) - die overigens
maar twee boeken schreef, doch
desondanks met mensen als Gom-
browicz tot het cultureel gemeen
goed van Polen wordt gerekend -
de leidraad, waaraan elementen uit
andere verhalen van hem werden
toegevoegd. De dramatische han
deling en de visuele beelden,
ideeën voor het decor, ontwikke
len zich min of meer gelijktijdig bij
de makers. Aan de hand van ma
quettes wordt van alles uitgepro
beerd.
Michael: "Zo kom je op nog tien
duizend dingen, die je allemaal be
dacht hebt voor je de eerste spijker
in het hout gaat slaan. Zoiets kan je
alleen maar maken als je werkt met
een module en een hoop prikbor
den. En dan gaat er nog eens een
technisch tekenaar overheen, die
zegt wat wel en wat om construc
tie-technische redenen niet kan.
Dan komt het moment dat je de
dingen gaat uitproberen met spe
lers in het decor en ben je weken
lang bezig om de logica die je van
te voren in dat decor bedacht had,
weer terug te vinden. Maar als wij
op een gegeven moment ergens
voor kiezen, dan gebeurt het ook".
"Er gebeuren echt onverklaarba
re dingen in de voorstelling, zodat
het publiek zich afvraagt: hoe flik
ken ze dat nou? Terwijl het eigen
lijk een heel oude truc is uit het
boekje van de 'grand-guignol'.
Maar doordat het gecombineerd is
met dia's en film, als een totaal
show die meer van deze tijd is,
staat men toch heel verbaasd. Er
zit ook humor in dit stuk, die aan
de Dada-humor grenst, logica uit
de waanzin gehaald. De vader, naar
wie de zoon Jozef in dit stuk op
zoek is, heeft allemaal prachtige
fantasieën over een tweede schep
ping, een tweede herfst...".
Jaap de Jong: "De emotie zit
voor een groot deel in de onbereik
baarheid van die vader. De man die
op zoek gaat naar de vaderfiguur
komt alleen in allerlei afgeleide
werelden terecht. Een onderwerp
waar velen zich in kunnen herken
nen, iedereen behoort tot een be
paalde generatie en wordt dan ge
confronteerd met andere genera
ties". Joep Kruyver: "De hoofdfi
guur is met een vrij zinloze onder
neming bezig. Zijn vader is eigen
lijk al overleden, maar hij verheer-'
lijkt zijn kindertijd zo, dat hij terug
wil in die tijd. Hij gaat eigenlijk op
zoek naar zijn vader over het graf
heen: Dat klinkt heel zwaar, maar
Schulz relativeert een heleboel
dingen weer. Er zitten ook Kafka-
achtige trekken aan".
Michael Helmerhorst, die 'Per
spekt' ziet als een soort 'laborato
riumtheater', verklaart nader: „De
dubbele'bodem, het kunstmatige,
het onechte speelt bij Schulz een
ontzettend belangrijke rol en wij
hebben dat optimaal in deze voor
stelling kunnen gebruiken. Af en
toe is het om te kijken en af en toe
om te luisteren, die dosering is heel
spannend geweest. Je hebt ook wel
eens dat iets zo bedacht, zo artifi
cieel is dat het snel saai wordt,
maar het is ons aardig gelukt dit
stuk vrij levendig te houden. En je
moet het veel kunnen spelen na
tuurlijk, want hoe vaker een acteur
zo'n rol per week doet, hoe gemak
kelijker hij zich in zo'n constructie
gaat voelen".
"Daar komt nog bij het werken
met mechanica. Als. je een acteur
één wil laten zijn met het decor,
met een set, dan heeft hij niet ge
noeg aan één week repeteren. Dan
moet die acteur in de module van
die set misschien al maanden bezig
zijn geweest, voordat hij weet wat
hij met dat decor kan doen. Dan
krijg je echt iets oorspronkelijks te
zien, iets onnavolgbaars. Anders
komt iemand 'gewoon' op en gaat
'gewoon' af...".
UTRECHT (ANP) - Met de ten
toonstelling Naïeve Schilder
kunst die van 24 maart tot en met
30 april in het Utrechts Universi
teitsmuseum wordt gehouden,
treden de initiatiefnemers voor
de oprichting van een Museum
voor Naïeve Kunst naar buiten.
