T5r was even het gevoel dat je je vak weggooide'
PAGINA 8
JUBILEUMNUMMER LEIDSCH DAGBLAD
VRIJDAG 1 MAART 1985
door Ton van Brussel
Mevrouw Mieog, Jan
van Houtkade 2, Lei
den.
"Het is een fijne
krant, maar ontzettend
duur en het gaat maar
steeds door met de ver
hogingen. Voor aow'ers
valt dat niet mee, want
je hebt ook nog je ra
diootje en je teeveetje
die je niet kwijt wilt.
We lezen het Leidsch
Dagblad al heel lang,
vanaf de tijd dat hij
nog 18 cent in de week
kostte. Dus we zijn er
aan gehecht. M'n man
en ik pluizen hem uit.
Als-ie om half vijf in de
bus valt, ligt-ie vijf mi
nuten later al op tafel.
Het Leidse nieuws, dat
volgen we goed. De ad
vertenties lees ik nauw
gezet. Maar die regeltjes
over privéclubs en van
die rare toestanden, dat
hoeft voor mij niet".
Mevrouw Admiraal,
Albardastraat 50,
Goes:
„Wij zijn nog niet zo
lang lid van het Leidsch
Dagblad. Wij hebben
die krant genomen voor
de onroerend goed-ad-
vertenties. Mijn man is
namelijk in Leiden
gaan werken, vandaar
dat we zo snel mogelijk
een huis in die. omge
ving wilden zoeken. Dat
is gelukt, eind maart be
trekken wij een woning
in Leiderdorp. Maar
niet alleen omwille van
de advertenties ben ik
enthousiast over die
krant. Nee, het leest alle
maal leuk weg. Wij heb
ben dertien jaar de Pro
vinciale Zeeuwse Cou
rant gelezen. Maar
sinds wij het Leidsch
Dagblad in de bvs krij
gen, hebben wij het ge
voel weer terug te zijn
in de Randstad, terwijl
we nog in Zeeland zit
ten. Er is sprake van een
duidelijk verschil in be
richtgeving. De opmaak
is ook, volwassener. Per
soonlijk ben ik gek op
rechtszaken, die rubriek
die u in uw krant heeft
vind ik in één woord
fantastisch. Als het mo
ment is aangebroken
dat wij naar Leider
dorp verhuizen, kunt u
een adreswijziging ver
wachten. Want wij wil
len het Leidsch Dagblad
niet meer missen".
Mevrouw Wijnbeek,
Hugo de Vriesstraat 79,
Leiden:
"We hebben 'm al heel
lang. Al vijfenveertig
jaar. Alleen tijdens de
oorlogsjaren hebben we
geen krant gelezen.
Meestal bekijk ik de
koppen eerst in de
krant. Dan heb je dus al
een beetje een indruk
van wat er wordt ver
teld. Soms lees ik zo'n
verhaal dan en soms
niet. Naar de overlij
densberichten en de
burgelijke stand kijk ik
altijd meteen als ik de
krant heb. Maar dat is
misschien wel typisch
vrouwelijk. Ja, ik zei
vrouwelijk, want m'n
man zie ik dat nog niet
zo gauw doen. Ik vind
het leuk om die dingen
te lezen, te zoeken naar
bekenden. Daar is de
krant toch ook voor?"
Het krantenbedrijf heeft
in de afgelopen tien jaar
grote technische
ontwikkelingen
doorgemaakt. En nog is
het einde niet in zicht.
Ook het Leidsch Dagblad
ontkwam niet aan dat
moderniseringsproces
van loden regels naar
fotografisch zetten. Een
overgang die heel wat
voeten in de aarde had...
Negen jaar geleden, op 16 augus
tus 1976 om precies te zijn, vloeide
in de ochtenduren rijkelijk de
champagne in de zetterij van deze
krant. Het werk lag stil, de directie
kneep een oogje toe, er viel een
huisfeestje te vieren. De laatste
loodpagina was even tevoren ge
reed gekomen. Het in omvang be
scheiden Leidsch/Alphens Dag
blad ging als één van de eerste
krantenbedrijven van Nederland
over op een andere techniek.
