Luiken dicht tegen de vleermuizen
Italië verbaasd over Nederland
Nog dertig van de zeventig oude orgels hebben ze
ZATERDAG 16 MAART 1985
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 13
Van het eind van de veertiende
tot het begin van de achttiende
eeuw werden aan kerkorgels
vaak luiken of deuren opgehan
gen, waarmee het pijpenfront
kon worden afgesloten. Dertig
van de ongeveer zeventig orgels
in ons land die uit die periode be
waard zijn gebleven hebben zul
ke luiken nog steeds. Het zijn
complete, vrij zeldzame en dus
kostbare voorbeelden van een
bijzonder soort kerkmeubilair.
Ook de Leidse regio is nog een
paar exemplaren van deze luiken
rijk. Men vindt ze in de Hoog
landse kerk (Leiden), daterend
door
S.J. de Groot
uit 1637, en in de hervormde
kerk van Sassenheim, die na de
restauratie in de jaren 70 een
Delfts orgel uit 1657 kreeg waar
van de luiken in 1975 werden ge
reconstrueerd. De luiken aan het
orgel in het Groot-Auditorium
het Leidse academiegebouw
waard, zijn uit 1675.
Vroeger heeft ook het orgel
van de Pieterskerk in Leiden lui
ken gehad, zowel het rugwerk
(onderstuk) als het hoofdwerk
(bovenstuk). Ze zijn er in 1807 af
gehaald. De orgels van de luther
se kerk in Leiden en de hervorm
de kerk in Voorschoten zijn
eveneens hun luiken kwijtge
raakt.
Redenen genoeg dus om ui
terst behoedzaam om te gaan
met wat er op dit gebied nog is.
Bij 'De Bataafsche Leeuw' in
Dieren is deze maand een boek
verschenen over dit 'haast verge
ten onderdeel van de Nederland
se orgels uit de gotiek en dg re
naissance'. Het is een onderwerp
waarover nog vrijwel niets is ge
publiceerd. Schrijver is T. Brou
wer. Hij werkt bij de Rijksdienst
voor de Monumentenzorg en zat
voor de gegevens die hij nodig
had dus onmiddellijk bij de
bron.
Veertig gedetailleerde tekenin
gen van zijn hand en meer dan
zestig foto's illustreren deze ori
ginele uitgave. Na een korte in
leiding behandelt Brouwer de
vormen, functies, voorstellingen
en constructies van het orgel-
luik. Hij besluit met een volledi
ge lijst van de nog bestaande 'ge-
luikte' orgels én van de orgels
waarvan de luiken zijn verdwe
nen.
Het boek - mooi wit en dik pa
pier, zodat alle afbeeldingen heel
goed uitkomen - is 80 pagina's
groot en kost f. 29.
Stof en vogels
Brouwer is er nog niet achter
gekomen, wat nu precies de re
denen zijn geweest om orgels
van deuren of luiken te voorzien.
"Dat blijft vooralsnog ondui
delijk. In de bestekken en con
tracten lezen we hooguit, dat er
luiken moesten komen. Men be
schouwde het blijkbaar' als een
normale zaak, dat een instru
ment daarmee werd uitgerust.
Speciale motivering daarvan
achtte men niet nodig".
Algemeen wordt aangenomen,
dat men een orgel na gebruik
wilde afsluiten om het te be
schermen tegen stof, rondvlie
gende vogels en vleermuizen.
Brouwer: "Zeker zal men door
toepassing van luiken dergelijke
vervuilingen hebben willen te
gengaan. Maar er is nog een an
dere theorie, die even aanneme
lijk en misschien wel geloof
waardiger is. Het merendeel van
de orgels die met hun luiken een
soort triptiek vormen (luik-front
luik) ontstond in de tijd vóór de
Reformatie. Die orgels speelden
mee in het liturgisch gebeuren.
In de passietijd en de adveiitstijd
en bij begrafenissen waren de
luiken gesloten".
Het effect van de luiken op de
orgelklank kan een rol hebben
gespeeld. "Luiken die onder een
hoek van ongeveer 45 graden
naar voren open staan beïnvloe
den het geluid het gunstigst.
