'Bavelaartjes' zetten tijd stil
LEZERS SCHRIJVEN
DE NATUUR ALS BUUR
Expositie en
boek over
kijkkastjes
LEIDEN - In de Lakenhal is van
zaterdag tot 12 februari een ten
toonstelling over kijkkastjes van
de Bavelaars. Er is vooral werk te
zien van Cornelis Bavelaar sr. en
Cornelis Bavelaar junior.
Het is de eerste keer dat er zoveel
aandacht aan deze Leidse kunst-
werkersfamilie wordt besteed.
Ter gelegenheid van de tentoon
stelling verschijnt er namelijk
ook nog een boek.
Dit werk is geschreven door Ingrid
Moerman en Bavelaar-kenner J.
Peskens. Het kost in de winkel
24,50 gulden, is uitgegeven door
Terra en heet: Leven in minia
tuur.
Peskens hoopt vanzelfsprekend
dat de tentoonstelling een succes
wordt. "Ouders moet vooral niet
schromen om hun kinderen mee
te nemen, want mijn ervaring is
dat vooral de jongeren de kijk
kastjes mooi vinden".
LEIDEN - In één opzicht lijken de kijkkastjes van de familie Bavelaar op zeventiende
eeuwse schilderijen. Vooral de zijkanten, de marges, verdienen nadere bestudering.
Daar gebeurt het. Een vrouw die door z'n vrouw onderhanden wordt genomen, een
brakende boemelaar, een taveerne-ganger die staat te urineren: dat zijn 'grappen' die
ook de Bavelaars in hun kijkkastjes verwerkten. Voor de goede verstaander. Een
verhaal over een Leidse kunstwerkersfamilie.
Leiden
Juichend, werden de Fransen
ontvangen. Dit gegeven i-nspi-
reerde ook Cornelis Bavelaar;
hij maakte een kijkkastje.
(Foto PR)
WOENSDAG 14 DECEMBER 11)83
Veel Bavelaartjes hebben een
huiselijk tafereel tot onder
werp. (Foto PR)
Soms bedenken mensen iets ge
heel nieuws. Zo nieuw is hun be
denksel dat het produkt de naam
van de maker krijgt. Voorbeel
den te over: de sandwich, het
kiekje...en ga zo maar door. Ook
de Bavelaartjes horen in dit rijtje
thuis. "Bavelaartjes zijn in hout
of been gesneden kleine diora
ma's, geplaatst in een houten
kastje achter glas. Het zijn voor
stellingen van landschappen en
schepen en van het gebeuren in
en rond het huis", schrijft de sa
mensteller van de tentoonstel
ling, J. Peskens, in zijn boek over
de Bavelaartjes.
Veel Nederlandse protestantse fa
milies komen uit Zuidwest-
Vlaanderen. Aan het einde van
de zestiende eeuw kwam een wa
re uittocht op gang van calvinis
ten die uit de dubbele Nelson
van het Spaanse schrikbewind
wilden komen. Ze vestigden zich
daarom in vrije Noordnederland
se steden. Onder hen was Marcus
Bavelaar 'van Houkerke' die in
1585 in Leiden trouwde met Jan-
neke Waels.
Éen van zijn nazaten was Cornelis
Bavelaar. Cornelis werd beeld
houwer: in 1764 komt hij als leer
ling bij Gijsbert Krul, op 26 fe
bruari 1776 deed hij zijn meester
proef 'tot genoegen van deken en
hoofmannen'. Cornelis was
beeldhouwer.
Volgens Peskens moet je goed be
grijpen dat zo iemand in zijn tijd
veel meer als ambachtsman dan
als kunstenaar werd beschouwd.
Ook de kijkkastjes die Bavelaar
sr. op een bepaald moment pro
duceerde, werden veeleer be
schouwd als ambachtelijke pres
taties.
Haan
Hoe de oude Bavelaar er toe kwam
om de diorama's te gaan maken,
Joost mag het weten. Laten we
het ons zo proberen voor te stel
len: op een dag zat hij hout te
snijden, frummelde wat, en
plotsklaps kwam hij op het idee
om millimetergrote poppetjes te
maken. De stap naar de kijkkast
is dan gauw gezet.
