Gerestaureerd Het Loo
nu museum van Oranje
C
Paus kreeg oecumenisch 'lesje
3-
Kernmacht Europa
bedreigt stabiliteit
Reportage
Paleis en tuinen in Apeldoorn open voor het publiek
DINSDAG 19 JUNI 1984
Varia
APELDOORN - In de so
ber ingerichte kapel van
paleis Het Loo staat één
stoel. Een statige welis
waar, bekleed met rood
fluweel, maar de rugleu
ning wordt ontsierd
door een scherpe win
kelhaak. Op die plaats
drong aan het eind van
de Tweede Wereldoorlog
een scherf binnen. Ko
ningin Wilhelmina, voor
wie Het Loo een 'thuis'
was, weigerde de stoel te
laten repareren. En aan
gezien zij in deze stoel al
tijd de diensten in de ka
pel bijwoonde, is dat tot
op de dag van vandaag
zo gebleven.
In diezelfde kapel zijn met veel
zorg de punaises bewaard, die
in 1962 de plaatsen markeer
den waar de erewacht stond bij
de baar van koningin Wilhel
mina. Stoel en punaises zijn
enkele van de eerbewijzen aan
de vrouw die in 1898 begon
met wat zijzelf noemde 'de in
wendige restauratie van het
huis'. Wilhelmina wilde 'de
toestand herstellen zoals deze
was ten tijde van stadhouder
Willem III'. Nu, 86 jaar later,
opent koningin Beatrix mor
gen het vrijwel geheel naar
Wilhelmina's wensen gerestau
reerde paleis Het Loo.
Het Loo begint aan een nieuwe
periode in zijn geschiedenis.
Vanaf morgen is het rijksmu
seum. Eeuwenlang is het op de
eerste plaats woonhuis van de
Oranjes geweest, maar het pa
leis heeft ook andere bestem
mingen gekend zoals kazerne,
soldatenhospitaal, hoofdkwar
tier van de Binnenlandse
Strijdkrachten en opvangcen
trum voor repatrianten uit het
voormalig Nederlands-Indië,
slachtoffers van de waters
noodramp en vluchtelingen uit
Hongarije.
Rijksmuseum Het Loo wil een
beeld geven van de geschiede
nis van het Nederlandse ko
ningshuis vanaf de bouwer in
1685, koning-stadhouder Wil
lem III, tot en met de laatste
bewoonster koningin Wilhel
mina. Bezoekers zullen echter
geen beeld kunnen krijgen van
de wijze waarop prinses Wil
helmina in het paleis haar laat
ste levensdagen sleet. Haar pri-
vé-vertrekken uit die tijd zijn
niet gerestaureerd. „Deze twee
vertrekken waren te klein om
er bezoekers binnen te laten",
zo verklaart museumdirecteur
A. W. Vliegenthart, „ze zijn niet
ingericht, ze bestaan niet
meer". Nier zozeer de omvang
van de vertrekken lijkt echter
de reden voor afscherming als-
wel piëteit ten opzichte van
prinses Wilhelmina, die wei
gerde iets over haar privé-le-
ven na haar troonsafstand aan
het publiek prijs te geven.
door
Rian van Kuppenveld
Gebouw en tuinen van paleis 't Loo zijn opgeknapt in de oorspronkelijke 1 le-eeuwse stijl
Bijna dertig jaar heeft de restau
ratie van het paleis geduurd.
Nog tijdens prinses Wilhelmi
na's leven, in 1956, werd de eer
ste restauratiecommissie inge
steld. Aanvankelijk ging men
heel voorzichtig te werk. Prin
ses Wilhelmina was inmiddels,
in de woorden van museumdi
recteur Vliegenthart, „een ou
de dame geworden, die wars
was van restauraties". Nu had
ze ook niet zulke goede erva
ringen met ingrepen in het pa
leis door de Staat. In 1911 be
gon het rijk met een verbou
wing die vooral ten doel had
het paleis te vergroten. Wilhel
mina schreef daarover in haar
biografie: „Helaas, deze bracht
geen verbetering van de stijl".
En dat zij daarin volkomen ge
lijk had bewijst wel het feit dat
de hele ingreep van 1911 in de
huidige restauratie ongedaan
is gemaakt.
