'Reis voor krachtvolle mannen'
Van Pim Mulier tot Reinier Paping
ERE-GALERU
WOENSDAG 20 FEBRUARI 1985
SPORT
PAGINA 19
De tocht van 1940 bracht niet één maar vijf winnaars. Hier de vijf die hetz.g. Pact van Dokkum sloten. V.l.n.r.
Auke Adema, Van der Duim, Cees Jongert, Sjoert Westra en Piet Keyzer.
Adema sprintte in de slotfase nog weg en eiste de overwinning voor zich op, maar de jury accepteerde na een
jaar nadenken het pact en reikte vijf winnaarsmedailles uit.
LEEUWARDEN (ANP) - De tocht langs de Alve Stêdden
is in feite al eeuwenoud. Veel ouder dan de eerste erkende
verrichting van Pim Mulier 21 december 1890. Sportpio
nier Mulier was ook niet de enige die in de befaamde ijs-
winter de rondgang binnen een etmaal voltooide. Aange
nomen mag worden dat zeker 500 mannen en vrouwen in
dat jaar een zelfde prestatie verichtten. Mulier echter gaf
vooraf ruime bekendheid aan zijn plannen en stelde zich
ten doel binnen veertien uur en dertig minuten in Leeu
warden terug te zijn.
Die tijd was namelijk eerder in de
zelfde winter gemaakt door drie"
mannen uit Rauwerd, Hobbe
Baerdt van Slooten, Age en Sipke
Bottema. Mulier gebruikte minder
dan dertien uur en kon na afloop
ook een blaadje overleggen met ge
tekende verklaringen van inwo
ners uit de elf steden, die hij was
gepasseerd.
In Friesland wordt veronder
steld dat al ruim twee eeuwen eer
der langs de elf steden is ge
schaatst, maar pas in „De Tegen
woordige Staat van Friesland" uit
1783 schrijft J.H. Koops: „Het is
ook meer dan eens gebeurd, dat
goede schaatserijders op eene win
terse dag alle de XI steden van
Friesland doorgereden en gezien
hebben; dog dan moeten ze ner
gens lang vertoeven en 't IJs moet
goed en sterk wezen".
De eerste Elfstedenrijders die
met name bekend zijn gebleven,
zijn de gebroeders Atze en Eelke
Jans Jager te Oldeboorn, die in de
winter van 1848 de tocht volbrach
ten. Voor het eerst wijdde de pers
aandacht aan dit feit, blijkens het
volgende kranteverslag:
„Op den 30 Januarij 1848, des
morgens te 8 1/2 ure, zijn van Olde
boorn op schaatsen vertrokken de
beide broeders Atze en Eelke Jan
Jager, ten einde een bezoek te
brengen aan de elf steden onzer
provincie. Niettegenstaande den
dooi, het slechte ijs en den sterken
zuidelijken en zuid-westelijken
wind, hebben deze krachtvolle
mannen hunne reis volbragt in 14
1/2 uren, en zijn des avonds ten 11
ure te Oldeboorn teruggekomen.
Worstelen
Wanneer men de zwarigheden in
aanmerking neemt,
dingsvermogen bewonderen
mannen als zij, die bij hunne
dorpsgenoten ten dien opzichte
ook roemvol bekend zijn, en van
wier verschillende togten, bij
nacht zowel als bij dag, tot het ver
voeren van zware lasten, men dik
wijls met verbazing hoort verha
len.
Hun voornemen was des mor
gens ten 5 ure te vertrekken en als
dan van Stavoren bovendien nog
een uitstapje naar Enkhuizen te
doen, doch de dooi en het slechte
weer bragten hun voornemen aan
het wankelen en deden hen einde
lijk besluiten alleen de elf steden te
bezoeken. Volgens hunnen verkla
ring zouden zij, indien zij 's mor
gens eenige uren vroeger vertrok
ken waren en alzo vóór het sterke
insnijden een goed gedeelte hun
ner reis hadden afgelegd, dezelve
op hun gemak in 12 uren hebben
kunnen doen, en zouden zij bij
gunstig weder en goed ijs bijna
denzelfden tijd, die zij nu hebben
besteed, bovendien Enkhuizen
hebben kunnen bezoeken".