Wel weten we met grote zekerheid
welke gebeurtenis hem inspi
reerde tot het maken van zijn
eerste voorstelling: de juichende
ontvangst van de Fransen. Bave
laar maakte een kastje waarin we
de vrijheidsmaagd zien, met
links van haar een hondehok met
een keeshond (Bataaf) en op het
hok een haan (Fransman).
Cornelis Bavelaar had een zoon die
ook diorama's maakte: Cornelis
de jonge, die leefde van 1777 tot
1831. Tot circa 1825 noemde hij
zich timmermansknecht, daarna
heette hij kunstwerker. Een tijd
lang zijn alle gevonden Bavelaar
tjes overigens aan hem toege
schreven.
Zo lezen we in Van der Aa's Bio-
graphisch Woordenboek der Ne
derlanden: "Cornelis Bavelaar,
geb. te Leiden 1775, was de zoon
van een steenhouwer en dusge
naamde beeldhouwer in hout.
Met eenen onbegrijpelijken aan
leg tot het snijden van beeldjes
begaafd, legde hij zich met de
borst, zonder van iemand daarin
eenig onderwijs te hebben ont
vangen, er op toe, om landschap
jes, binnenhuisjes en zeegezig-
tjes in lindenhout, ivoor en paar-
Kunstwerkersfamilie gespecialiseerd in maken kijkkastjes
Sjouwer
Peskens zegt dat je wel kunt zien
of een Bavelaartje door de oude
of de jonge is gemaakt. "Cornelis
senior was begaafder. Zijn afwer
king was verfijnder. Hoewe-
L..ook de jonge kon er wat van".
De zoon van Cornelis junior
daarentegen bracht er weer niet
zoveel van terecht. Ook Joannes
Franciscus Bavelaar probeerde
diorama's te maken, "maar daar
in niet konde slagen", zoals Van
der Aa al meldde. Franciscus zal
v/el zo'n twaalf beroepen dertien
ongelukken type zijn geweest.
Hij was achtereenvolgens: kas
tenmaker, opperman, metse
laarsknecht en sjouwer.
Wie de levens van de Bavelaars wil
reconstrueren, stuit op veel pro
blemen. Er is niet zoveel over de
heren bekend en dat is ook ver
klaarbaar: in hun tijd werden ze
niet als heren beschouwd, maar
als simpele ambachtslieden die
kunstzinnig begaafd waren.
Peskens die al sinds de tijd dat hij
in de box zat is geïnteresseerd in
het verschijnsel Bavelaartje,
heeft dat ook ervaren. "Kijk, wij
hadden kijkkastjes van de Bave
laars in huis en ik heb altijd ge
probeerd zoveel mogelijk over
die familie te weten te komen,
maar dat is niet makkelijk. Af en
toe wordt er iets over de Bave
laartjes gepubliceerd. Zoals een
tijd geleden in een Engels tijd
schrift, want ook in Engeland
zijn kijkkastjes van hen opgedo
ken. Maar veel materiaal is er
niet".
Arreslee
Wat valt er te zien in de kastjes?
Taferelen van dagelijks leven,
zou je kunnen zeggen. Maar die
kwalificatie is te algemeen. La
ten we een paar diorama's nauw
gezetter begluren. IJspret, bij
voorbeeld. We zien de notabelen
van het dorp rijden in een arres
lee, met een keurig opgetuigd
paard over het ijs. Een burger op
schaatsen duwt zijn vtouw voort
in een sleetje. Links een koek-en-
zoopje.
In dit kastje zit ook een vogel. Een
interessant geval, want hier heb
ben we te maken met een toespe
ling volgens Peskens: die vogel
zal wel verband houden met het
zoopje (een slok sterke drank),
want ook een vogel heeft altijd
een natte bek.
Wie de diorama's goed bestudeert,
krijgt ook een aardig tijdsbeeld.
Neem het kastje dat als titel
heeft: katknuppelen. Wie tegen
woordig in het openbaar een kat
knuppelt loopt de kans zelf in el
kaar getimmerd te worden. Zo
niet in de vorige eeuw.
Katknuppelen was toen nog een
vermaak. De kat werd in een ton
opgesloten, de deelnemers ver
wijderden zich een dertigtal pas
sen...en gooien maar. De werper
die de ton omgooide had gewon
nen. Natuurlijk probeerde de kat
zich uit de voeten te maken,
maar je kon er donder op zeggen
dat de deelnemers het dier bij
wijze van epiloog één van zijn le
vens ontnamen.
