André Lehr
weetalles
van klokken
en klepels
Wadden
ZATERDAG 19 JANUARI 1985
(Vervolg van de vorige pagina)
De burgemeester: „Ik vind het hier
prachtig werken. Qua toerisme hebben
we nu de top berekt en proberen we het
in de vingers te houden. En de gemeente
is relatief schatri.jk. van allerlei subsidies
hebben we op tijd geprofiteerd, de be
groting ziet er weer bijzonder gezond
uit, over bezuinigen zul je mij niet ho
ren". Lesterhuis zit veel op de vaste wal
om zaken te doen.
„Daar gaan ze weer te vreten en te zui
pen hoorde je vroeger", herinnert oud
wethouder Epke van der Geest (79) zich
„Maar die contacten zijn heel belang
rijk". Uit de schoorsteen van Van der
Geest komt donkere rook: op de houtka
chel in de warme keuken staat een grote
pan vet. „Voor de vogels".
We drinken koffie. Met een gevulde
koek. Van der Geest, oud-schipper is
een socialist van de oude stempel. Hij is
voor een dam naar het eiland. „Dat is
toch veel makkelijker voor al die kinde
ren die op de wal leren. Die moeten nu
op zondagavond al met de boot en blij
ven de hele week weg".
Hij is ook vóór de boringen, „want u
moet niet vergeten hoeveel armoede er
op de eilanden is geweest. En hoe hard
het oude brood was op die lange zeerei
zen. Een kastelein heeft me eens verteld:
zeelui herken je aan twee dingen. Ze bre
ken altijd het brood, en slaan ermee op
tafel om te kijken of er maden inzitten.
Macht der gewoonte, hè".
Een Landrover rijdt voor. Aangeschaft
door de florerende Amelander taxicen
trale om alle mensen van de NAM te ver
voeren. Over het strand, dat er bij eb
zeer leeg bij ligt. Die sporen worden
door de vloed weer weggespoeld, legt de
voorlichten van de NAM geruststellend
uit. Hij is ook de samensteller van de
sfeervolle videofilm over de omstreden
boringen, en heeft daar veel opnamen
ingestopt van huppelende konijntjes en
bloemetjes die teer wiegen op de wind.
Maar het moet gezegd, de NAM doet
op Ameland haar best om er milieu
vriendelijk uit te zien. Ze boren alleen 's
winters. Bij een verffabriek is zandkleu
rige verf besteld als schutkleur. En om
de boorlokatie aan het kritische oog te
onttrekken zijn er duinen aangelegd, die
net echt lijken. Als je er op klimt en naar
het oosten kijkt, zie je Schiermonni
koog.
Ambtenaren
Elke waddenpont heeft zijn eigen
sfeer. Op de boot naar Terschelling tref
je nogal wat ambtenaren (met koffertje)
van Rijkswaterstaat. De Amelander boot
telt veel huisvrouwen, die zijn gaan win
kelen in Leeuwarden. Op de boot naar
Schiermonnikoog veel jongeren-met-
rugzakje, aangelokt door de slagzin:
Ontspan de boog op Schiermonnikoog.
Het kleinste eiland, met in het enige
dorp precies 917 bewoners.
De boottocht naar dit nationaal park
in oprichting is schitterend. Droog, hel
der winterweer en laag water, waardoor
grote stukken wad droog zijn komen te
liggen en glimmen in de ochtendzon. Op
deze waddentocht wilde ik ten minste
één keer een zeehond zien, maar het wil
niet lukken.
„Vroeger, als jongen, fietste je op het
strand tussen de zeehonden door". Boer
Theun Talsma en zijn vrouw hebben de
koffie klaar. We praten over vroeger. „In
een half uur, wat zeg ik: nog korter, had
je een emmer vol schar. Zijn er nauwe
lijks meer. We hebben het hier allemaal
meegemaakt: eerst lagen de bruinvissen
op het strand te rotten en te stinken, la
ter de dode zeehonden".
Talsma heeft besloten een kleine boer
te blijven met veertig koeien. „Heb je
ook minder zorgen. Hoef je de grond
niet zo uit te putten. Ik wil ook niet zo'n
computerboer worden die op zijn moni
tor ziet dat zijn koe tochtig is".
