Spektakel rond Jules Verne
Kyra Nyinski over haar vaders einde
'Publikirnisbeschimpfung'
tweemaal boeiend spel
Kijker moet zich per kraan het dak op laten hijsen
WOENSDAG 13 JUNI 1984
Radio - tv - kunst
'She dances alone' onverwachte documentaire
HILVERSUM (GPD) De mening van de psy
chiater was en is duidelijk: de legendarische
danser Vaslov Nijinski was geestesziek. Een
alledaags ziektebeeld, maar ongeneeslijk
Nijinski zou nooit meer dansen en hij zou in
1950 in een inrichting sterven.
Zijn dochter Kyra - nu 70 jaar oud - denkt
daar anders over. Zij trekt een mysterieuze
waas over het dramatische einde van haar
vaders carrière. „Niet zijn geest was ziek,
maar zijn ziel", zo zegt ze. En volgens Nijins
ki zelf, in zijn dagboek, was hij bewust gek
geworden. Zijn liefde voor de mensheid zou
daarmee in direct verband hebben gestaan.
Een mysterie of niet? De Oostenrijkse televisie
zette in 1980 een gedramatiseerde documen
taire op stapel, waaraan Kyra haar medewer
king verleende - ze speelde een hoofdrol -
met teksten uit Nijinski's laatste dagboeken.
De VPRO-televisie kocht deze tachtig minu
ten durende televisiefilm aan; .She dances
alone' wordt vanavond uitgezonden.
Van Nijinski's danskunsten bestaan geen be
wegende beelden, wat het maken van een
dansfilm over zijn leven niet eenvoudig
maakt. De cineast Robert Dornhelm besloot
daarom Kyra de hoofdrol te geven en hij
koos een onverwachte, fictieve invalshoek.
In de eerste minuten van de film maakt de kij
ker kennis met een jonge regisseur, die ver
woede pogingen doet om Kyra Nijinski over
te halen aan een film over haar vader mee te
werken. Zoals de gehele film is dit gegeven
weliswaar fictief, maar het is eigenlijk
slechts een vorm om de werkelijkheid te
presenteren.
Het zwetende regisseurtje dat Kyra tracht te
overtuigen van zijn film en daarbij telkens in
conflict dreigt te raken, wijkt kennelijk niet
zoveel af van Dornhelm: „Ik heb haar moe
ten verleiden als een monster uit een kooi",
aldus de cineast in een interview in de
VPRO-gids van deze week.
De regisseur (Bud Cort) gaat op zoek naar een
kleine ballerina die hij met Kyra wil con
fronteren. Zijn plan: „Zo kan ik haar provo
ceren, zich haar jeugd te herinneren zonder
dat ze er alleen maar sentimenteel over is".
Hij slaagt gedeeltelijk in zijn opzet, maar haalt
zich bovendien nog veel meer conflicten op
zijn hals. De kleine meid had zich een leuke
re voorstelling gemaakt van het filmen. En
met de oude Nijinski voelt het meisje uit het
Fame-tijdperk zich natuurlijk op geen enke
le wijze verbonden.
Kyra echter herinnert zich haar eigen jeugd:
„Als dochter van Nijinski moet je extra je
best doen. Ze hebben hoge verwachtingen
van je". En „Je wilt ook altijd op een jon
getje lijken".
Nijinski's wens was een kind te krijgen ,.als
voortzetting van zichzelf'. En Kyra geloofde
er in. Volgens de regisseur is Kyra bezeten
van mysterie. „De werkelijkheid is weinig
meer dan een modern sprookje voor haar".
Zowel de werkelijke filmer van ,She dances
alone', als de regisseur in de film twijfelen
aan de echtheid van vooral het mysterie
rond Nijinski's ziekte. Tegenover de specia
list die hem behandelde, brengt hij dit onder
woorden: „Begrijpt u dan niet dat hij niet
meer wilde dansen uit protest. Hij wilde niet
gebruikt worden als marionet door degenen
die verantwoordelijk zijn voor oorlog en ge
weld".
Was Nijinski gewoon gek, of weigerde hij on
derwerp te zijn van het decadente vermaak
voor een elite? Die vraag blijft onbeant
woord, hoewel uit zijn dagboeken bekend is
dat hij ballet als geisoleerd vermaak los van
de samenleving van generlei waarde achtte.