Vooral bij kleine orgels, die bij
voorbeeld op oksalen midden in
de kerk stonden, kunnen luiken
de functie van klankbord heb
ben gehad. Als de nog bestaande
luiken van het orgel in de
Utrechtse Jacobikerk bij de res
tauratie van 1978 waren gerecon
strueerd, zou dat de klankuitstra
ling van dit orgel zeker ten goede
zijn gekomen".
Maar of en in hoeverre bij het
ontstaan van de orgels dit punt
heeft meegespeeld is niet geheel
duidelijk.
Engeltjes en wapens
Aan de oude instructies voor
organisten kan men zien, wan
neer een orgel dicht of open
moest zijn. In de regel werd het
na gebruik gesloten. Brouwer:
"Bijna ieder dag trok de organist,
de orgeltrapper of de koster aan
de touwen om het instrument
van gedaante te laten verande-
In een instructie uit 1532 voor
organist Jan Janszoon Cage van
de Pieterskerk in Leiden staat,
dat de luiken dicht moesten blij
ven in de 'Passieweeke van Mae-
nendaechs nae Palmdach tot Sa-
terdaechs voir Paeschdach'.
Voor het openen en sluiten van
de luiken werd een even inge
nieus als simpel stelsel van tou
wen en draaipunten uitgedacht.
De bediening ervan verschilde
wel van orgel tot orgel, maar het
principe was overal hetzelfde.
Het oorspronkelijke systeem is
nog maar bij twee orgels in ons
land aanwezig en in functie: in
de Goese Maria Magdalenakerk
en de Laurenskerk in Alkmaar.
De opschriften en beschilde
ringen op de luiken - sommige
bleven gewoon kaal - zijn heel
verschillend. In de Leidse Pie
terskerk riepen ze de gelovigen
op, God 'op harpen en organen'
Dit orgel met
luiken in de
hervormde kerk
van Sassenheim
is afkomstig uit
Delft. Hans
Goltfusz bouwde
het in 1657 voor
de Gasthuiskerk.
In 1975 werd het
gerestaureerd
door de firma
Blank in
Herwijnen en
overgebracht
naar Sassenheim.
met psalmen te loven. En in de
Hooglandse kerk (bewaard ge
bleven): "Looft den Heer in Syn
Heyligdom - Looft den Heer
met Sang en Organen".
De schilderingen zijn veelal
ontleend aan bijbelse geschiede
nissen: koning Saul, David met
de harp, Mozes met de wet, de
verslagen Goliath, de vier evan
gelisten, de geboorte van Chris
tus, de openbaring van Johannes
en allerlei christelijke symbolen.
En niet te vergeten de musice
rende engeltjes, die men ook ge
beeldhouwd veelvuldig op or
gels tegenkomt.
Ook aan profane afbeeldingen
konden schilders hun kunst uit
leven: vruchten en bloemen, mu
ziekinstrumenten, gedrapeerde
gordijnen, de zon enwapens
van kerkmeesters, die het kenne
lijk wel mooi vonden om op die
manier in de herinnering van de
komende geslachten voort te le-
Aardig prijsje
Dat in de loop der jaren zoveel
luiken verloren zijn gegaan,
heeft verschillende oorzaken.
Soms werd het orgel in de ei
gen kerk verplaatst en ontbrak
het op de nieuwe plek aan ruim
te. Ook een vergroting van het
orgel kon er de oorzaak van zijn
dat de luiken weg moesten.
Brouwer: "Is bij veel orgels het
ontbreken van de luiken een ge
mis, bij sommige, die door ver
groting hun luiken verloren,
wordt dat door de nieuwe pijpen-
velden grotendeels gecompen
seerd. Voorbeelden zijn de Jans-
kerk in Schiedam, de Nicolaas-
kerk in Vollenhove en de Martini
in Groningen".
Meer dan eens heeft geldnood
kerkmeesters doen besluiten, de
luiken voor een aardig prijsje
van de hand te doen. (Zoals om
deze reden zoveel kostbaar meu
bilair en koper uit kerken is ver
dwenen en zelfs aan de andere
kant van de oceaan is terecht ge
komen). Geld was er ook de oor
zaak van, dat het Hagerbeer-or-
gel uit 1643 in de Leidse Pieters
kerk zijn 'vleugels' moest af
staan.