Mulier verkondigde in 1890 een
recordtijd te hebben gemaakt.
Daarmee raakte hij een gevoelige
snaar bij de Friezen. Zeker vijfhon
derd Friezen hebben geprobeerd
Muiiers tijd van 12 uur en 55 minu
ten te verbeteren, hetgeen niet luk
te. Ook de daar op volgende stren
ge winters niet. Het zou nog acht
tien jaar duren voor een Elfsteden
tocht in wedstrijdverband zou wor
den gerealiseerd. Pim Mulier, de
inspirator, stond als 43-jarige aan
de wieg in de hoedanigheid van se
cretaris van de Nederlandse Bond
voor Lichamelijke Opvoeding. Hij
schreef met S.H. Hylkema, de
voorzitter van de Frieschen Ijs
bond, een "Elfsteden-schaatsen
tocht" uit.
Alom bekend
Dit nieuws werd snel alom be
kend, want binnen enkele weken
meldden zich achtenveertig rijders
uit alle delen van het land. Intus
sen was de vorst ingevallen. De
eerste Elfstedentocht zou op 5 ja
nuari 1909 plaats hebben, maar
omdat het zo hard vroor kon er al
óp 2 januari gestart worden. Kort
voor de jaarwisseling viel plotse
ling de dooi in. Het regende afzeg
gingen. Er bleven slechts tweeen
twintig wedstrijdrijders over. Zij
stonden erop, dat de tocht hoe dan
ook zou doorgaan. De geschied
schrijving van de Elfsteden meld
de: ....'t Was een gedenkwaardige
morgen, toen 22 kerelen, niettegen
staande dooi en mist en gore duis
ternis, hun aanmelding kwamen
honoreeren op de meest eervolle
manier, door den man en de daad
zelf. De klok van de Beurs wees
5.20 aan...
Dertien uur en 50 minuten later
kwam theologiestudent Melle
Hoekstra uit Warga, later dominee
te Scherpenzaal, als winnaar van
de eerste Elfstedentocht in wed-
tweede met drie minuten achter
stand. Slechts negen rijders vol
brachten de tocht. Hoekstra kreeg
aan de eindstreep een medaille en
een zilveren schaats. Zij compen
seerden het verlies van zijn lorgnet
bij een val bij Dokkum.
Alom werd de eerste Elfsteden
tocht een succes gemoemd. Toch
besloot de Friesche Ijsbond de
tocht niet nog eens te organiseren.
De bond was principieel tegen
competitie. Binnen twee weken,
op 15 januari 1909, was echter de
nu nog bestaande Friesche Elfste-
den-Vereeniging opgericht. Het
was een oplossing van een conflict
....waarin eenigen tijd de Elfsteden
tocht koel-gezinden en die van de
warm-gezinden tegenover elkaar
hadden gestaan....
De nieuwe organisatoren waren
van plan elke winter een tocht te
houden. Het moest wel vriezen en
dat deed het twee winters niet.
In 1912 gebeurde het wel. De
tweede Elfstedentocht kreeg een
winnaar met wereldnaam. Oud-we
reldkampioen Coen de Koning
(Arnhem) finishte in elf uur en
Ook tijdens de toch van 1956 sloten vijf schaatsers een verbond. Hier komen Van der Hoorn (geheel rechtsDe
Koning, Wijnhout, Verhoeven en Nauta gezamenlijk over de streep. De heren hielden elkaar tot het laatst goed in
de gaten, want al te veel vertrouwen deed men elkaar niet. De wedstrijdleiding vond het dit keer geen werk en
deelde de prijzen niet uit.