Sprookjesachtig
Een kijkkastje heeft iets sprookjes
achtigs: dat is waarschijnlijk de
belangrijkste reden waarom veel
mensen gefascineerd kijken naar
de voorstellingen. En de tijd
staat stil: niemand loopt weg, de
harmonie kan nooit meer wor
den verstoord.
Soms vervagen zelfs de grenzen
tussen verbeelding en werkelijk
heid. Neem dat jeugdige familie
lid van Peskens. Hij keek naar
een kastje waarin je een muur
ziet met daarachter een tuin. De
verbeelding kwam in zijn hoofd
heel even aan de macht: "Oom
Hans, daar wil ik in".
Twee winkel
dieven betrapt
LEIDEN - Twee winkeldieven zijn
gistermiddag om kwart voor vijf
op heterdaad betrapt bij het ste
len van twee riemen bij Peek en
Cloppenburg aan de Breestraat.
De twee, een 24-jarige vrouw en
een 23-jarige man uit Leiden, ble
ken verscheidene winkels in de
binnenstad te hebben bezocht.
Zo hadden zij bij Van Haren een
paar pantoffels, bij C A een
hoed en bij Hönkemuller een
ochtendjas gestolen.
Haags college
voor regionale
radio-omroep
DEN HAAG/LEIDEN - B en W
van Den Haag vinden dat de
Haagse agglomeratie op korte
termijn een eigen professionele
radio-omroep moet krijgen. In de
nota 'mediabeleid' van deze ge
meente bepleit het Haags college
een zendmachtiging voor de
stichting Omroep West. Deze
stichting zou maximaal de drie
hoek Den Haag-Zoetermeer-Lei-
den moeten bestrijken en via de
ether moeten gaan uitzenden.
In de onlangs verschenen nota van
de Werkgroep Omroep Leiden
(een particulier initiatief) wordt
de totstandkoming van een re
gionale Omroep Rijnland be
pleit. Volgens deze werkgroep
zou Omroep Rijnland met Om
roep West moeten gaan samen
werken.
Informatiemarkt
over wintersport
LEIDEN De ANWB organiseert
vanavond een informatiemarkt
over de wintersport. Er wordt in
formatie verstrekt over alle vor
men van wintersport, reisverze
keringen enz. Ook worden er
films vertoond en dia- en video
voorstellingen gegeven. Boven
dien wordt er een ski- en lang-
laufmodeshow gehouden.
De 'markt' is in het ANWB-gebouw
aan de Stationsweg, dat via de
zij-ingang aan het Pieter Hui-
bertshof toegankelijk is. Het pu
bliek kan er van acht tot tien uur
terecht.
LEIDEN - De voor vrijdag aange
kondigde bingo-avond van het
buurtcomité Tuinstad-Staalwijk
wordt niet in de zaal Herenstraat
45 gehouden, maar in gebouw De
Linde, Herenstraat 64. Dat zal
voortaan altijd het geval zijn met
de bingo-avonden van het buurt
comité.
In de serie 'De natuur als buur' vestigen de Leidse biologen
J.P.H.M. Adema en H.A.J. in den Bosch de aandacht op allerlei
interessante natuurverschijnselen in de stad, waar de 'gewone'
Leidenaar dagelijks voorbijrijdt of loopt, zonder iets te beseffen.
Vandaag: een jaarlijks groeiende paddestoel die vroeg of laat een
boom in het Plantsoen zal doen knappen.
Het plantsoen is één van de
schaarse groene (op het ogen
blik meer witte) oases in de
stad. Het is dan ook niet ver
wonderlijk dat wij hier stof ge
noeg kunnen vinden voor onze
rubriek.
Vandaag nemen wij u mee naar
een boom die op enkele meters
afstand staat van de treurwilg
naast de brug over de Zoeter-
woudse Singel.
Misschien kunt u zich nog herin
neren dat wij schreven hoe de
ze boom langzaam maar zeker
door een paddestoel ten
gronde wordt gericht. Het zal
in de toekomst wel kaal wor
den op deze plek. Want ook de
boom die wij u vandaag laten
zien is het zelfde lot beschoren.