Het komt voor, dat luiken wel
zijn bewaard maar nu op een an
dere plaats te vinden zijn. Zo be
zit het rijksmuseum Het Catha-
rijneconvent in Utrecht delen
van de luiken die aan het orgel in
de rooms-katholieke kerk van
Jutphaas toebehoren. Dat histo
rische orgel is afkomstig uit de
begin deze eeuw gesloopte Nieu-
wezijdskapel in Amsterdam.
Het boek van Brouwer bevat,
vooral voor de liefhebber van or
gels en van kerkelijke kunst, veel
lezens- en bezienswaardigs. Het
belicht een facet van de kerkelij
ke kunstgeschiedenis dat tot nu
toe te weinig aandacht heeft ge
kregen. En Brouwer doet dat op
een manier die dit onderwerp
voor een breed publiek toegan
kelijk maakt.
'Paus niet welkom'.
Deze omslagtitel van Elseviers
Magazine verblufte de Italiaanse
journalisten die in verband met het
komende staatsbezoek van konin
gin Beatrix en prins Claus aan hun
land een week in Nederland moch
ten rondreizen. Hun verbazing was
zo groot, dat ze onmiddellijk na
thuiskomst allemaal tegelijk hun
eerste artikel wijdden aan het
werkelijk ongehoorde feit dat in
dit vreemde land lang niet alle
rooms-katholiëken enthousiast
zijn over de komst van hun opper- zijn eigen gelovigen
herder.
Dat in Engeland de anglicanen
erop tegen waren, in Turkije de
moslims en in Nicaragua de sandi
nisten, dat kan het blad 'II Giorna-
le' (Milaan) zich goed voorstellen.
Maar Nederland, zo schrijft het,
moést wel het eerste land zijn,
waar de paus ook tegenstand van
ten.
"Wat willen deze Hollanders?",
vraagt 'La Stampa' (Turijn) zich af.
De krant vermeldt een aantal opi
niepeilingen over het celibaat, ge-
boortencontrole, echtscheiding,
abortus en euthanasie. "Gegevens
die door het Rome-getrouwe aarts
bisdom niet worden tegengespro
ken". Het meest verbazingwekken
de voor de Italiaanse toeschouwer
is nog, dat iemand die zich uit vrije
keuze 'katholiek' noemt er op aller
lei gebied eigen opvattingen op na
houdt, die afwijken van de pause
lijke visie.
Zo'n opwinding bijvoorbeeld
over bisschopsbenoemingen vin
den de Italiaanse kranten
begrijpelijk. In alle
wordt de benoeming van mgr. Ter
Schure tot bisschop van Den
Bosch als voorbeeld genoemd.
Onze Italiaanse correspondent
Hein ten Kortenaar tekent hierbij
aan, dat er in Italië maar weinig
rooms-katholieken zijn die de
naam van hun bisschop kennen,
laat staan dat zij zich bekommeren
om diens mening over geboorten-
controle en dergelijke zaken.
De kerk is voor de Italiaan een
onveranderlijk instituut. Wie erbij
hoort, onderwerpt zich eraan. En
wie dat niet wil, gaat eruit of wacht
tot op zijn sterfbed. Zich erover op
winden dat een huidige paus ver
kondigt wat alle pausen vóór hem
ook al hebben gezegd, verraadt,
naar Italiaans besef, een uiterst on
realistische kijk.
Zangdienst. In de Dorpskerk in
Leiderdorp wordt morgenavond
om half 7, met medewerking van
het koor 'Hart en Stem' en met ds.
J. van den Bom als voorganger,
een bijzondere zangdienst gehou
den. Bijzonder omdat er liederen
van vroeger worden gezongen die
niet in het Liedboek staan, zoals
Vaste rots van mijn behoud. Ook
enkele psalmen in de vroegere be
rijming, zoals 't Hijgend hert.
Het idee is opgekomen tijdens
enkele groothuisbezoeken. Toen
ds. Van den Bom deze wens in de
kerkeraden ter sprake bracht, ble
ken velen wel te voelen voor zo'n
zangdienst. Het is hem niet te doen
om zomaar een 'nostalgisch uur
tje'. "Veel liederen", zei hij, "wor
den niet meer gezongen omdat ze,
om welke reden dan ook, geen
plaats in het Liedboek hebben ge
kregen. Toch zijn er nog altijd
mensen die er vertrouwd mee zijn.