DEN HAAG (ANP) - De uitslagen
van de dertien tot nu toe gehouden
Elfstedentochten zijn:
21 december 1890
W.J.H. Mulier (Haarlem) 12 uur
55 minuten (niet officieel)
2 januari 1909
1. M. Hoekstra (Warga) 13 uur 50
minuten, 2. G. van der Leij (Mar-
rum) 13.53, 3. T. Rooseboom (Am
sterdam) 13.56.
7 februari 1912
1. C. de Koning (Arnhem) 11 uur
40 minuten, 2. J. Ferwerda (Leeu
warden) 11.55, 3. Sj. Swierstra (Of-
fingawier) 12.11.
27 januari 1917
1. C. de Koning (Leur) 9 uur 53
minuten, 2. Sj. Swierstra (Offinga-
wier) 10.21,3. G. v.d. Ley (Finkum)
11.04.
12 februari 1929
1. K. Leemburg (Leeuwarden) 11
uur 9 minuten, 2. C. Jongert (Ilpen-
dam) 11.17, 3. S. Westra (Warmen-
huizen) 11.48.
De Elfstedentocht van 1963 was één der zwaarste uit de historie. Van de vele duizenden deelnemers bereikten
slechts enkele tientallen de finish.
veertig minuten als nieuwe record
houder. De Koning zegevierde vijf
jaar later, op 27 januari 1917, op
nieuw en hij verbeterde zijn eigen
record met een tijd van negen uur
en 53 minuten. Er lag die dag schit
terend ijs. Van de 45 wedstrijdrij
ders haalden 37 de eindstreep, van
de 108 toerrijders zelfs 83, onder
wie vijf1
Legende
De Elfstedentocht werd langza
merhand een legende. Er volgden
elf kwakkelwinters op De Konings
tweede triomf. Pas in 1929 kon de
vierde Elfstedentocht gehouden
worden. Er heersten die winter de
verschrikkelijkste toestanden in
Nederlands noorden. De vierde
Elfstedentocht werd uitgeschre
ven voor dinsdag 12 februari. In de
nacht van 10 op 11 vroor het in
Leeuwarden negentien graden, op
Schiermonnikoog daalde het kwik
naar min 26 graden.
Bij de start voor 103 wedstrijd
en 200 toerrijders was het ook bit
ter koud. Bij de eerste controlepost
hadden er veel last van bevroren
oren en tenen. In Leeuwarden
werd de Fries Karst Leemburg ver
welkomd door een uitzinnige me
nigte landgenoten. Hij had er on
der barbaarse omstandigheden elf
uur en negen minuten over ge
daan. De laatste toerrijder kwam 's
nachts om half twee in Leeuwar
den terug. Een aantal deelnemers
werd in het ziekenhuis opgeno
men, menigeen had wekenlang last
van bevroren oren en tenen. Ook
winnaar Leemburg moest betalen
voor zijn doorzettingsvermogen
met de amputatie van een halve
teen. Het afgesneden en geconser
veerde teenstuk kreeg een plaats in
Leemburgs prijzenkast.
De vijfde Elfstedentocht in 1933,
die zeer vroeg op 16 december
werd verreden, kreeg het record
van 498 deelnemers. De wedstrijd
was in allerijl in elkaar gezet, want
het vroor pas drie dagen hard. Het
was een mooiweertocht voor soe
pele glijders. De twee snelsten be
sloten de overwinning te delen.
Abe de Vries en Sipke Castelijn
kwamen hand in hand in de re
cordtijd van negen uur en 5 minu
ten bij de eindstreep van de tocht,
die voor het eerst richting zuiden
was aangevangen. Ruim negentig
procent van de deelnemers vol
bracht de volledige afstand. Bij de
elf dames was de score zelfs hon
derd procent.
Record aantal
Bij de volgende tocht, op 30 ja
nuari 1940 met het record aantal
van 3400 deelnemers, zouden er
opnieuw afspraken worden ge
maakt om gezamelijk te finishen.
Piet Keizer, Auke Adema, Cor Jon
gert, Sjouke Westra en Dirk van
der Duim beloofden elkaar op
handslag de eerste prijs te delen.