Sinds 1965 houdt hij in een schrift bij
welke vogels op zijn land broeden, en zo
kun je zien hoe bijvoorbeeld de kem
phaan langzaam maar zeker is verdwe-
Een Engelse jongen, die in een zomer
huisje op het erf logeert, komt aanlopen
met een zieke meeuw. Talsma verwijst
hem naar meester Koning, hoofd van de
Marta-Karst-school.
Deze is bezig met een les over de ge
schiedenis van het Schiermonnikoger
reddingwezen. Ik krijg het stoeltje waar
blijkens het opschrift normaal Cornells
zit. Het is een leuke les. waarbij de kin
deren veel blijken te weten van de eigen
eilander geschiedenis.
We praten met z'n allen-een tijdje over
de voor- en nadelen van een eiland. Be
langrijk voordeel: als je 's zomers even
geen vriendje of vriendinnetje hebt, zijn
er altijd wel kinderen van de badgasten
die met je willen spelen. ,je neemt er ge
woon een".
„Nadeel: 's winters is het erg stil, je
kunt nooit es even uitgebreid winkelen
en naar de film, plus: je ziet nooit eens
een kraker".
Epke van der Geesl: vóór een da
De laatste boot
Op een huurfiets van Soepboer rij ik.
over een schelpenpad, het dorp uit, rich
ting oosten. Het is venijnig koud, er
komt zo te zien veel adem uit je. Op de
top van een duin is het uitzicht wonder
mooi. Lage, vrij sombere wolken boven
een totale verlatenheid. Daar, in de ver
te, moet Rottumerplaat liggen. Met daar
achter de witte fiats van het Duitse Bor-
kum. In de verte klinkt de schorre brom-
toon van de vertrekkende pont. De laat
ste boot
Gelukkig, vandaag kan ik hier niet
meer weg.
„Klokken overheersen niet meer", zegt
André Lehr, directeur van de klokken
gieterij Koninklijke Eysbouts in Asten.
„Het lawaai van het verkeer en de indus
trie drukt de klokken weg." Dat hij dat
betreurt, is aan zijn stem te horen. „In
Amsterdam heeft elke toren zijn eigen
geluid. Ze worden na elkaar geluid.
Vroeger kon je precies horen dat na de
Westertoren bijvoorbeeld de Zuiderto
ren kwam. Nu hoort niemand het klok
gelui. Laat staan dat wordt opgemerkt
dat er een rondje wordt gemaakt".
„In Nederland zijn veel klokken en
beiaards. Maar ze betekenen weinig
meer voor ons. Vroeger kon je aan de
klok precies horen of een man of vrouw
was overleden en of die katholiek of pro
testants was." „Ook was het gebruik dat
bij geboorten de kleinste klok luidde als
het een meisje was en de op een na klein
ste klonk voor een jongen. De mensen
kenden elkaar. Ze wisten dan wel van
wie het kind was. De klok was een we
zenlijk onderdeel van de gemeenschap.
Dat is voorbij."
„De emotionele verbondenheid met de
klok is minder geworden. Toch zijn er
nog heel wat mensen die in klokken hun
gevoelens terugvinden. Als de klokken
luiden bij een begrafenis accentueert dat
hun gevoelens van verdriet. Bij een brui
loft vinden ze de klokken vrolijk klin
ken. Het is maar watje er zelf in legt".
Klokkenfanaat
Luid galmen de
klokken over het Brabantse land
rond Asten. Een glimmend witte
Mercedes stopt bij de grote kerk.
Een bruidspaartje stapt uit. De
klokken beieren. Slechts weinig
dorpelingen letten op het prille ge
luk bij de kerkdeuren. „Waarom de
klokken luidden?", vraagt de pomp
bediende in de buurt van de kerk
even later verbaasd, „Hebben die
dan geluid? Een kwartier lang, zegt
u. Nou mijnheer, ik heb echt niets
gehoord".