De feitelijke restauratie begon in
1976, nadat eindelijk na veel
gekibbel - met name over de
restauratie van de tuinen - de
knoop was doorgehakt. Het pa
leis heeft de oorspronkelijke
17de eeuwse hoofdvorm terug
gekregen, waarbij voor bezoe
kers vooral opvalt dat Het Loo
niet riteer wit is, maar terugge
bracht is naar de oorspronke
lijke bakstenen-kleur. Dat wit
was een idee van de Franse ko
ning Lodewijk-Napoleon, die
hier was als bezetter van 1806
tot 1810.
De restauratie, die 84 miljoen
heeft gekost en straks een half
miljoen bezoekers per jaar
moet trekken, heeft het paleis
gemaakt tot een imposant
Oranje-monument. Een monu
ment dat 90 arbeidsplaatsen
heeft opgeleverd, jaarlijks een
exploitatie-tekort zal hebben
van een kleine vier miljoen, en
waar 40 gidsen, allemaal vrij
willigers en leden van de parti
culiere stichting 's Konings
Loo, de bezoekers door de tien
tallen aan Oranje gewijde, en
hun sfeer ademende, vertrek
ken zullen leiden.
Het paleis werd tussen 1685 en
1692 gebouwd als jachtslot
voor koning-stadhouder Wil
lem III en zijn vrouw Mary
Stuart. Architect was Jacob
Roman, die het paleis bouwde
naar een ontwerp van de Aca
demie d'Architecture in Parijs.
Het interieur en de tuinen zijn
van Daniel Marot, een uit
Frankrijk gevluchte Hugenoot
die door Willem III in dienst
was genomen. Bij de restaura
tie was het van groot belang
dat vrijwel alle bouw- en inte
rieurtekeningen bewaard zijn
gebleven. Niet alleen liet Marot
bijvoorbeeld tekeningen van
de grote eetzaal als proeve van
zijn kunne over heel Europa
uitzwermen, maar ook de be
schrijving van Walter Harris,
lijfarts van koning-stadhouder
Willem III van ,,'s Konings Pa
leis en Tuinen" leverde de res
taurateurs, onder leiding van
architect J. B. baron van As-
beck, veel materiaal, met name
over de oorspronkelijke staat
van de tuinen op.
Het paleis is echter niet helemaal
in de oorspronkelijke 17de
eeuwse stijl teruggebracht. Er
worden eeuwen overbrugd. Al
le generaties tussen de koning-
stadhouder en koningin Wil
helmina, met het bij hun tijd
passende interieur, worden be
licht. Veel van het oorspronke
lijke meubilair is weer terugge
keerd naar Het Loo omdat de
Oranjes in de loop der eeuwen
bijna alles hebben bewaard.
Een van de oudste kamers in het
paleis is ongetwijfeld de slaap
kamer van Mary Stuart, de
vrouw van de koning-stadhou
der. Het staatsiebed wat daar
nu staat is niet het echte 'Het
Loo-bed', maar een vrijwel
identieke kopie die Mary had
laten maken voor Kensington
Palace in Londen waar zij na
Willem's kroning tot koning
van Engeland, woonde. Dit
bed staat nu op Het Loo, nadat
het gerestaureerd werd door
twee dames uit Uithoorn die er
zes jaar aan bezig waren.
Via de zaal waar koning Willem I
in 1840 afstand deed van de
troon en de kamer met het bed
waarin koning Willem III in
1890 overleed, komt men in de
kamers van Oranjes die het
dichtst tegen onze tijd aanzit
ten. De kamer van koningin
Sophie, de eerste vrouw van
Willem III, en die van zijn
tweede vrouw, Wilhelmina's
moeder koningin Emma. Ook
die laatste kamer is met het
oorspronkelijke meubilair in
gericht. Of Wilhelmina dat zou
hebben gewaardeerd is de
vraag. In haar biografie „Een
zaam maar niet alleen" schrijft
zij daar tenminste over (en
over haar eigen kinderspeelka
mer): „Deze vertrekken volde
den aan redelijke eisen wat
licht en lucht betreft en droe
gen alleen het stempel van de
slechte smaak van toen".