Vandaar".
Cantatedienst. In de kerk van
de Nederlandse Protestantenbond
aan de Lange Kerkdam in Wasse
naar is de dienst van morgenoch
tend half 11 een cantatedienst rond
het thema 'licht en donker'. Uitge
voerd wordt cantate 22 - 'Jesu
nahm zu sich die Zwölfe' - van J.
S. Bach. Ook de liederen in deze
dienst zijn op dit thema afgestemd.
Uit de toelichting: "De donkere
kant van het leven wordt door ve
len van ons verdrongen, zolaiig we
dat kunnen. Sommige mensen, on
der wie kunstenaars, doen dat niét.
Zij laten juist zien en horen, dat in
hun beleving licht en donker nauw
met elkaar zijn verbonden".
Vesper. De Schola Gregoriana
Lugdunensis neemt de muzikale
verzorging voor haar rekening van
een gregoriaanse vesper ter gele
genheid van 'half-vasten' (zondag
'Laetare'), morgenmiddag om half
5 in de Lode wij kskerk (Steen-
schuur) in Leiden. De liturgie is ge
mengd 'romeins-monastiek'. De
deelnemers aan de dienst zullen
het gregoriaans kunnen volgen uit
gereedliggende boekjes of vouw
blaadjes met de latijnse teksten en
de Nederlandse vertalingen.
Toekomst. Volgens de Filip
pijnse bisschop Julio Xavier La-
bayefr zullen de christelijke basis
gemeenschappen de belangrijkste
invloed hebben op de Rooms-Ka-
tholieke Kerk van de toekomst.
Hun invloed zal even wezenlijk
zijn als die van de monniken in de
middeleeuwen en van de jezuieten
en de protestantse kerken sinds de
zestiende eeuw.
De bisschop zei dat vandaag in
Den Boscn bij de landelijke viering
van 25 jaar Vastenaktie. Hij be
schreef de basisgemeenschappen
als locale groepen van mensen die
met elkaar bidden en zingen, zich
bezinnen op het woord van God,
bij gelegenheid de sacramenten
vieren en elkaar helpen bij het op
lossen van dagelijkse problemen.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10
kand. W. H. de Boer, Valkenburg. 11.45
studentenekklesia
Marekerk 10 ds. De Jong, 5 ds. Post, Er-
melo;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Kra-
Oecumenische geloofsgemeenschap De
Regenboog (Merenwijk) 9.30 pastoor v.
Well en ds. Hortensius, 11.15 pastoor v.
Well;
Bethlehemk. (Driftstr.) 10 ds. Panne-
koek;
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
Sterringa, 5 ds. Rietveld, mmv cantorij
Hoogl. kerk;
Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Nauta;
Waalse kerk (tijdelijk Rapenburg 6)
10.30 ds. Ribs;
jeugdkapel Vredeskerk 10;
jeugdkapel Bevrijdingskerk 10 ds. Riet
veld.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
Bovenberg;
Diakonessenhuis 10.30 ds. Vroeginde-
wey, Katwijk aan Zee, elke zat. 10.30 rk
dienst;
Endegeest zie Oegstgeest.
Wijk 'Stevenshofzie na Geref. Kerk.
Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.;
Petrak. (Surinamestr.) 10 ds. v.d. Werff,
Voorhout, 10.30 dovendienst, hr. H. A.
Landman;
Oude Vest 10 ds. Jansen (herv.);
Maranathak. zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. zie herv. gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 ds. Hem
mes;
Merenwijk zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk) 10 ds. Koolstra.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 ds. Hout
man, 5 ds. v.d. Haar.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 en 5 ds.
v.d. Boomgaard, Den Haag.
Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en 4.30 ds.
Boogaard.
Geref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Mostert.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.) 10.30 mevr. ds. De
Clercq, gezinsdienst.
Baptistengem. (O. Rijn 3) 10 ds. Bos
veld.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3)
10 br. Dikkes.
Evang. gem. Merenwijk (Flevoweg 5)
7.45 nam.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21) 5 hr. C. Roos.
Evangeliecentrum (Zijlsingel 2) zo. 10
en wo. 8 hr. Zijlstra.