André Lehr is campanoloog. Als één van de weinige landgenoten weet hij alles van
klokken en klepels. Lehr, ook directeur van de bekende klokkengieterij
Koninklijke Eijsbouts in het Brabantse Asten, heeft van het ministerie van
milieubeheer opdracht gekregen onderzoek te doen naar de invloed van
luchtvervuiling op luidklokken en beiaards. Klokken zijn volgens Lehr een
graadmeter voor de mate van luchtvervuiling. Maar de campanoloog zou het zeer
betreuren als dat de enige taak is die nog voor de klokken is weggelegd. „De
mensen beseffen het niet meer, maar klokken brengen geur en kleur aan het leven."
André Lehr noemt zichzelf een klok
kenfanaat. Zijn kamer staat vol met
bronzen klokken. Aan de wanden han
gen foto's van klokken. Op de tafel prijkt
een model van een Friese klokkestoel.
En boven zijn bureau zweeft een plastic
kerstklokje, een presentje van zijn
vrouw.
In 1949 kwam Lehr in de klokkengie
terij van de familie Eijsbouts. Daar ont
wikkelde hij zijn belangstelling voor
klokken en uurwerken. In 1976 werd hij
directeur van het bedrijf dat voordien al
tijd was geleid door een Eijsbouts. Lehr
schreef een indrukwekkende serie boe
ken over klokken en beiaards, waaron
der een kloek standaardwerk over de ge
schiedenis van de klokgietkunst in de la
ge landen. Zijn deskundigheid staat bui
ten kijf. Lehr reist de hele wereld over
om het geluid van klokken te beoorde
len. Hij is leraar aan de beiaardiers-
school in Amersfoort en conservator van
het nationaal beiaardmuseum in Asten.
Ook de overheid erkent Lehrs gezag.
Het ministerie van milieubeheer heeft
hem opdracht gegeven een onderzoek te
doen naar de relatie tussen luchtveront
reiniging en de klank van klokken.
.Andere volken hebben alles voor de
klokken over. In Antwerpen is het be
spelen van het beiaard een sociale ge
beurtenis, zegt Lehrs. "Maar bij ons
heerst de tirannie van mensen die over
last menen te ondervinden. En de over
heid leent die drammers ook nog het
oor". „Zo klaagde in Hengelo een kleine
groep mensen over het beiaard. Die zaak
is tot de hoogste instantie uitgevochten.
Uiteindelijk is er een compromis uitge
komen. Het beiaard mag nog maar op
bepaalde tijdstippen worden bespeeld.
Belachelijk. Hier wordt voorbij gegaan
aan de feiten. Ieder mens heeft ver
trouwde dingen nodig. Klokken kunnen
daartoe behoren. Geluid is erg gevoelig.
Mensen herkennen de klok van hun
jeugd. Elk beiaard heeft zijn eigen
klank. Dat is een vertrouwd punt".
„Ik herinner me dat tóen ik nog als
kind in Kampen woonde 's avonds in de
alkoof lag. Dan hoorde je de beiaard
klinken. Dat gaf een veilig gevoel. Nu
mag 's avonds na acht uur niet meer
worden gespeeld. Dat is een verschra
ling. „Oude gebruiken verdwijnen. Er
komen andere dingen voor in de plaats
die ik niet zo waardevol vind. Tenmin
ste, ik denk dat er andere dingen voor
in de plaats komen. Maar ik zou niet
weten welke".
Betekenis
De klokken regelden in vroeger tijden
het leven in de steden. De burgers ken
den de betekenis van elke luidklok. Zo
was de banklok zeer belangrijk. Als deze
de daken geselde, wisten de mensen dat
ze zich moesten verzamelen voor een of
ficiële bekendmaking. Wie niet aanwe
zig was, werd gestraft. De poortklok
nam eveneens een belangrijke plaats in.
Deze werd een paar keer per dag geluid,
's Avonds kondigde de poortklok het of
ficiële begin van de nacht aan. Iedereen
wist dat de stadspoort dicht ging en dat
arbeid, handel en vertier diende te wor
den gestaakt.
Andere klokken waren de noodklok,
de stormklok die ook bij brand dienst
deed, de tiendklok voor het betalen van
een bepaalde belasting en de misdadi
gers- of armezondaarsklok die misdadi
gers begeleidde tijdens hun laatste tocht
naar het schavot.