Het is een Krimiinde, Tilia
Euchlora. Oorspronkelijk
komt deze soort uit de zuidelij
ke Sowjet-Unie, maar in onze
streken wordt hij veel aange
plant, vooral omdat hij minder
gevoelig voor aantasting soor
insecten zou zijn dan onze ei
gen inheemse linde. Het was
niet moeilijk om achter de
naam van de boom te komen.
Er hangt namelijk een naam
bordje op
Het exemplaar in het plantsoen
is merkwaardig gevormd. Als
u er naar uitkijkt, valt hij dade
lijk op. De stam is van onderen
opvallend breed en versmalt
vrij plotseling op een hoogte
van ongeveer een meter. Hij
doet zodoende denken aan een
ouderwetse straatlantaarn.
De voet van de stam is hol. Ene-
kel jaren geleden is hij door
door J. P. H. M. Adema
en
H. A. J. in den Bosch
een boomchirurg onder han
den genomen. Blijkbaar is er
tijdens de behandeling iets mis
gegaan, want er heeft een pad
destoel kans gezien zich in de
holte van de boom te vestigen.
Als u even bukt en een blik in
de boomholte werpt, ziet u een
vijftal bruine, bikkelharde
vruchtlichamen van de zg. dik-
rantondelzwam, Ganoderma
Adspersum. In tegenstelling
tot de zwavelzwam, die jaar
lijks opnieuw verschijnt op de
treurwilg aan het water, blijft
de dikrandtondelzwam het he
le jaar op de boom.
Elk jaar groeit er een stukje aan,
zodat de paddestoel op den
duur steeds breder wordt. De
oude delen zijn bruin, het deel
dat er dit jaar is aangegroeid is
(nog) wit. Evenals in de boom
kan je in de paddestoel jaarrin
gen tellen.
De exemplaren op deze boom
zijn vermoedelijk een jaar of
drie, vier oud. Ze zullen nog
lang op de boom blijven staan,
als de plantsoenendienst ze
tenminste niet weg gaat zagen.
Het is een parasitaire soort, die
in de boom een witrot veroor
zaakt. Dit wil zeggen dat hij bij
het afbreken van het hout dit
uiteen doet vallen in langwer
pige, zachte en witgekleurde
vezels. De boom verliest hier-
De krimiinde in het Plantsoen, met aan de onderkant t
a zich een paddestoel heeft genesteld (Foto in i
Deze dikrandtondelzwam richt de boom in het Plantsoen langzaam
iaar zeker ten gronde. De boom zal sterven; de paddestoel overleeft
et (Foto In den Bosch)
door zijn stevigheid en knap*
vroeg of laat door miden. Op
het overgebleven deel van de
boom kan de paddestoel dan
echter nog jaren voort blijven
leven.
De dikrandtondelzwam heeft
een merkwaardige geschiede
nis achter de rug. De soort
werd in 1878 voor het eerst be
schreven, maar is daarna bijna
een eeuw niet meer gevonden.
In 1959 werd hij herontdekt in
Detmold, West-Duitsland.
Toen bleek hij over een groot
deel van West-Europa voor te
komen, maar nooit in de vrije
natuur.
Het is een zogenaamde cultuur-
volger, die alleen gevonden
wordt in de nabijheid van men
selijke bebouwing, zoals in tui
nen, langs straten en in plant-
Overigens moet het
feit dat hij niet in de vrije na
tuur voorkomt met een korrel-
tje zout worden genomen. In
het landgoed Huis te Warmond
staan verscheidene zeer fraaie
exemplaren van deze soort op
een beuk; één exemplaar hier
van is zelfs meer dan een halve
meter breed! Er valt natuurlijk
wel over te twisten of het land
goed in Warmond beschouwd
mag worden als "vrije natuur".
In Leiden komen nog twee soor
ten van het geslacht Ganoder
ma voor. Eén daarvan zullen
we u in de toekomst nog laten
zien; tevens zullen we dan iets
vertellen over de naam tondel-
zwam. Hoewel we vaak tussen
de middag door het Plantsoen
zwerven, zijn we de krimiinde
met zijn tondelzwammen altijd
voorbij gelopen. We kregen de
tip van een lezer.