Pinkstergem. (O. Vest 13) rev. D. L. Ri
chards.
Leger des Heils (hoek Vestestr./Groe-
nesteeg) 10 en 7.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30.
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl.) 9.30, 10.30 en 11.20.
'De Christengemeenschap' (beweging
dienst (oud-kath. k. Zoeterw.singel).
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo. 10.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat 7, zo. 9 en
10.45;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof), 4.30 vesper van 'half-vasten',
mmv Schola Gregoriana Lugdunensis;
Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45 en
12.15;
Merenwijk zie herv. gem.;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
Raad van Kerken: elke dinsdag van 7 tot
7.30 nam. oecumenisch avondgebed in
oud-kath. k. Zoeterw.singel.
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Berg-
Geref. Kerk 10 ds. Wamelink, Noord-
wijk, 6.30 ds. Baas, S.heim.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 2.45 kand. Slag
boom.
Rk Kerk zat 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 mevr. ds. Broeijer-Bo-
gers, Utrecht, 6.30 mevr. ds. v.d. Veen.
Rijswijk, opendeurdienst;
Kruiskerk 10 dé. De Jonge;
G. Herderkerk 10 ds. Nieuwenhuis, 6.30
ds. MoU;
De Bron 9.30 ds. Verheul, 10.15. ds.
MoU, 6.30 ds. Verheul;
Ashram (Marsdiep) 10 ds. Mulder;
Oudshoornse kerk 10 ds. Ter Bals;
Sionskerk (Planetensingel) 9.30 en 6.30
ds. Ouwendijk.
Geref. Kerk Mar.kerk 10 ds. Wilschut,
6.30 ds. Stolk;
Salv.kerk 10 ds. Stolk, 6.30 ds. Wilschut.
Geref. K. Vrijg. (aula chr. techn. school)
9.30 leesdienst, 2.30 ds. Bruijn.
Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 ds. De Jong, 4.30 br. Kleingeld.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Bouw,
ha.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en
4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30
ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 drs. v. Barneveld, 6.30 ds. Bos
veld.
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hen-
drikstr. 54) 10 hr. C. Visser jr.
Pinkstergem. (school Batenstein 16) 10.
Leger des H. (Corn, de Vlamingstr.) 10
en 6.30.
Remonstr. Kring (Van Mandersloostr.
36) 10 dr. Kuiper.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30;
Piusk. zat. 7. zo. 9 en 10.30;
De Bron zat 7. zo. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Visser, Aalburg, 6 ds. Den Dikken, Ol-
debroek.
Geref/Herv. Gem. (dorpshuis 'De Tas'):
10 drs. Smink, Schoonhoven.
Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Golverdingen,
wo. 20 maart 9.30, 3 en 7.30 ds. Rietdijk,
biddag.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Wieman, 6.30 ds. Richter;
Salv.kerk 10 ds. v.d. Hoef, 6.30 ds. v.d.
Velden, Woerden;
Bethl.kerk 10 ds. Richter, 6.30 ds. v.d.
Hoef.
Geref. Kerk 10 ds. v.d. Berg, 6.30 ds. v.
Wattum, Den Haag.
Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30.
Evang.-Luth. Gem. 10.30 mevr. Muller,
Adam.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol, 6.30 ds. Vlasblom;
De Stek 9.30 ds. Vlasblom.
Geref. Kerk 9.30 ds. v. 't Hoff, 5 ds.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Franken, Zeist, met doven, 6.30 dr. De
Kruijf, R.dam, jeugddienst.
Geref. Kerk 10 ds. Bolwijn, Rijswijk, 5
ds. Wijers, Krimpen a.d. IJssel.
Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Kris
pijn, jeugddienst, 5 oecum. vesper in St.
Martinuskerk, pastor Broekhoff en ds.
Rothfusz.
Geref. Kerk 10 ds. v.d. Wal.
Chr. Geref. Kerk 10 en 5 ds. Biesma.
Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11. zie ook
herv. gem.;
Jozefk. zat 7, zo. 10 en 11.30.
HOOG MADE: Herv. Gem. 10 ds. v. Ach
terberg, Leiden.