Ook de kamer van Wilhelmina's
echtgenoot, prins Hendrik, is
zoals hij oorspronkelijk was, te
bezichtigen. Die kamer leverde
de restaurateurs overigens
nogal wat werk op. Bij haar hu
welijk liet Wilhelmina voor
haar man een kamer inrichten
met een beschilderd plafond
en lambrizeringen in kleuren,
waarvan zij dacht dat ze zeven
tiende eeuws waren. Het cu
rieuze is echter dat bij de res
tauratie op verschillende plaat
sen échte zeventiende eeuwse
kleuren werden teruggevon
den, die veel lichter en vrolij
ker bleken dan het beeld dat
men aan het eind van de ne
gentiende eeuw van die tijd
had. Na het overlijden van
prins Hendrik in 1934 liet Wil
helmina zijn kamer volledig
ontmantelen, alles werd weg
gebroken en naar een zolder
gebracht die al gauw 'de prins
Hendrik-zolder' ging heten.
Onder het plafond werd een
tweede plafond van wit stuc
werk aangebracht.
Een hommage aan Wilhelmina is
ook het trappenhuis dat zij
rond de eeuwwisseling liet res
taureren naar 17de eeuws mo
del. Aan dat trappenhuis is
niets veranderd, zodat daar
goed zichtbaar is hoe verschil
lend de kleurtonen zijn van de
werkelijk 17de eeuwse kleu
ren. Na dit trappenhuis heeft
Wilhelmina in het paleis nog
nauwelijks enige restauratie
gepleegd. De ingreep van de
staat in 1911 ontnam haar ie
dere animo.
Weinig begrip zou Wilhelmina
ook hebben kunnen opbren
gen voor de prachtig naar 17de
eeuws model teruggebrachte
tuinen. Voor Wilhelmina wa
ren de tussen 1809 en 1815 ge
plante beuken en linden het
absolute einde. Toen echter tij
dens de restauratie eenmaal
besloten was tot reconstructie
naar het oorspronkelijke mo
del, bleek ook nog eens dat die
bomen voor het grootste deel
tot één meter boven de grond
hol waren.
Rijksmuseum Paleis Het Loo is het
hele jaar door geopend van 10 tot
17.00 uur, behalve op maandagen.
Toegangsprijs: volwassenen 7 gul
den, kinderen 5, gezinnen betalen
in totaal 17 gulden.
WASHINGTON (Reuter) - Als En
geland en Frankrijk niet worden
betrokken bij de onderhandelin
gen met Moskou over wapenbe
heersing kunnen deze landen
binnenkort een nieuwe nucleaire
supermogendheid worden. Ge
zien de snelle modernisering van
het kernwapenarsenaal van En
geland en Frankrijk dreigt een
versnelling van de wapenwed
loop, die de vooruitzichten op
wapenbeheersing teniet zal
doen.
Die waarschuwing staat in een arti
kel van George Seignious, van
1978 tot 1980 directeur van het
Amerikaanse bureau voor wa
penbeheersing en ontwapening
(ACDA) in het invloedrijke blad
Foreign Policy. Seignious, een
gepensioneerd luitenant-gene
raal die ook heeft deelgenomen
aan de Amerikaans-Russische
besprekingen over beperking
van de strategische bewapening
(SALT) schreef zijn artikel sa
men met Jonathan Paul Yates,
medewerker van de Amerikaan
se senaat voor veiligheidsvraag
stukken.
De kernwapen-programma's van
Engeland en Frankrijk staan er
borg voor dat West-Europa niet
tot neutralisme zal vervallen, zo
menen de auteurs, maar over het
geheel genomen zullen deze
kernwapen-arsenalen de wester
se veiligheid in feite verzwak
ken. De nieuwe kernwapens
worden zodanig geplaatst dat ze
potentieel kwetsbaar en destabi
liserend zullen zijn.
"Bovendien zullen ze de eenheid
van de NAVO en de uitvoerbaar
heid van de nucleaire doctrine
van het bondgenootschap aan
tasten". Volgens de auteurs zul
len deze Franse en Britse kern-
wapen-programma's vrijwel ze
ker leiden tot tegenmaatregelen
aan de Sowjet-kant en fatale hin
dernissen opwerpen voor het
streven naar wapenbeheersing.