Dat museum moet een represen
tatieve collectie werken krijgen
van Nederlandse en buitenland
se kunst. Op de tentoonstelling
in Utrecht zal werk te zien zijn
van Sal Meijer, Anna Zomer, Cor
Kaay, Leo Neervoort, Willem
Westbroek, Meike Sund, Ilona
Schmit en anderen.
De organisatoren kondigden
aan, dat een deel van de getoon
de werken niet eerder werd
geëxposeerd. Ze hebben ze in
bruikleen gekregen van particu
lieren en kunstinstellingen,
waaronder het Stedelijk Mu
seum in Amsterdam. De naïeve
kunst bevindt zich in ons land in
musea, bij verzamelaars, galeries
en kunstenaars. Een klein deel
ervan is voor publiek toeganke
lijk. Het Westfries Museum in
Hoorn heeft een kleine perma
nente expositie van Westfriese
naïeve schilders.
Voor het gespecialiseerde mu
seum is een stichting in het leven
geroepen. In het bestuur ervan
zitten onder meer E.M. Benja-
minse-Reith uit Bunnik, drs. G.
Haaijman, Utrecht en mr. J.J.P.
Valeton uit Driebergen. De ten
toonstelling in het Universiteits
museum geeft een representatief
overzicht van wat er in Neder
land aan naïeve schilderkunst is
en wordt gemaakt.
In het buitenland hebben mu
sea voor naïeve kunst aange
toond, dat ze een hoog niveau
van de collectie waarborgen,
evenals een goed tentoonstel-
lingsbeleid en de betekenis van
deze kunst in internationaal ver
band. Deze musea leggen tevens
nadruk op de plaats van de nale
ven als erkende stroming binnen
de kunst, aldus de organisatoren.
WENEN - De Engelse regisseur
Ken Russell in de Staatsopera van
Wenen. Vanavond gaat daar zijn
versie van Goethes opera 'Faust' in
première. Jules Barbier en Michel
Carré schreven de muziek, (foto ap»
Nieuwe rtv-
directeur WVC
DEN HAAG (ANP) - Drs. K. van
der Steenhoven (35) is per 1 april
benoemd tot hoofd van de Directie
Radio, Televisie en Pers van het
ministerie van welzijn, volksge
zondheid en cultuur. Hij volgt in
deze functie ing. J.W. Reinold op,
die per I april is benoemd tot
hoofd dienst van de Regerings
commissaris voor de omroep.
Van der Steenhoven volgde de
studie politicologie aan de Vrije
Universiteit Amsterdam. Sinds
1981 is hij in dienst van CRM/WVC
bij het bureau van de secretaris-ge
neraal. Hij adviseerde in deze func
tie de ministers De Boer en Brink
man en maakte deel uit van het
projectsecretariaat van de Stuur
groep Uitvoering Medianota.
'Een Vos'. Naar 'The Fox' van D.H.
Lawrence. Bewerking/regie: Sam
Bogaerts. Met: Marlous Fluitsma,
Geert de Jong en Lucas Vandervost.
Gezien op 15 maart in de Leidse
LEIDEN - Niet iedereen kon
blijkbaar het regiewerk van Sam
Bogaerts evenzeer waarderen.
Het applaus was aarzelend, het
sfeertje wat lacherig en er waren
zelfs al enkele schouwburgbe
zoekers opgestapt. Dat laatste is
een ieders goed recht, maar was
in dit geval wel jammer. 'Een
Vos' is namelijk een vervreem
dende theaterervaring, die inder
daad vragen oproept en heel
even desoriëntatie veroorzaakt
in onze vertrouwde waarne
mingsmechanismen. En dat voor
een vrije produktie!
Inhoudelijk is de toneelbewer
king eenvoudig: twee vrouwen
leven op een afgelegen boerderij.
Een rondsluipende vos boezemt
aanvankelijk angst in, maar oe
fent naderhand op één van de
vrouwen grote aantrekkings
kracht uit. De 'rol' van de bin
nendringende vos wordt overge
nomen door de man, die op een
dag zijn voormalig ouderlijk huis
bezoekt - hij doodt de vos. Wan
neer hij en de vrouw trouwplan
nen hebben, voelt de ander dat
als verraad. Vanuit zijn jagersin
stinct neemt de man weer maat
regelen; de andere vrouw hangt
als een afgeschoten vos aan een
koord.