Vanaf die 16e augustus werd de
krant in zijn geheel fotografisch gezet,
een onafwendbare ontwikkeling, die in
oktober 1975 met de eerste fotografi
sche pagina was ingezet. De introduc
tie van nieuwe technieken is even oud
als de mens zelf. Ook de grafische we
reld kende zijn productieverfijningen,
maar een overgang als deze was onge
kend.
In Mainz herinnert een museum aan
de legendarische Johannes Gutenberg,
een goudsmid die bekend staat als de
mogelijke uitvinder van de boekdruk
kunst. Helemaal zeker is dat niet, maar
in de nalatenschap van deze vijftiende-
eeuwer is onder meer een gedrukte bij
bel aangetroffen, met 42 regels per pa
gina, een unicum in die dagen. Zijn
vondst berustte op het drukken met
losse letters, waartoe hij een speciaal
persje had ontwikkeld. Het zou eeu
wen duren voordat dit basisprocédé
werd verbreed en stoom als kracht
bron in het drukproces werd geintro-
duceerd.
De grafische geschiedenis kent vele
voorbeelden van al lang bekende tech
nieken die pas veel later een grootscha
lige praktische toepassing vonden.
Handzetters zijn er eeuwenlang geble
ven en zelfs toen in de jaren tachtig van
de vorige eeuw de naar de Verenigde
Staten geëmigreerde Württemberger
Ottmar Mergenthaler zijn zetmachine
introduceerde, verdween dat vak niet.
Mergenthaler vroeg in in 1883, na ze
ven jaar onderzoek, patent aan op zijn
Rotary Matrix, een machine waarmee
letters in een regel werden gezet, in pa
pieren stypmatrijzen geperst en vervol
gens op papier gedrukt. Veel belang
stelling voor zijn machine was er niet.
Die kwam pas toen hij een aanpassing
ontwierp waarbij per toetsenbord ge
rangschikte matrijzen konden worden
volgegoten. -
The New York Tribune kreeg in 1886
de primeur van het door Mergen
thaler gebouwde zg. Blower-model.
Hoofdredacteur Whitelaw Reid zag de
machine en riep dat er een 'line of type'
uitkwam en zo werd de Linotype gebo
ren, een apparaat dat bij de meeste
kranten pas aan het einde van de jaren
zeventig buiten de deur werd gezet.
Eén machinezetter kon het werk gaan
doen van vijf handzetters, maar het
Augustus 1976: de laatste 'loodpagina' wordt in de zetterij van het Leidsch Dagblad met champagne overgoten.
Vertalen
Juist omdat wij vroeg begonnen,
waren er extra problemen. Zetters en
opmakers moesten worden omge
schoold, maar lesmateriaal was er niet.
Dat heb ik zelf met een collega avond
aan avond zitten maken. We vertaalden
veel uit het Engels. Iedereen moest in
het kader van die omscholing twee cer
tificaten halen, omdat wij een flexibele
opzet voor ogen hadden, waarbij men
sen op meer dan één plaats inzetbaar
zouden zijn".
Bakx leidde de omschakeling als een
veldslag, waarbij niets en niemand
werd ontzien. Met grote geestdrift wist
hij zelfs bijna-pensioengerechtigd per
soneel voor omscholing warm te krij
gen, want bekend met zowel het en
thousiasme als het wantrouwen onder
zijn mensen, had hij de scherpe eis ge
formuleerd dat geen baan verloren
mocht gaan.
Eigenhandig maakte hij in november
'75 de eerste fotopagina's, waarvan me
nige lezer met verwondering kennis
nam. Op toetsenborden werden pons
banden van de tekst getikt, die in
plaats van loden regels papieren tek
sten voortbrachten. Vervolgens wer
den die naar het ontwerp van de op-
'Helse machine'
Veertien jaar eerder had de Londen-
se Times de primeur van de eerste rota
tiepers. De Brit John Walter zag zijn
Walter Printing Press in bedrijf gesteld
en die 'helse machine' kon in één uur
tijd twaalfduizend kranten drukken.