Hij zou een verbond met God hebben willen
sluiten om de strijd tegen het onrecht aan te
binden. Kyra's beslissing om zich te laten
opnemen in een religieuze orde, komt daar
mee zozeer overeen, dat de regisseur blijft
twijfelen. (Nederland 1, 20.33 uur).
1(1) The reflex - Duran Du-
2 2) 1 want to break free -
Queen
3 3) I save the day - Roberto
Jacketti
4x( 5) One love-People get rea
dy Bob Marley and the
Waiters
5x( 6) Diggy loo diggy ley -
Herreys
6 4) Big in Japan - Alpha-
ville
7x( 9) Automatic Pointer
Sisters
8x(12) Hilversum III Her
man van Veen
9 8) Ik voel me zo verdomd
alleen Danny de Munk
10x(13) Colour my love Fun
Fun
11 7) Play a blanca - Audrey
Landers
12x( 16) Time after time Cyndi
Lauper
13 (11) Such a shame - Talk
Talk
14 (10) Locomotion Orche
stral Manoeuvres in The
Dark
15x(28) Only when you leave -
Spandau Ballet
16x(20) Precious little diamond
Fox the Fox
17 (19) Turn your back on me -
Kajagoogoo
18 (15) What do I do- Phil Fea-
ron and Galaxy
19 (17) The sound of music
Dayton
20x(31) Self control Laura
Branigan
21 (23) The Lebanon - Human
League
22 (22) Hooray for Holly wood-
The Star Sisters
23x(37) Let's hear it for the boy
Deniece Williams
24 (14) Love songs are back
again - Band of Gold
25 (27) Don't tell me Blanc
mange
26x(39) I treni di tozeur - Alice-
Battiato
27 (29) Stay the night - Chica
go
28x(40) Love wars Womack
and Womack
29x(33) Ain't nobody - Rufus
and Chaka Khan
30x(~) Demasiado corazon
Mink Deville
31 (-) Dancing with tears in my
eyes - Ultravox
32 (18) Cherry oh baby UB 40
33 (21) Catch me - Marsha Ra-
34 (25) Hello Lionel Richie
35 (-) Infatuation - Rod Ste
wart
36 (--) Don't pull the trigger on
me Vanessa
37 Sweetest sweetest - Jer-
maine Jackson
38 (-) Dancing in the dark
Bruce Springsteen
39 (-) A love worth waiting for
Shakin Stevens
40 (26) 5:01 am Roger Waters
Op Handke-festival in Den Haag
'Publikumsbeschimpfung' van Peter
Handke door 'Maatschappij Dis-
cordia' en 'Bühne 83'. Gezien op 12
juni als opening van het Peter
Handke- Festival in het HOT-thea-
ter in Den Haag.
DEN HAAG - Na Thomas Bern-
hard (1982) en Heiner Müller
(1983) staat dit jaar op het
Haagse festival de Oostenrijk
se schrijver Peter'Handke cen
traal. 'Publikumsbeschimp
fung' is het eerste, in 1965 ge
schreven stuk van Handke en
is nog steeds één van zijn be
kendste werken, dat ook door
zijn opzet zonder overdrijving
uniek te noemen is. Een
'Sprechstück' zonder hande
ling, acteursrollen of requisie-
ten, waarin het publiek het ei
genlijke thema vormt. Dit stuk
confronteert de toeschouwers
met een zelfbespiegeling,
waarin zij hun gebruikelijke
publieksgedrag in het theater
kunnen herkennen.
Aan het begin van dit Handke-
festival werden gedurende bij
na twee maal anderhalf uur
maar liefst twee ensceneringen
van dit stuk gepresenteerd. En
dat verveelde geen moment,
omdat beide interpretaties vol
komen verschillend bleken te
zijn. Maatschappij Discordia
bracht dit stuk in een ingeto
gen. raadselachtige vorm en
richtte zich veelal weinig di-
rekt tot het aanwezige publiek.
De tekstfragmenten werden
daarmee tot quasi-dialogen.