Na de pauze blikken de drie
personages in monologen terug
op hun leven. Het echtpaar als
keurige oude burgermensjes, de
verlaten vrouw leeftijdloos, ter
wijl ze (realistisch gespeeld) zich
in de modder rondwentelt. Nu
kun je je bijvoorbeeld de vraag
stellen: wat bedoelen ze eigenlijk
met die modderscène. Die vraag
valt waarschijnlijk niet zo snel
bevredigend te beantwoorden.
Aan de andere kant kun je zon
der het stellen van de waarom
vraag deze vormgeving zien als
een intrigerende manier om de
monoloog (met overigens niet al
leen D.H. Lawrence - tekst) een
suggestieve geladenheid mee te
geven, waardoor je naar diepere
De acteurs van 'Een vos': v.l.n.r.
vost en Geert de Jong.
betekenissen van het gesproke
ne gaat zoeken. Een sterk punt
daarbij is, dat het spel van de
drie acteurs ingehouden en rea
listisch en rustig blijft: dus geen
overbodige accentuering van het
raadselachtige element. Zo blij
ven de spanningen onderhuids,
maar wel terdege merkbaar.
WIJNAND ZEILSTRA
Jeugdkamerorkest Leiden, dirigent
Henk Brièr m.m.v. het Blaaskwartet
Meike en Wybren Buma, fluit en ho
bo, Anja de Nooij, klarinet en Conny
v.d. Brugge, fagot o.l.v. Hans Stoop.
Met werken van Handel, Mozart,
Verikovsky, Szelényi en Genzmer.
Gehoord op vrijdag 15 maart in de
Waag in Leiden.
LEIDEN - Een jeugdorkest is
net een vlooientheater; zo heb je
een orkestbak vol en in een wip
zijn de leden weer naar alle wind
streken vertrokken. Hoed af voor
dirigent Henk Briër van het
Jeugdkamerorkest Leiden die
vanaf de oprichting - dit jaar
vijfentwintig jaar geleden - over
zo'n vlooienorkest de dirigeer
stok zwaait. Vorig jaar nog be
leefde het Leidse jeugdorkest
het dramatische dieptepunt van
veertien orkestleden. "Waar blij
ven jullie toch?" Dit jaar zitten er
dank zij de terriërtrouw van de
dirigent weer bijna dertig jonge
orkestleden met rode oortjes te
studeren. En waar menig volwas
sen ensemble jaren voor nodig
heeft om tot een redelijke homo
geniteit te komen, lukte het
Jeugdkamerorkest Leiden maar
liefst binnen het jaar. Zo bleek
gisteravond tijdens het eerste
huisconcert in de serie jubileum
concerten in de Waajg in het pit
tig, jong en levendig vertolkte
Concerto Grosso van G. F. Han
del.
Iets minder vast maar even
fris, dynamisch en fraai van op
bouw klonk daarna de symfonie
in G (K.V. 129) van W. A. Mozart,
waar vooral de violen door de
zorgvuldige afwerking en disci
pline opvielen. Prachtig samen
spel viel er te beluisteren tijdens
het intermezzo door het blaas
kwartet Meike en Wybren Buma,
fluit en hobo, Anja de Nooij, kla
rinet en Conny v.d. Brugge, fagot
onder leiding van Hans Stoop
met het Kwartet voor Houtbla
zers van M. Verikovsky. In het
bijzonder tijdens het fraai gedo
seerde larghetto, waar elk instru
ment als solist het lyrische the
ma overneemt.
Een ander boeiend werk bleek
de Sinfonietta a tre van de totaal
onbekende Hongaar Istvan Sze
lényi, beïnvloed door Hinde-
mith, Strawinsky en de Jazzmu
ziek. Een grappig stuk waarbij
het de kunst leek om valse noten
zuiver te spelen, maar ook heel
lief en romantisch in de langza
me delen. Een lust voor het oor
betekende tenslotte het gecon
centreerde en dynamische spel
van het Jeugdkamerorkest Lei
den in het modern getoonzette
Divertimento di danza van Har-
raid Genzmer. Nu maar hopten
dat er voor deze orkestbak een
sluitende deksel te vinden is.
ANNEKE VAN VLIET