Alleen al de nieuwe kernraketten
die Engeland en Frankrijk instal
leren op hun onderzeeërs zullen
in staat zijn enorme schade toe te
brengen aan de Sowjet-Unie. De
atoomkop van een nieuwe Britse
Trident-raket, die begin van de
jaren '90 inzetbaar moet worden,
is in staat de Sowjet-Unie als we
reldmacht uit te schakelen, aldus
het artikel.
Driepoot
Deze op onderzeeërs gestationeer
de raketten zullen samen met de
Franse en Britse kernwapens te
land en in de lucht een geduchte
nucleaire driepoot vormen die
West-Europa in staat zal stellen
een conflict met de Sowjet-Unie
tot een vernietigend niveau te es
caleren. Seignious en Yates doen
daarom een beroep op Londen
en Parijs om deel te gaan nemen
aan kernwapen-onderhandelin
gen, opdat de wapenwedloop
kan worden beteugeld in plaats
van opgevoerd.
De prijs van hun nieuwe machts
positie zal een verhoogde kwets
baarheid zijn. Engeland en
Frankrijk zullen een belangrijk
doelwit worden voor Sowjet-ra-
ketten. Want iedere aanval die
ook maar een Britse of Franse
onderzeeër intact zou laten kan
een nucleaire reactie uitlokken
waardoor de Sowjet-Unie gede
cimeerd zou worden, zo stelt het
artikel.
Maar tegelijkertijd wordt ook de
dreiging voor de Verenigde Sta
ten groter. Want als een nucleaire
aanval zou worden gericht op
Sowjet-grondgebied zal Moskou
niet weten of dat kernwapen uit
West-Europa of uit de Verenigde
Staten afkomstig is - en als de
Russen het wel weten zal het
voor hen weinig verschil maken
Als de Sowjet-Unie dan terug
slaat zal dat niet alleen gericht
zijn op Engeland en Frankrijk,
maar ook op de Verenigde Sta
ten.
Volgens de auteurs is er nog een
risico verbonden aan de moder
nisering van het Franse en Britse
kernwapen-programma. De kos
ten daarvan, ruwweg geraamd
op 50 miljard dollar, zullen wor-
ACHTERGROND
den gefinancierd door gelden te
onttrekken aan de conventionele
strijdkrachten, die nodig zijn om
een Sowjet-aanval op Europa af
te schrikken.
De Franse en Britse kernwapen
programma's voorzien in een
versterking van hun kernmacht
van ongeveer 300 atoomkoppen
te land en op zee in de huidige
situatie tot een arsenaal van ze
ker 1.200 atoomkoppen. Die mo
dernisering betekent ook dat het
arsenaal zal bestaan uit krachti
ger wapens met een grotere pre-
Onderhandelingen
Moskou heeft steeds verlangd dat
in het Geneefse overleg over de
kernwapens voor de middellan
ge afstand (INF) rekening zou
worden gehouden met de Franse
en Britse kernwapens. Voordat
de Sowjet-Unie deze onderhan
delingen vorig jaar afbrak eiste
de Sowjetdelegatie dat Moskou
een aantal atoomkoppen zou mo
gen behouden dat evenredig is
aan de Britse en Franse kern
macht.
Washington en zijn Europese
bondgenoten weigerden echter
de Franse en Britse kernwapens
in te brengen in deze besprekin
gen. Hun argument was dat het
hier ging om zelfstandige af
schrikkingswapens die niet on
der het NAVO-bevel vielen.
In een ander artikel in Foreign Po
licy waarschuwt de Amerikaanse
diplomaat Jonathan Dean voor
de gevaren van Westduits neu
tralisme als Washington de dia
loog met Moskou niet hervat.
Washington moet zich niet be
perken tot het inperken van de
expansiedrang van de Sowjet-
Unie, maar ook een systemati
sche politieke dialoog met het
Kremlin op gang brengen en
gaande houden. Anders dreigt
een situatie waarin Bonn moge
lijk toestemming zou weigeren
voor plaatsing van Amerikaanse
kernwapens op Westduits grond
gebied, zo meent Dean, een voor
malig politiek adviseur van de
Amerikaanse ambassade in
Bonn.