Het Duitse gezelschap 'Bühne
83' uit Düsseldorf, dat pas on
langs in de programmering
van dit festival is opgenomen,
spreekt constant direkt tot de
toeschouwers, benadrukt het
taai-aspect door een opvallen
de stemvoering en onder
streept het geheel met een li
chaamstaal. De teksten zelf lij
ken daardoor bijna een ge
dichtsstructuur aai
Handke's tekst geeft een aantal
fragmenten, die gelijkmatig
over vier sprekers verdeeld
kunnen worden. Discordia
speelt met twee acteurs: Mat
thias de Koning en René Eljon
(soms komt regisseur Jan Joris
Lamers ook even op het toneel
om een sigaret te pakken). Bij
'Bühne' worden de teksten uit
gesproken door twee actrices
en vier acteurs in een regie van
Ernest Martin. Bühne speelt
zonder hulpstukken op een
volledig leeg toneelvlak; de
Discordia-leden roken voort
durend en hebben het toneel
met spullen en achterwand ge
vuld, die bij de handeling niet
of nauwelijks worden ge
bruikt.
Discordia spreekt op zachte,
lichtelijke verveeld-vermoeide
toon; de Bühne-spelers gebrui
ken een scala van stemmoge-
lijkheden, zoals zingen, litanie
dreunend, fluisterend, jube
lend enz. Discordia speelde ei
genlijk Discordia. Het Duitse
gezelschap onderstreept door
de stembehandeling en de bij
na choreografische bewegings
patronen het theateraspect van
dit stuk, dat zijn bestaan als
theaterstuk van begin tot eind
probeert te ontkennen.
Juist dit paradoxale element
(theater, dat beweert geen
theater te zijn) wordt bena
drukt, en men probeert aldus
het publiek zijn manier van
waarnemen in het theater te la
ten zien ('Das Wahrnehmen Ih-
rer Wahrnehmung im Thea
ter'). De versie van het Duitse
gezelschap is toch nog iets
boeiender dan die van Discor
dia, omdat eerstegenoemde de
opschudding rond dit stuk in
de jaren zestig en het theaterre-
volutionaire elan ervan beter
voorstelbaar maakt.
WIJNAND ZEILSTRA.
De vele bewonderaars die de
Franse schrijver van scien-
ce-fictionachtige avonturen
romans, Jules Verne (1828-
1905), ook in ons land nog
steeds heeft, mogen het deze
maand het aan hun favorie
te auteur gewijde theater
spektakel in Groningen niet
missen. De noordelijke thea
terkoepel De Voorziening
liet dit kostbare project
waaraan zo'n 200 musici,
zangers, dansers, acteurs, fi
guranten en 'achter-de-
schermen-werkers' mee
doen, realiseren door Franz
Marijnen, de voormalige re
gisseur van het Ro Theater
met een reputatie op specta
culair theatergebied.
'Jules Verne' is op 14,15,16,21,
22, 23, 25 en 26 te zien óp, in
en rond De Oosterpoort in
Groningen. De bezoekers
worden in een container op
het dak gezet, maken daar
het opblazen van een hete
luchtballon mee en begin
nen vervolgens aan een ver
rassende tocht door het in
een labyrinth herschapen
theater.
door
Peter Blom
De imposante openingsscène met tal van figuranten in de Groningse Oosterpoort.
GPD)
GRONINGEN (GPD) - Het Jules
Verne-project van De Voorzie
ning samen met diverse instan
ties in Nederland en België - in
september is het in Turnhout te
zien - heeft heel duidelijk het
stempel van regisseur Franz Ma-
rijnen gekregen. Ook in Gronin
gen wil hij imposante beelden la
ten werken als informatiedragers
en hier en daar is hem dat heel
fraai gelukt. 'Jules Verne' is een
ambitieuze gebeurtenis met een
gebouw, een compleet symfonie
orkest (het Noordelijk Filharmo
nisch Orkest onder leiding van
A. Markovski), acht acteurs (Pe
ter Tuinman van het Ro Theater
speelt Verne), acht dansers, vijf
zangers en verder 'losse' musici
en zo'n 50 figuranten. Vijf beel
dend kunstenaars maakten in De
Oosterpoort in Groningen min of
meer toepasselijke 'environ
ments', een theatraal soort omge
vingskunst.