Alle burgerlijke klokken zijn nakome
lingen van de kerkklok. In eerste instan
tie werd het leven afgestemd op de kerk
klok die driemaals daags de mensen op
riep om al dan niet in vereniging de han
den te vouwen en tot God te bidden.
Oorspronkelijk is de klok een afweer
middel tegen boze geesten. Het geluid
werkt bezwerend. Dat is al bekend van
1200 voor Christus. En toen Aaron, de
broer van Mozes, het Heilige der Heili
gen van de tempel binnenging droeg hij
een kleed met belletjes. God merkte dan
dat hij binnenkwam. Zodoende kon een
sterfgeval worden voorkomen. Immers,
wie God ziet, zal sterven, zegt het joodse
geloof. Eijsbouts Astepsis me fecit anno
MCMLXXXIV, staat op de klokken die
zojuist zijn gegoten: Eijsbouts Asten
maakte me in 1984. Iedere klokkengieter
signeert zijn klokken. "De morgen roept
de dag" vermeldt de ene klok. Het ande
re kunstwerk is de avond die de morgen
roept.
Anré Lehr, directeur van de klokkengieterij Koninklijke Eysbouts in Asten: "De emotionele verbondenheid met de klok is minder geworden"
door Weert Schenk
„Deze klok is voor een kerk," zegt
André Lehr. Hij wijst op het ornament
waarop de drie feesten van Epiphana
zijn afgebeeld: de verschijning des He
ren, de bruiloft van Kan a en de doop in
de Jordaan. Klokken voor profane doel
einden krijgen meestal beelden uit de
Griekse mythologie.
Het gieten van klokken gebeurt op
nog geheel ambachtelijke wijze. Eijs
bouts, dat sinds 1860 bestaat, begon pas
in 1947 met het klokkengieten. Daarvoor
had de familie Eijsbouts vooral in klok
ken gehandeld. Ze werden geïmpor
teerd uit Engeland. Na de oorlog ver
bood de regering deviezen te besteden
aan de import van klokken. Er was even
wel veel vraag naar klokken. De Duit
sers hadden meer dan de helft geroofd
voor het koper en tin dat in de oorlogsin
dustrie kon worden gebruikt.
Middeleeuws
Van de 9000 klokken die in 1939 de to
rens hingen, waren er in 1945 nog 4660
over. Het is te danken aan sabotage en
andere illegale trucs dat niet nog meer
klokken met de dekschuiten naar Duits
land vertrokken.
„Het roven van klokken is een midde
leeuws gebruik", zegt Lehr, „de over
winnaar had het recht op de klokken. Zo
hangt in Loosdrecht nog een klok die de
zeeheld Maarten Harpertz. Tromp heeft
meegebracht. Vergeet niet dat een klok
gemaakt is van kostbaar materiaal".
De Nederlanders moesten na de oor
log zelf weer klokken gieten. Dat was
een heel serieuze onderneming. Er werd
een commissie ingesteld die op de kwa
liteit toe zag en controleerde dat de tim
bres binnen de daarvoor gestelde stren
ge grenzen bleven. Nederland moest een
teloor gegane traditie weer in ere her
stellen. Waren bijvoorbeeld de gebroe
ders Hemony uit Zutphen niet de beste
klokkengieters van de Gouden Eeuw ge
weest? In 1949 maakte Eijsbouts het eer
ste complete beiaard. Lehr gaat voor in
de stemkamer van Eijsbouts. Op de
grond staat het toekomstige klokken
spel van de poldergemeente Almere ge
reed voor het stemmen. „Een klok wordt
altijd te hoog van toon gegoten", doceert
Lehr, „De juiste toon wordt gevonden
door aan de binnenzijde iets van het
brons weg te slijpen". De toonhoogte
van een klok is elektronisch meetbaar.
Niettemin wordt ook altijd de klank be
schreven. Kenners weten wat wordt be
doeld met mededelingen als „een mooie
ronde klank" of „de klok heeft een so
noor zwevende priem". Gelijk de beoor
deling van wijn blijven interpretatiever
schillen mogelijk.