Voordien en bij veel kranten ook nog
lang daarna, werd gebruik gemaakt
van een platte pers, die in vormgeving
nog het meest deed denken aan het
huidige kopieerapparaat, met dit ver
schil dat de papieren vellen met de
hand moesten worden ingelegd. In Ne
derland werden de eerste rotatieper
sen, naar Brits voorbeeld, pas aan het
begin van de eeuw in het krantenbe
drijf geinstalleerd.
Uit die tijd dateren ook de grote sta
kingen in de drukkerswereld. Grafici
veroverden een machtspositie die hun
later de beste collectieve arbeidsover
eenkomst van het land zouden opleve
ren. Niet alleen in Nederland hadden
zij een stevige vinger in de pap, in En
geland bijvoorbeeld hebben ze dat nog.
Wie in de Londense Fleet Street een
krant bezoekt waant zich bijkans in de
vorige eeuw. De nieuwste snufjes zijn
daar, uit angst voor arbeidsplaatsen-
verlies, met succes door de vakbonden
buiten de deur gehouden. Op zaterdag
avonden wordt daarentegen wel ge
werkt om de zondagskranten te maken
en dat wil in ons land onder druk van
de bonden maar niet van de grond ko-
In de krantenwereld bleef in de de
cennia na de omwentelingen van het
begin van de eeuw veel bij het oude.
Technieken werden weliswaar
verfijnd, maar de aard van het vak ver
anderde nauwelijks. Dat gebeurde pas
in de jaren zeventig. Jan Bakx, de toen
malige produktieleider bij deze krant,
had de leiding van die operatie. We
gens ziekte is hij al enige tijd geen ver
trouwde verschijning meer aan de Wit
te Singel, wat niet wil zeggen dat hij
de krant één dag uit het oog verliest.
"Techniek hou je niet tegen, dat staat
voor mij als een paal boven water. Nou,
als dat dan zo is, kun je beter zo snel
mogelijk op nieuwe ontwikkelingen
inhaken. De zaak is natuurlijk uitvoe
rig voorbesproken in de staf. Uiteinde
lijk is voor een stap-voor-stap benade
ring gekozen, omdat een snelle om
schakeling natuurlijk grote problemen
zou geven. Het schrikbeeld van een
krant die daardoor een dag niet zou
kunnen verschijnen stond ons helder
voor ogen".
(foto Holvast)
maakredacteuren ter redactie tot een
pagina werden gecomponeerd.
Het eindresultaat wekte verwonde
ring. De druk, zo luidde het unanieme
oordeel, was helder en overzichtelijk,
maar die rare afbrekingen aan het ein
de van de regel? Met dat euvel is tot op
heden nog niet geheel afgerekend,
maar de rampen van toen zijn achter de
rug. Ze waren onder meer het gevolg
van een voor de Engelse taal gepro
grammeerde computer, die geacht
werd ordentelijk Nederlands af te leve
ren.
De experimenteerperiode kon uit
eindelijk eerder dan verwacht worden
afgesloten, zonder dat de lezer de krant
ooit één dag heeft hoeven missen. Het
moment dat de vertrouwde Linotypes
moesten worden opgeruimd naderde
en op een dag stonden ze inderdaad op
het pleintje voor het gebouw, wach
tend op de verhuiswagen. Een plotse
ling losgebarsten regenbui maakte dat
zowel Bakx als zijn latere opvolger
Borst een stil hoekje zochten om hun
tranen de vrije loop te laten. De linoty
pe, het symbool van het vak, in de re
gen. Kwam het ooit nog goed?
Bakx nu: "Het was een rotmoment.
Je geloofde er helemaal in, maar dan is
er toch even dat gevoel dat je je vak
weggooit. En in zekere zin is dat ook zo
geweest. Vroeger zei ik altijd: het
hoofd is de techniek, het linkeroor de
redactie, het rechteroor de adminstra-
tie. Het hoofd verdwijnt nu, het kan
nog een paar jaar duren, maar het gaat
weg".