Rk Kerk zat. 7. zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Kolde-
wijn.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. Aarents, 6 ds. Ge
braad;
Ontm.kerk 10 ds. Gebraad, 6.30 ds. Aar
ents.
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P. Groen-college) zie Katwijk aan
Zee.
Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Horst, 5 ds.
Koster.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Blom, Ridderkerk, 6 ds. v.
Roon;
O. Kerk 10 kand. v. Dis, R.dam, 6 ds.
Vroegindewey;
Ichthusk. 10 ds. v. Roon, 5 ds. v. Slie-
dregt, bidstond gewas, visserij en ar
beid;
Pniëlk. 9.30 ds. v. Sliedregt, 6 prof. dr.
v.d. Beek, Valkenburg, bidstond gewas,
visserij en arbeid;
aula Bestevaer-mavo (Rijnsoever) 10 ds.
Schuurman;
Overduin 2.15 ds. v.d. Beid.
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P. Groen-college) 10 prof. dr. Berkhof,
Leiden.
Geref. Kerk Vr.kerk 10 ds. Koster, 5 ds.
Bolwijn, Rijswijk;
Triumfatork. 10 ds. Kersten, 5 ds. v.d.
Horst.
Geref. K. Vrijg. 10.15 leesd., 3.30 ds. Hei-
da.
Ned. Geref. K. 8.45 en 7 ds. Janse.
Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5
ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5.
Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5.
Volle-evang.gem. ('Tripodia') 9.45.
Onafh. baptistengem. (Sluisweg 16) br.
H. Bakker.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Sybrandy, Den Haag, 7 dr.
Bade.
Geref. Kerk 10 dr. Bade, 7 zie herv. gem.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 mevr. ds. Westera, 6.30
ds. v.d. Born, zangdienst met liederen
buiten het Liedboek;
Hoofdstr. 10 ds. v.d. Bom;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v. Loenen.
Elis.ziekenhuis 9.30 rector Vijftigschild,
10.45 ds. Brommet, ha.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. De
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Nico-
lai, Nieuwendijk.
Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Kooi, 7 ds. Bos
wijk, Lisse.
Rk Kerk zat. 7, zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 (ge
zinsdienst) en 7 ds. 't Hooft;
Pauluskerk 10 hr. Hoffenaar.
Geref. Kerk 10 ds. Boswijk, 5 ds. Aal-
ders, Woubrugge.
Geref. K. Vrijg. 8.45 ds. Boxman, 3 ds.
Grutter.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 prof. dr.
H. J. Jager, Kampen, 7 ds. v.d. Dussen,
Haarlem.
Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30 ds. v. Dijken.
Geref. Gem. 10 en 4 leesdienst.
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30;
Poelpolder zat. 7, zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7, zo. 8.30,10 en 11.45;
Engelbew. zat. 7, zo. 9.30,10.30 en 5.45.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Wegerif, 6.30 ds. Eysenga, Zw.dam.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Nooteboom.
Chr. Geref. Kerk 9.30 leesd., 7 ds. Beek
huis.
Remonstr. Gem. 10 dienst, te verzorgen
door eigen gemeenteleden.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De Bouw.
Graaff, 6.30 ds. v.d. Kamp.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. v.d. Meulen, 'i
Gravenmoer.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
Pauluskerk 10 prof. mr. Reugebrink,
Leiderdorp;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds. T.
Bruinsma, Den Haag, 7 dr. Cramer, ha.
Geref. Kerk 10 ds. Da Costa.
Geref. Kerk Vrijg- (aula Dr. Schilder
school) 10.30 en 4.30 ds. Boxman.
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 en
4 (ha) ds. De Lange.
Van Wijckerslooth 4 ds. v. Achterberg.
Endegeest 10 pater Boshouwers.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum) 4.
Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte.
Geref. K. 9.30 en 5 ds. Jaspers Focks.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11;
Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. De Graaf, H.woude, 7 ds. Samson,
R.dam.
Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 2.15 ds.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Ten Voorde, 7 ds. Bergsma.
Geref. Kerk 9.30 ds. Wijngaarden, 4.30
ds. Rang.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Slof-
stra.