Het bijzondere van 'Jules Verne' is
het beroep dat op de activiteit
van de toeschouwers wordt ge
daan. Men moet bereid zijn zich
door een kraan op het dak van
De Oosterpoort te laten plaatsen,
men moet bestand zijn tegen
dwaaltochten door lange, zwarte
tunnels van stof waarin men
merkwaardige 'hindernissen' zo
als een glijbaan en een enorm
aquarium met drie naakte zwem
sters dient te passeren. En dan
zwijgen we nog maar van het
griezelige wenteltrapje waar
langs men het hoogteverschil
tussen dak en concertzaal moet
overbruggen. Mensen in een rol
stoel kunnen 'Jules Verne' niet
bezoeken, en mensen met clau
strofobie en hoogtevrees kunnen
ook maar beter thuisblijven.
De tocht door het labyrinth wordt
vijf maal onderbroken door lan
gere scènes waarin Marijnen en
tekstschrijver Rob Scholten hun
visie op leven en werken van Ju
les Verne laten zien. Die visie is
zeer kritisch: ze laten niets van
het karakter en het leven van de
schrijver heel. Marijnen: „Als au
teur miste hij de opdracht om
een spiegel van zijn tijd te zijn.
En het was me een tijd. Hij is er
met oogkleppen op aan voorbij
gegaan. Hij verstopte zich in uto
pische reisverhalen waarin men
sen met gekke trekjes rondlo
pen".
Nichtje
De Verne-makers refereren aan de
anecdote die melding maakt van
wat in de ogen van Marijnen de
enige moedige daad van Verne
was: als jongetje monsterde hij
in zijn woonplaats Nantes stie
kem aan op een schip dat naar
Indië zou uitvaren. Daar wilde
hij een kralenketting halen voor
zijn nichtje op wie hij verliefd
was. Zijn vader ontdekte hem op
het laatste moment, plukte hem
van de driemaster en rammelde
hem af. Aan zijn moeder moest
de jonge Verne beloven: „Ik zal
nooit meer reizen, behalve in
mijn fantasie".
In het spektakel in Groningen is
deze anecdote een sleutelscène.
Rob Scholten: „Als je het werk
naast de biografie legt, zie je dat
Verne zich door toedoen van zijn
ouders heeft laten remmen, ca
streren zou je kunnen zeggen. Je
kunt wel eeuwig doorgaan met te
verwijzen naar het moeilijke
verleden en de ouders die het al
lemaal gedaan hebben. Er moet
ook een moment komen dat je
zelf iets durft te doorbreken. Ver
ne schetst alleen in zijn boeken
figuren die dat doen".
Scholten en Marijnen storten zich
dus volledig op de mens Verne.
In hun stuk worden elementen
en figuren uit zijn boeken alleen
gebruikt om iets duidelijk te ma
ken over die mens die zij be
schouwen als 'een laffe ziel', een Schilderij
bang burgermannetje. Hun
speurtocht naar het binnenste
van Verne deed hen grijpen naar
boeken van Verne waarin men
ook op reis gaat naar een binnen
ste: 'Reis naar het middelpunt
van de aarde' en 'Twintigduizend
mijlen onder zee'.
afhankelijkheid deed hem steeds
zoeken naar vaderfiguren. In de
boeken komt dat tot uiting in het
opvoeren van een weeskind dat
onder leiding van een oudere
heer op avontuur uitgaan. Zelf
stelde Verne zich erg onderdanig
op ten opzichte van zijn uitgever,
Jules Hetzel die hem politiek ge
voelige passages uit zijn boeken
liet schrappen.
Helaas heeft de kritische aanpak
van de Verne-makers negatieve
consequenties voor hun produk-
tie. Hun morele oordeel krijgt
soms gestalte in zeer pathetische
scènes die niet kunnen overtui
gen en zelfs irriteren. Alleen in
de eerste lange scène de eerste
'stop' in de tocht door het dool
hof - lukt het allemaal schitte
rend. Op de eerste verdieping
van De Oosterpoort beelden dan
sers en figuranten strak gecho
reografeerd de geordende amb-
tenarengeest van Verne uit. In
die scène zit ook - als herinne
ring van de achter zijn burea zit
tende schrijver die geen tijd
heeft om zich om zijn vrouw te
bekommeren de anecdote
rond 'de ontvluchting' verwerkt
en worden verder speels de
boekfiguren geintroduceerd die
later een rol zullen spelen.