Civilox
Bakx' theorie is omstreden, maar de
gewezen produktieleider duldde nim
mer tegenspraak. Zijn gelijk is vermoe
delijk nog een kwestie van jaren. Ter
redactie is de schrijfmachine inmid
dels ingeruild voor het beeldscherm
met toetsenbord en op de (foto)zetterij
is geen ponsband meer te bekennen.
De beeldschermen waarop de tekst tot
pagina's kan worden gecomponeerd la
ten niet lang meer op zich wachten en,
aldus Bakx: "Als die er eenmaal zijn, is
het tijd voor de volgende stap: een
rechtstreekse verbinding tussen beeld
scherm en rotatiepers en dan moet jij
me maar eens vertellen wat de grafici
nog te doen hebben".
Over persen gesproken, ook die ont
wikkeling staat niet stil. Gezien de toe
nemende concurrentie van de tijd
schriften zijn veel krantenbedrijven al
overgegaan op een offsetpers, die
redactie en adverteerders meer kleur-
mogelijkheden te bieden heeft. Deze
krant, die ten tijde van de fusie tussen
het Rotterdams Nieuwsblad en de
Haagsche Courant de Rotterdamse
pers overnam, maakte een andere
keus. Begin februari is het zg. Civilox-
systeem geinstalleerd, dat beter druk
werk en eveneens meer kleurmogelijk-
heden garandeert. Een geavanceerd
systeem dat in Leiden al belangstelling
heeft getrokken uit onder meer Dene
marken en Japan.
"Het zal allemaal nog wel even du
ren, maar de grafici verdwijnen", zegt
Bakx. "Niemand houdt dat tegen. Kijk,
als je vroeger een paar jaar uit het vak
was geweest kon je zonder veel moeite
weer terug. Maar ik zie het aan mezelf.
Ik ben er nu uit, maar als je mij morgen
weer aan het werk zou zetten, zou ik
toch als een kat in een vreemd pakhuis
rondlopen. Ik zou het wel weer kunnen
leren natuurlijk, maar het is wel teke
nend voor het tempo van veranderin
gen".
De veranderingen in het grafisch vak
gaan sneller dan verwacht. Tot die con
clusie komt ook Presstime, het huisor
gaan van de Amerikaanse dagbladuit
gevers in het januari-nummer dat ge
heel aan de nieuwe ontwikkelingen
was gewijd. Walter Mattson, topman
van The New York Times daarover:
"Wij maakten in 1979 een blauwdruk
van waar we in 1989 technisch gespro
ken wilden zijn. In de praktijk bleek
dat we in 1984 al werkten volgens het
plan dat pas in 1989 uitgevoerd had
moeten zijn".
Robots
Denkend aan 1990 ziet Mattson meer
robots dan drukkers aan de pers, maar
bang voor banenverlies is hij niet. Hij
verwacht grote verschuivingen en een
grote noodzaak van omscholing, maar
de nieuwe media zullen, zo denkt hij,
een flink beslag op de arbeidsmarkt
leggen.
Whitelaw Reid, de hoofdredacteur
van The New York Tribune die de Li-
noype haar naam gaf zei het al in 1879:
"Het krantenbedrijf groeit en veran
dert voortdurend. Je kunt bijna zeggen
dat er elke tien jaar een nieuwe revolu
tie is".
Niemand geloofde hem toen, en het
heeft even geduurd voordat hij gelijk
kreeg. Maar na tientallen jaren van be
trekkelijke rust, slaat de revolutie vol
gens zijn huidige collega's nu al elke
vijf jaar toe.
In 1869 werd in de drukkerij van The Times de eerste (van rollen papier drukkende) rotatie
pers in bedrijf gesteld. Deze Walter Printing Press kon 12.000 kranten per uur drukken.,
Een computer-printer braakt re
dactionele tekst uit. Er komt geen
zetter meer aan te pas. (foto Holvast)
Voormalig produktieleider Jan Bakx bij de laatste loodzetmachine, die als een relikwie
uit rijke grafische tijden in de hal van het LD staat opgesteld. (foto Holvast)
LEZERS
OVER DE
KRANT