Als de Verenigde Staten er in sla
gen tenminste één afspraak over
wapenbeheersing te maken met
de Sowjet-Unie zou dat een halt
toeroepen aan Duits neutralis
me. Maar als Washington zich
eenzijdig concentreert op "con
tainment", het in bedwang hou
den van de Sowjetmacht, zal dat
op den duur slechts leiden tot
toenemende verwijdering tussen
de Verenigde Staten en West-Eu
ropa en in West-Europa de nei
ging versterken om bij Ameri
kaans-Russische conflicten aan
de kant te blijven staan, zo meent
Dean.
De Republikeinse fractieleider in
de Amerikaanse senaat, Howard
Baker, heeft zondag gepleit voor
het houden van jaarlijkse Ameri
kaans-Russische topconferen
ties. Dergelijke bijeenkomsten
zouden een vast instituut moeten
worden, dat niet per se elke keer
tastbare resultaten hoeft op te le
veren. De enige manier om we
derzijdse vernietiging te voorko
men is ervoor te zorgen dat we
inzicht hebben in eikaars proble
men en zorgen, aldus Baker. Hij
meende dat een initiatief voor
een Amerikaans-Russische top
niet moet wachten tot na de pre
sidentsverkiezingen.
Het tegenhouden van gemeen
schappelijke avondmaalsvie
ringen is ongehoorzaamheid
tegenover de opdracht van
Christus. Dat hebben de verte
genwoordigers van de Bond
van Protestantse Kerken in
Zwitserland de paus bij diens
bezoek vorige week duidelijk
gezegd. Het bestuur van de
bond deelde dat gisteren op de
jaarvergadering in. Wildhaus
(bij Zurich) mee. De paus had
in het bewuste gesprek 'volle
dige overeenstemming over
geloofsvragen' voorwaarde ge
noemd voor een gemeenschap
pelijke eucharistieviering.
Verder hebben de Zwitserse pro
testanten de paus voorgesteld,
dat het Vaticaan en de Wereld
raad van Kerken Oost en West
oproepen om onmiddellijk de
onderhandelingen in Genève
voort te zetten.
Kardinaal Willebrands, hoofd
van het Vaticaanse secretariaat
voor de eenheid der christe
nen, kenschetste gisteren het
bezoek van de paus aan de We
reldraad als 'zeer positief voor
het oecumenische gesprek'.
"Daarmee heeft de paus zijn
goedkeuring willen geven aan
de 15-jarige samenwerking tus-
sen Rome en de Wereldraad en
aan de belangrijke ontwikke
lingen die daaruit zijn voortge
komen", zei de kardinaal te
genoverjournalisten in Rome
Overigens beaamde Willebrands,
dat de paus het verschil tussen
zijn kerk en de andere kerken
'zeer duidelijk' heeft aangege
ven, toen hij zijn eigen positie
als bisschop van Rome en op
volger van Petrus aanroerde.
"Het was niet zinvol geweest
als er over het bijzondere van
de rooms-katholieke opvattin
gen en leer zou zijn gezwegen".
De Wereldraad vond het 'fair',
dat de paus meteen al aan het
begin van zijn toespraak had
gezegd, dat alleen de bisschop
van Rome de opvolger van Pe
trus is. "Dat is zijn visitekaar
tje', zo reageerde Günther
Gassmann, hoofd van de afde
ling 'geloof en kerkorde' van
de Wereldraad.
Volgens Gassmann heeft het
geen zin. als de Wereldraad de
kwestie van het pausschap
'het belangrijkste struikelblok
op weg naar oecumenische
eenheid' - direct ter discussie
stelt. "Het leidt misschien tot
meer resultaten als dit langs
een omweg gebeurt", zei hij
Beroepen
Hervormde Kerk: beroepen te
Oosternijkerk-Morra-Lioes-
sens-Paesens (Fr.) kandidaat
W. Veltman Burum, te Capelle
aan de IJssel H. Visser Kat
wijk aan Zee, te Noordeloos
en te Wijngaarden kandidaat
A. Baas Benthuizen, te Dirks-
land I. Hoornaar Ochten; be
noemd tot studiesecretaris van
de raad 'Kerk en Israel' H.