De afspraak ging de geschiedenis
in als 'het Pact van Dokkum', dat
lang niet overal met geestdrift
werd begroet, terwijl de rijders er
achteraf ook niet gelukkig mee wa
ren. Adema sprintte in het zich van
het finishdoek van de andere vier
weg en eiste de overwinning voor
zich op. Het kreeg zijn zin niet, de
wedstrijdleiding respecteerde het
pact, al was het met tegenzin. Dat
gebeurde overigens pas nadat de
volgende Elfstedentocht al had
plaatsgevonden.
Auke Adema hoefde de uit
spraak van het Elfstedencomité
niet af te wachten. Hij werd de eni
ge winnaar van de zevende Elfste
dentocht op 6 februari 1941, waar
voor Friesland niet bepaald warm
liep door de grote brandstofnood.
Het deelnemersrecord (2800) werd
die oorlogsdag niet gebroken, wel
dat van de uitryders: 1900.
De winter van 1942 was de
strengste sinds 1789. Toch kwam
er een recordaantal deelnemers
van 4522. Ze troffen een stralende
winterdag. Het.aantal uitrijders
was groter dan dat van alle zes
voorgaande tochten samen: 4212
ofwel een percentage van 93. Ook
het snelheidsrecord van het duo
De Vries/Castelijn sneuvelde, Siet-
ze de Groot uit Weidum zegevierde
in acht uur en 44 minuten.
Bij de negende Elfstedentocht,
de eerste na-oorlogse op 8 februari
1947, werd de eerste rel geboren.
Er waren voor het eerst geheime
controleposten. Zij waren noodza
kelijk geworden, nadat werd be
weerd dat bij vorige tochten ver
schillende deelnemers gedeelten
van het parkoers per auto aflegden.
In 1947, onder Siberische om
standigheden, bleek er gefrau
deerd te worden. Joop Bosman,
Klaas Schipper, Jeen Nauta en
Jaap Wynia hadden vrienden als
gangmakers gebruikt, waren door
toeschouwers gedragen en hadden
zich op handkarren laten vervoe
ren. Jan van der Hoorn uit Ter Aar,
als vijfde bij de Finish, werd na veel
en lang beraad tot winnaar uitge
roepen. Een heroische tocht ein
digde onbevredigend, met maan
denlange beschuldigingen over en
Op 3 februari 1954 bij de tiende
Elfstedentocht, bij fraai zonnig
vriezend weer, was er tot de slotki-
lometer meer sprake van zuivere
sport. Jeen van den Berg, op weg
naar de titel Mister Elfstedentocht,
knabbelde een uur en negen minu
ten af van het record van Sietze de
Groot. De omstandigheden waren
zo ideaal, dat zelfs de 32ste aanko
mende, de semi-profvoetballer De
Graaf uit Krommenie, nog binnen
de oude recordtijd bleef.
Laatste meters
De laatste meters van de eersten
verliepen dramatisch. Verhoeven,
samen voorop met Van den Berg,
trok zijn rivaal aan de trui. Kort
daarop dachten beiden te finishen,
maar ze zagen niet dat op het aan
duidingsbordje 'einde' ook nog
'500 m' stond. Van den Berg her
stelde zijn fout door kreten uit het
publiek het eerst en sprintte naar
de overwinning. Verhoeven werd
nog voorbijgereden door drie an
deren en eindigde als vijfde.
Het 'Pact van Dokkum' uit 1940
kreeg in 1956 een vervolg met het
'Verbond van Vrouwbuurt'. Op
nieuw beloofden vijf rijders de eer
ste plaats te delen. Jan van der
Hoorn, Aad de Koning, Jeen Nau
ta, Anton Verhoeven en Maus
Wijnhout kwamen hand in hand
over de eindstreep, waar ze boos
werden aangekeken door de Elf-
stedenvereniging. Het bestuur be
sloot de medailles niet uit te rei-
1 ken. De 4843 andere uitrijders kre
gen de herinneringsmedaille wel.