Gevecht
Scholten: „Een Franse onderzoe
ker zegt dat elk verhaal van Ver
ne een tocht terug is, omdat
steeds het spoor van iemand an
ders wordt gevolgd. Dat 'volg het
spoor terug' zit ook heel erg sterk
in de voorstelling. Dat geeft de
samenhang aan het gebruikte
materiaal. Het gevecht tussen na
tuur en techniek in de boeken
hebben we verschoven. Wij in
terpreteren het vanuit de man
zelf: de boekfiguren die de strijd
tegen de natuur leveren zijn als
het ware de projecties waarin hij
tegen zijn eigen natuur vecht".
In 'Jules Verne' zie je dat inder
daad steeds verwezen wordt naar
de psycho-analyse naar de moei
lijke relatie die Verne had met
vrouwen bijvoorbeeld. In de
praktijk en in zijn boeken. Zijn
Later kan men nog meer mooie
momenten meemaken die echter
inhoudelijk aan de magere kant
blijven. Een streling voor het oog
bijvoorbeeld is de concretisering
van het schilderij 'Hommage a
Jules Verne' van Paul Delvaux:
dat verandert van een dia in
werkelijkheid. Jean-Marie Fiè-
vez - Marijnens vaste toneelont
werper - maakte het surrealisti
sche stationnetje perfect na, ter
wijl Marijnen de beide naakte
meisje, de naakte jongeling en de
drie professoren er in levende lij
ve laat wachten op dingen die nu
eenmaal nooit gebeuren. En on
dertussen speelt het symfonie
orkest Saint-Saëns. Behoorlijk
imposant allemaal.
Ondanks het overtrokken uit
gangspunt - de 'moord' op Ver
ne - valt er al met al nog genoeg
te genieten. 'Jules Verne' moetje
ondergaan als een spektakel, als
een soort opera waarin immers
handeling en strekking ook on
dergeschikt gemaakt worden
aan het brede gebaar, het grote
gevoel, het machtige effect. En
die elementen zijn hier en daar
duidelijk aan te treffen.
Orgelconcert Albert de Klerk
LEIDEN - Albert de Klerk verzorgt vrijdagavond in de Pieterskerk het
tweede K&O-orgelconcert van dit zomerseizoen. De organist zal naast
composities van Buxtehude, Bach, Mozart, Brahms en Franck werken
van zestiende- en zeventiende-eeuwse componisten uitvoeren.
DIRIGENT OVERLEDEN - Janos Ferencsik, dirigent van het Nationaal
Filharmonisch Orkest van Hongarije en voormalig directeur van de
Opera van Boedapest, is op 77-jarige leeftijd in Boedapest overleden.
Van 1948 tot 1950 was hij een van de vaste dirigenten van de Weense
Staatsopera.
Bronsplastieken Hans Versteeg
Intieme relaties knap verbeeld
Eineke Kop (schilderijen) en Hans
Versteeg (bronsplastieken) in Ga
lerie Denise Stephan, Bakkersteeg
18. Tot en met 30 juni. Geopend:
vr., za., en zo. van 13.30-17.30 uur.
LEIDEN - Er valt wederom een
fraai verzorgde expositie te ge
nieten in galerie Denise Ste
phan. Er is een achttiental ab-
stract-expressionistische schil
derijen van Rineke Kop te
zien, benevens zo'n dertig klei
ne, innemende bronzen van
Hans Versteeg.
Rineke Kop (geb. 1951) volgde
een opleiding aan de Konink
lijke Academie in Den Haag.
Het werk dat zij hier laat zien
betreft middelgrote non-figu
ratieve schilderingen in acryl
verf op karton, board of papier.
Hier en daar is bovendien met
krijt gewerkt en ook zijn wel
eens stukjes papier bijgeplakt.