Rk Kerk z
7, z
10.30.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Geuze,
7 ds. v.d. Kooy, Woerden.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr. Voogd,
Holl.Rading, 7 hr. De Bruin, Drieber
gen.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, ha, 5
ds. De Jong, Leiden, 7 ds. v.d. Lee, mu
zikale vesper;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Keuning, gezins
dienst; Sole Mio 9 hr. Th. de Bock,
Baarn;
De Rank (Golfbaan) 10 ds. G. H. van
Kooten. Zie ook geref. kerk.
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.)lO ds.
Kuiper, 5 ds. Keuning;
Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Roosjen;
Stichtingskerk 11 hr. De Bock.
Rk Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30;
Binnen zat. 7, zo. 8 en 10.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10
mevr. ds. v.d. Mey;
De Zilk 10 ds. v. 't Hof.
Rk Kerk Victork. zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Wagter, 5 ds. v. Niel;
Bethelkerk 9.30 ds. v. Niel.
Geref. Kerk Petrak. 9.30 ds. Damsma, 5
ds. Baayen;
Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Snel, 5 ds. Rib-
berink;
Mar.kerk 9.30 ds. Baayen, 5 ds. Dams-
Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter.
Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds. Schoonder-
woerd, Soest.
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 br.
H. Mosterd, Z.meer.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. Westra, Beilen, 7 ds. Germans, mmv
'De Lofstem'.
Geref. Kerk 10 ds. Ferwerda, 7 zie herv.
gem.
Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Aarnoudse, ha.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. v.d.
Geer, Woerden, 5 ds. Quist, Tange-Alte-
veer (Gr
Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds. Broer.
Rk Kerk Aardam zo. 9 en 12;
kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds.
Klein Kranenburg, Ter Aar, 6.30 ds.
Driebergen.
Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds. v. Breevoort.
Geref. K. Vrijg. 9.30 en 5 ds. Heida.
VOORHOUT: Herv. Gem. 10 ds. C. J. de
Jong, gezinsdienst.
Rk Kerk zat 7. zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Batelaan, 7 oecum. zang
dienst in Laurentiuskerk, ds. Blanken;
De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds.
v.d. Schoot;
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 ds. W.
v.d. Meulen (geref.), Leidscheiylam.
Herv. evang. op geref. grondslag (Lucas-
college, Beeth.laan) 9.30 ds. Harteman,
Moerkapelle, 4.30 ds. Poort, Oisterwijk.
Geref. Kerk 10 ds. De Zwart.
Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 5 ds.
Blokland.
Aulagemeenschap Noordhofland 10.30
gespreksdienst.
Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30, zie
ook herv. gem.;
M. Godskerk. zat. 7, zo. 10.
Kerk van Engeland (British school in
The Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15
anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Goossen, 5 ds. Maasland;
Hoeksteen 9.30 ds. Maasland, 6.30 ds.
Roetman;
Bethelk. 9.30 ds. Roetman, 5 ds. Goos-
Imm.kerk 10 en 5 ds. Hulst.
Geref. Kerk Kruisk. 10 ds. v. Dalen, Den
Haag, 5 ds. Gilhuis, A.dam;
Ontm.kerk 10 ds. Gilhuis.
Remonstr. Gem. 10 ds. Punt Den Haag.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Muis,
jeugddienst
Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30,10 en 11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 ds. Wolters;
Kievietk. 10 dr. v. Bruggen;
Messiask. 10 ds. v. Waasbergen;
Dorpscentrum 9.30 dr. Hoek, Veenen-
daal.
Geref. Kerk Zijllaan 10 en 5 ds. Zijlstra,
Vorden;
Zuid (Bloemcamplaan) 10 dr. Vlijm.
Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds.
Friederich, O.geest, cantatedienst.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 en 6.30
ds. Koelewijn.
Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, 6.30 ds.
Buikema.
Ned. Prot. Bond (De Wijk) 10.30 dr.
Meijering, O.g
Rk Kerk zat
geest.
10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 hr.
Goedhart, 7 ds. De Graaff, Nieuwveen.
Geref. Kerk 9.30 ds. Dronkert, Gouda,
7.15 ds. Rang.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Postma, Emmen.
Rk Kerk St. Jan zo. 9.30 en 11;
Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10;
Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 10
en 11.30.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds.
Eysenga, 6.30 ds. Wegerif, Nieuwkoop.
Geref. Kerk 10 ds. Buikema, 6.30 ds.
Broer.