Alcohol
en drugs
Op 7 december jl. volgde ik als
toehoorder, samen met een colle
ga van het Consultatiebureau
voor Alcohol en Drugs, de be
spreking van de interim-nota Al
cohol en Drugs door de raads
commissie en op 8 december jl.
las ik uw verlag in het Leidsgh
Dagblad hiervan.
Los van het feit dat het weer een
avondje (glim)-lachen was, deed
de inhoud ons weinig deugd. Het
is maar goed, dat raadsleden niet
de enige zijn, die het beleid mee-
bepalen en beoordelen; het zou
er slecht uitzien voor ons als
hulpverleners. De motivatie voor
ons werk zou ons snel ontvlie
den. Gênant dat een zo'n hechte
en duidelijke nota zo weinig in
spiratie ontlokt.
Gelukkig voor de luisterende bur
ger werden er ook nog zinnige
bijdragen geleverd door terzake
kundige mensen als mevrouw
Zwart en de heer Toet van de GG
GD, de heer Mostert van de
Politie en de heer De Vegte, de
belangrijkste man op de GG
GD in verband met de verstrek
king e.d. van de methadon.
Wanneer je mevrouw Kramp
(CDA) iets hoort vertellen over
motivatie en de flop van (metha-
don)-programma's, dan vraag je
je af of ze het over haar eigen par
tij heeft of over de hulpverlening
aan verslaafden.
Hoewel, om achter het reilen en
zeilen van de hulpverlening aan
verslaafden te komen, moet je
enige moeite doen; bijvoorbeeld
een werkbezoek ter plaatse. Het
wel en wee van het CDA wordt
ons tot vervelens toe voorge
schoteld in woord en beeld
(krant en t.v.).
Raadslid Boot (PvdA) zei inder
daad enige zinnige dingen over
bijvoorbeeld voorzieningen voor
de jeugd (maar hoe zit dat met
bezuinigingen op het club- en
buurthuiswerk) en beperking
van middelen (denkt u daarbij
aan sluitingstijden horeca, alco
hol bij sport en in diezelfde club
huizen?). Wat dit laatste betreft
onderscheidt zij zich van haar
partijgenoten in Amsterdam, die
de onzalige mensvervreemde
ideeën koesteren heroïne vrij te
laten verstrekken. Wanneer
raadslid Boot "actie" wil, zou zij
op z'n minst ook kennis kunnen
nemen van de 'financiering aan
vraag methadonprogramma Lei
den'. De wethouder heeft een ex
emplaar van deze aanvraag.
En ook arme (dit méén ik) voorzit
ter! Hii moest machteloos onder
gaan, dat veel tijd besteed werd
aan het gezever over de begintijd
van de vergadering, huiswerk
niet gedaan was, nota's in laden
waren verdwenen en nu komt hij
met iets goeds en nog weinig
waardering. Wat kan een man als
Schoute, bekend om zijn aima-
ble en krachtdadige opstelling,
nog meer doen dan constateren
dat het een ongrijpbare materie
is? Waarom beschermt hij de
raadsleden? Dat vallen en op
staan van het beleid kennen we
al - we laten ons in het werk er
niet door beïnvloeden.
Al jaren doen wij vanuit het C.A.D.
fors aan voorlichting, niet bele
rend of bangmakerig. Het resul
taat is wel, dat in zes jaar tijd het
aantal alcoholmisbruikers Wat
hulp bij ons zoekt, verzesvou
digd is en het aantal drugsmis
bruikers vertienvoudigd is. De
personeelsformatie bij het
C.A.D. is slechts verdubbeld; dat
heet: 'je eigen graf graven'.
De opmerkingen van de burge
meester (hoofd der politie) laten
we maar; de constatering dat hij
maar wat zegt, is voor ons al ge
noeg. Jammer, ook hij kon beter
weten.
Toe te juichen is dat er een beleid
ontwikkeld gaat worden, hope
lijk krijgen we ook wat daadwer
kelijke hulp bij de uitvoering
hiervan. Een ieder, die zich echt
op de hoogte wil stellen van wat
er gedóón wordt en dat niet al
leen vanaf papier wil vernemen,
blijft welkom.
Consultatiebureau
voor Alcohol en Drugs
J. Koren jr
coördinator/praktijkbegeleidei
Lange Mare 4f
Leider