Zo langzamerhand is iedereen het er
over eens dat een beiaard zuiver van
toon moet zijn. Het heeft jaren geduurd
voordat die mening gemeengoed was. In
1949, toen André Lehr net bij Eijsbouts
in dienst was, viel hij midden in een hef
tige richtingenstrijd over de klank. Fris
van de lever mengde hij zich in de dis
cussies. Lehr: „In de jaren vijftig ont
stond er een strijd over de vraag of een
beiaard een muziekinstrument is of een
folkloristisch toestel. Dat ging er zo fel
aan toe dat het leidde tot ruzies voor het
leven en vriendschappen voor altijd".
Onzuiver
„De klokken van de Hemony's zijn in
de loop der eeuwen onzuiver geworden.
Een ieder die maar naar het werk van die
twee grootheden wees, laat staan zei dat
de klokken dof klonken, werd bijkans
verketterd. De oude garde vond dat het
klokkenspel een beetje onzuiver moest
klinken. „Volgens die mensen was „een
pikante rimpeling" in de beiaard het
mooiste wat er bestond. Dat deed hen
denken aan hun jeugd. De huidige gene
ratie klokkengieters was in hun ogen
niet in staat een gelijkwaardig product
aan dat van de Hemony's voort te bren
gen". „Anderen, onder wie ik, stelden
dat een beiaard als ieder ander muziek
instrument zuiver van toon moet zijn. In
de jaren zeventig heeft deze stroming ge
lijk gekregen, eigenlijk doordat de mees
te tegenstanders inmiddels waren
overleden. Een vals beiaard klinkt niet,
daar is iedereen nu van overtuigd".
Niet alleen het klokkenspel moet mooi
klinken. Ook de gewone luidklok dient
een stralend sonoor geluid voort te bren
gen. „Een klok behoort te galmen. An
ders is het vervelend. Dan hebben ze een
valse toon en een dof timbre", zegt Lehr.
En juist met die luidklokken is het te
genwoordig armoedig gesteld. De mees
te zijn zwaar aangevreten door de lucht
verontreiniging.
Lehr: „De beiaards zijn uiteraard niet
gespaard gebleven. Alleen de meeste
zijn nu gerestaureerd. De discussie over
de vraag of het klokkenspel zuiver
moest klinken was in feite door de lucht
verontreiniging veroorzaakt. Op de
klokken vormt zich een soort roest door
de combinatie van luchtvervuiling en
vocht". „De aantasting gaat ten koste
van de wanddikte van de klok. En bij
een dunnere wand gaat de toon omlaag.
En door de zwarte schilverachtige roest
kan de klok niet meer trillen. Kortom,
het is geen gehoor".
„Alleen in Nederland is de aantasting
van de klokken zo erg. Het is juist die
combinatie van vochtige atmosfeer en
luchtverontreiniging. De vocht werkt als
een katalysator. Ik weet niet hoe de si
tuatie in Engeland is, maar in landen als
Amerika, Zwitserland, en Israel is het
niet zo erg als hier". Zelfs in West-Duits-
land, waar de zure regen toch wel heel
erg heeft toegeslagen, zijn de klokken
niet zo aangevreten. In München heb
ben we voor de Olympische Spelen een
beiaard geïnstalleerd. In meer dan tien
jaar is daar niets mee gebeurd.
Onderzoek
Het onderzoek dat Lehr gaat doen, be
helst het opnieuw beluisteren en be
schrijven van een aantal geselecteerde
klokken en beiaards. Van vrijwel alle
klokken bestaan keuringsrapporten. Er
zijn zelfs nauwkeurige historische be
schrijvingen die dateren uit de zestiende
eeuw. Deskundigen weten dan hoe ze in
die tijd moeten hebben geklonken. Lehr
beperkt zich echter tot de laatste 20, 30
jaar. Op die manier kan hij constateren
wat er in die periode met de klokken is
gebeurd. „Het vergelijken wordt wel
enigszins bemoeilijkt door het toegeno
men omgevingslawaai. Maar er moet
toch een aardig inzicht worden verkre
gen in de opgetreden veranderingen"
„Ook willen we kijken of er geografi
sche verschillen zijn. Is het in de Rand
stad erger dan in Friesland, dat soort
dingen. Om te beginnen gaan we 25
beiaards en 25 luidklokken beluisteren.