Vreekamp Epe (gisteren al ge
meld in synodeverslag); aange
nomen naar Rijnsburg W.
Wagter Stedum, naar Lang
weer kandidaat J Dijkstra
Bennekom; bedankt voor Oud-
Beijerland en voor Wagenin-
gen Chr. Hovius Apeldoorn.
Gereformeerde Kerken: aange-
ir Wijhe kandidaat
D. J. Deunk Rhenen, naar Epe
B. Aalbers Halle, naar Niawier
(Fr.) K Welbedacht Hazers-
woude, die daarmee bedankte
voor Kollumerpomp; bedankt
voor Rhenen G. Bilker Dok-
kum.
Gereformeerde Kerken Vrijge
maakt: bedankt voor Apel
doorn A. den Broeder Bergen-
theim.
Nederlands Gereformeerde Ker
ken: bedankt voor Bunscho
ten-Spakenburg L. Blokhuis
Schiedam.
Christelijke Gereformeerde
Kerken: aangenomen naar
Driebergen P. van Zonneveld
Doornspijk; bedankt voor Rot-
terdam-Capelle aan de IJssel
W. van Benthem Genemuiden,
voor Tholen-Oud-Vossemeer
G. Bouw Scheveningen.
Gereformeerde Gemeenten: be
dankt voor Aalst Chr. van de
Poel Yerseke, voor Utrecht L.
Blok Nunspeet.
Baptistengemeenten: aangeno
men naar Veendam B Lou-
werse Steenwijk.
Afscheid. Morgenavond tussen
8 en 10 uur kan ieder in de An-
toniuskerk in Leiden-Zuid-
west (Boshuizerlaan) afscheid
nemen van pastoor W H. Hap-
pel. Zoals gemeld, krijgt Hap-
pel een functie bij het bezin
ningscentrum 'Stoutenburg' in
Amersfoort.
Petrus-parochie Leiden. Bin
nenkort is de benoeming te
verwachten van pastoor A.
Heijst te Everdingen tot pas
toor van de Petrus-parochie xn
Leiden.
Promotie. De heer G. W. Drost
te Valkenburg is gisteren aan
de Leidse universiteit gepro
moveerd tot doctor in de lette
ren op een proefschrift getiteld
'De Moriscos in de publicaties
van Staat en Kerk (1492-1609)
De studie is 'een bijdrage tot
het historisch discriminatie-
onderzoek'.
Na zijn doctoraal examen werd
de heer Drost bij de theoloei-
sche faculteit in Leiden be
noemd tot wetenschappelijk
assistent bij de vakgroep gods
dienstgeschiedenis en vergelij
kende godsdienstwetenschap.
Zangavonden. In de Oude
Kerk aan de Boulevard in Kat
wijk aan Zee zijn de zomer
zangavonden weer begonnen
Tot 5 september elke woens
dagavond om 8 uur
Cadeau
Voor het afscheidscadeau van
bisschop Bluyssen van Der!
Bosch is ruim f. 200.000 bijeen
gebracht Het geld gaat naar
pastoraal opbouwwerk en een
radiostation in Brazilië, waar
Bluyssen tien jaar geleden op
bezoek is geweest. Er werken
daar ook Nederlandse missio
narissen. Zelf krijgt de bis
schop een tv en video van het
geld.
De 'Scientology Kerk' in Am
sterdam (Nicuwezijds Voor
burgwal 271) houdt zaterdag
en zondag 'open huis', met
rondleidingen en demonstra
ties De staf van de kerk is be
reid met bezoekers te praten
Evangelisatie. De organisatie
'Jeugd met een opdracht' - de
Nederlandse tak van 'Youth
with a Mission' - begint in sep
tember in Amsterdam met een
'Discipelschap Training-
school', een internationale cur
sus in evangelisatie en christe
lijke hulpverlening. De basis
opleiding is in Amsterdam, de
praktijkopleiding in een ander
Europees, Afrikaans of Azia
tisch land.
(Voor nadere inlichingen Prins
Hendrikkade 50, 1012 AC Am
sterdam).