De beeldvlakken zijn op
schetsmatige wijze geheel ge
vuld met lijnen en vlakken, in
vooral rood, en blauw, zwart
wit en grijs. Sommige werken
doen denken aan kleurrijke
vuurwerkexplosies, andere
zijn ingehouden van kleur en
vorm en maken een uitgeba-
lanceeraere, mindere werve
lende indruk. Slechts drie van
de achttien werken hebben
een titel meegekregen: 'Colou
red seasons', 'Thoughts and ac
tions'. én 'Passing the night in
Basel'. De betreffende werken
verschillen echter niet opval
lend van de andere abstracte
schilderijen, en een verband
tussen de titels en de bijbeho
rende werken ontgaat mij vol
ledig.
In het sober maar uitdrukkings
vol gevormde beeldhouwwerk
van Hans Versteeg staat de
mens en in het bijzonder in
termenselijke relaties - cen
traal. Titels als 'Ontmoeting',
'Omarming', 'Samen' en 'Bij el
kaar' zijn gegeven aan massie
ve, elk voor een klein deel
glimmend gepolijste bronzen
waar abstracties van mensfigu
ren in zijn te herkennen. Men
proeft in het werk een verken
nen van het grensgebied tus
sen het figuratieve en het ge
heel abstracte. Soms slaat de
weegschaal door naar het on
herkenbare. Er zijn titelloze zo
wel als titelhebbende werken
bij die nauwelijks meer dan
pure 'on-menselijke' sierstuk-
Bronsplastiek (zonder titel) i
Hans Versteeg. (foto
ken zijn. Het beeld 'Dans' kent
vreemd genoeg bijna geen be
weging en suggereert eerder
zuivere omhelzing. Waar de ab
stractie niet te ver is doorge
voerd zijn vaak uiterst boeien
de hulpmiddelen ontstaan
voor beschouwing over met
name intieme intermenselijke
verhoudingen.
ANTOON ERFTEMEIJER.
Nieuw bouwplan van RO en NDT
DEN HAAG - Nederlands Dans Theater en Residentie Orkest hebben bij
burgemeester en wethouders van Den Haag een nieuw plan ingediend
voor een gecombineerde nieuwbouw aan het Spui Het plan omvat
twee afzonderlijke gebouwen, die met elkaar zijn verbonden door een
gezamenlijke entree en foyer. De concertzaal biedt ruimte aan 1.800
bezoekers, het ballettheater heeft 880 plaatsen. Onder het geheel is een
grote parkeergarage gepland.
De kosten van dit plan zijn geraamd op 26.5 miljoen gulden. Ruim de
helft hiervan zou door de gemeente Den Haag moeten worden betaald
Het ministerie van wvc zou 7,75 miljoen gulden moeten bijdragen. Het
resterende bedrag moet door de huisvestingsfondsen van de gezel
schappen worden opgebracht.
Van burgemeester en wethouders van Den Haag wordt op korte termijn
een oordeel over deze plannen verwacht.
Van Gogh-expositie
OTTERLO (ANP) - Het Rijksmuseum Kroller-Muller in Otterlo begint op
23 juni met een unieke Van Gogh-tentoonstelling. Tijdens de zomer
openstelling, tot 2 september, zal het museum zijn totale Van Gogh
collectie van 278 werken exposeren. Dat is in de geschiedenis van Kr< >1-
ler-Müller nog niet eerder voorgekomen
Vooral de tekeningen en prenten worden slechts by hoge uitzondering
mondjesmaat en voor zeer korte tyd uit de kluizen van het museum
gehaald vanwege hun grote gevoeligheid voor licht. In verband hier
mee wordt een deel van het museum verduisterd en voorzien van aan
gepast kunstlicht.
In totaal worden 92 schilderwerken, 183 tekeningen en drie prenten ten
toongesteld. Normaal zijn in Kröller-Müller ongeveer 75 Van Goghé te
bezichtigen.
Volgens conservator J. van der Wolk van het Kröller-Mullermuseum is de
expositie van de totale, internationaal vermaarde Van Gogh-eollectie
vooral voor liefhebbers een buitenkansje. Het museum verwacht zowel
uit binnen- als buitenland dan ook enorme belangstelling.