De twaalfde en voor tweeëntwin
tig jaar de laatste Elfstedentocht
vond met pijn en moeite doorgang
onder druk van de publiciteit.
Twee jaar eerder was alles klaar
voor een Elfstedentocht rond de
jaarwisseling. Ruim drieduizend
deelnemers waren al in Leeuwar
den, onder wie de in Noorwegen
gedeserteerde kernploegleden
Meeuwisse en Zee. Plotselinge
dooi verhinderde doorgang. In
1963 kon de Elfstedenvereniging er
niet onderuit. Reinier Paping zege
vierde op 18 januari 1963 op een
verschrikkelijk slechte ijspiste.
Dat bleek uit het inmense aantal
uitvallers. Van de tienduizend
deelnemers Jiaalden slechts 58
wedstri tM
de finis
Twee triomfaters telde de tocht van 1933: De Vries en Castelein.
Karst Leemburg
...winnaar in 1929...
16 december 1933
1/2. A. de Vries (Dronrijp) en S.
Castelein (Warga) 9 uur 5 minuten,
3. IJ. Smid (Hindeloopen) 9.14.
30 januari 1940
1/5. Piet Keizer (De Lier), Auke
Adema (Franeker), C. Jongert (Alk
maar), S. Westra (Warmenhuizen),
D. v.d. Duim (Warga) allen 11 uur
30 minuten.
6 februari 1941
1. A. Adema (Franeker) 9 uur 19
minuten, 2. J. Bosman (Breukelen)
9.22, 3. L. Geveke (Leeuwarden)
9.24, 4. Anne de Vries (Franeker)
9.24,5. A. de Vries (Giethoorn) 9.31.
Auke Adema
...winnaar in 1941...
22 januari 1942
1. S. de Groot (Weidum) 8 uur 44
minuten, 2. D. de Jong (Huizum)
8.44, 3. J. v.d. Bij (Anna Paulowna)
8.45, 4. S. Beetstra (Terkaple) 8.53,
5. J. Bosch (Andyk) 8.53.
8 februari 1947
1. J. v.d. Hoorn (Ter Aar) 10 uur
51 minuten, 2. W. Wynia (Edens)
10.59, 3. H. Vermeulen (Ter Aar)
11.03, 4. A. Verhoeven (Dussen
N.Br.) 11.04, 5. A. de Vries (Giet
hoorn) 11.05.
De vier eerst aankomenden in
deze tocht (Joop Bosman kwam als
eerste door de finish) werden ge
diskwalificeerd wegens het aan
vaarden van niet toegestane hulp.
3 februari 1954
1. J. v.d. Berg (Nijbeets) 7 uur 35
minuten, 2. A. de Koning (Z.O.
Beemster) 7.35.3,8), 3. J. Charisius
(Leeuwarden) 7.35.4,2, 4. J. Nauta
(Wartena) 7.36.0, 5. A. Verhoeven
(Dussen N.Br) 7.36.0.
14 februari 1956
1/5. J. v.d. Hoorn (Ter Aar), A. de
Koning (Z.O. Beemster), M. Wijn
hout (Haarlemmermeer), A. Ver
hoeven (Dussen, N.Br.), J. Nauta
(Wartena), allen gelijk over de fi
nish in 8 uur, 46 min. en 2 sec.
18 januari 1963
1. Reinier Paping (Ommen) 10
uur en 59 min, 2. Jan Uitham
(Noorderhogebrug) 11.21, 3. Jeen
v.d. Berg (Heerenveen), 4. A. Bleys
(Blakenham) 11.23.30. 5. H. Ottema
(Tolbert) 11.33, 6. H. Arends (Goin-
gahuizen) 11.33, 7. M. Uitham
(Noorderhogebrug) 11.34,8. A.J. de
Koning (Purmerend) 11.37,9. P.Ve-
nema (Heerenveen) 11.38, 10. F.
Veldstra (Henshuizen) 11.41.