Als met dat aantal geen systeem zicht
baar wordt, pakken we meer klokken".
„Wat zeer zeker uit het onderzoek zal
blijken, is de aantasting door de lucht
vervuiling. Aan klokken kan je duidelijk
zien waar grote luchtvervuiling op
treedt. Dit onderzoek past in een groter
onderzoek naar luchtvervuiling en zure
regen. Het ministerie heeft 110.000 gul
den beschikbaar gesteld. Dat gaat voor
namelijk op aan loon- en reiskosten".
„Het voordeel is dat we statistische ge
gevens verkrijgen. Aan de hand daarvan
kunnen we bekijken welke maatregelen
we moeten nemen. Misschien moeten
we in het vervolg wel een ander klok
kenbrons gebruiken".
Restauratie van aangetaste klokken is
mogelijk. De corrosie wordt verwijderd
en de klokken worden opnieuw ge
stemd. Het stemmen gebeurt door het
opnieuw slijpen van de binnenzijde van
de klok. Aan de hand van de historische
beschrijvingen wordt geprobeerd de
klok weer in de oude staat te brengen.
„Restauratie betekent natuurlijk niet
dat het proces niet van voren af aan op
nieuw begint. Het kan worden vertraagd
door het eenvoudig bewerken van de
klokken met een bepaalde vloeistof'.
„Als dat jaarlijkse onderhoud niet wordt
gedaan, zijn de kosten op den duur het
veelvoudige. Het kost enorm veel geld
om de klokken uit een toren te halen, te
restaureren en opnieuw te installeren.
Een gemiddelde restauratie kost al gauw
een kleine vier ton".
„Dit wetende zijn er toch nog veel ei
genaren van klokken en beiaards, vooral
gemeenten, erg onzorgvuldig en nocha-
lant. Zo'n jaarlijkse behandeling wordt
snel vergeten. Die klokken hangen hoog
en je zal toch even de toren in moeten.
Het is ook een kwestie van prioriteiten
stellen en het effect is een muzikaal pro
bleem".
Traditie
Lehr beslaat een klavier van een
oeiaard, dat ook bij Eijsbouts wordt ge
maakt. Zegt: „Wist je in Nederland het
grootste aantal beiaards van de wereld
bezit, 175 stuks. Andere landen hebben
er aanzienlijk minder. Het is hier een
soort traditie. Maar toch leeft het niet
echt. Dat is toch gek"
„Elke stad of dorp heeft zijn eigen luis
terplaats. Dat is de ideale plek om het
klokkenspel te beluisteren. Hier in As
ten is dat het park, in Utrecht hoor je de
Domtoren het mooist in het Koningshof
De Amsterdamse Oudetoren klinkt het
mooist als je op het dak van Hotel Kras-
napolsky staat". „Niet datje daar met
concerten veel mensen aantreft. Op een
zomeravond kom je tijdens een concert
niet meer dan een handjevol gelijkge
stemden tegen. De mensen die thuis blij
ven, de het beiaard wel, maar ze luiste
ren niet echt".
Andre Lehr is terug bij af. „D^ Franse
revolutie heeft veel kapot gemaakt. Daar
is het gebruik van de burgerlijke klok in
feite afgeschaft. De klok kwam toen
weer terug in de kerkelijke sfeer. Maar
de afgelopen decennia zijn veel kerken
afgebroken. Klokken werden aangebo
den als schroot of verhandeld naar de
missielanden. Dat proces van afbraak is
gelukkig tot stilstand gekomen"
„In Utrecht en Zutphen zijn klokken-
luidersgildes opgericht. Enthousiaste
mensen die proberen om de oude ge
bruiken van het klokken luiden weer in
ere te herstellen. Ze vinden het zonder
die klokken koud en kil. En zo is het
ook. Klokken geven kleur en geur aan
het leven".
