c
Bezem door ambtenarenland
Wachten op de Miljoenennota
Privatisering en een Brits sprookje: volkskapitalisme
ATERDAG 10 SEPTEMBER 1983
I Privatisering. Het Kaagpontje
staat er model voor. Eerst, be
gin jaren zeventig, overname
j van de voordien particuliere
heen-en-weer door de gemeen
te. Vervolgens een enorme
i groei van het aantal perso
neelsleden. nu ambtenaar, en
dus de exploitatiekosten. Toen
ook nog bleek dat de veerlie
den niet zelden veergeld in
hun eigen zak staken, simpel
weg door geen kaartje af te ge
ven aan de vaak bereidwillig
meewerkende klant, had de ge
meente er meer dan genoeg
J Het is vooral de toenemende
i druk op de overheidfinanciën
I die het gesprek heeft aanzwen-
geld. Privatisering in zijn di
verse vormen lijkt een zee van
bezuinigingsmogelijkheden
aan te dragen. Zwembaden,
(kunstuitleen, slachthuizen en
exploitatie van huurwonin-
gen? Uitbesteden. Ziekenhui
zen, rekencentra en jachtha-
I vens en ongediertebestrijding?
Afstoten.
Terwijl de ambtenaren en hun
bonden zich opmaken voor de
strijd, haakt het bedrijfsleven
er gretig op in. Het Koninklijk
Verbond van Grafische Onder
nemingen bijvoorbeeld was er
als de kippen bij om het vuur
tje op te stoken. De begerige
blik gaat uit naar huisdrukke
rijen van gemeenten, provin
cies en rijk. Zo ook de particu
liere verzekeraars. Het kabi-
net-Lubbers was een jaar gele
den nog niet geïnstalleerd of ze
organiseerden een congres
over privatisering van de socia
le verzekeringen.
Ambtenarenprotest
Maar in de praktijk loopt het alle
maal niet zo'n vaart. Afgezien
van het loodswezen is het kabi
net nog niet veel verder geko
men dan het instellen van on
derzoekscommissie. En het
kan ook niet zo'n vaart lopen.
Niet alleen is er de dam van
ambtenarenprotest, die de pri
vatiseringsgolf fors kan breken
- het zijn immers ambtenaren
die de plannen moeten voorbe
reiden. Maar ook, van meer we
zenlijk belang, is er de politiek.
De grenzen van privatisering
moeten worden bepaald. En
daar begint een felle ideologi
sche discussie.
Dat is direct duidelijk voor wie
inplaats van privatiseren
spreekt van het meer geladen
ont-nationaliseren. Het gaat
hier om veel meer dan een mo
gelijkheid om te bezuinigen.
Tegenstanders wijzen er op dat
het afstoten van overheidsta
ken in zijn uiterste vorm leidt
tot afbraak van de verzorgings
staat. Hun sombere beeld:
Pas het rendementsprincipe toe
op het openbaar vervoer, de
ziekenzorg, de verzekeringen
tegen werkloosheid en ziekte,
de woningbouw en elk sociaal
element verdwijnt uit de sa
menleving. De regelmatig zie
ke wordt straatarm of sterft, de
werkloze verwordt tot clo
chard of erger. Huren schieten
omhoog en woningen verkrot
ten; bus en trein worden onbe
taalbaar en verdwijnen.
Zover zal het in Nederland
dus niet komen. Ook meest fer
vente voorstander van privati
sering zal daar niet op aan stu
ren. Hij zal vooral het vriende
lijke gezicht tonen. Wijzen op
het ontbreken van een automa
tische rem op de uitgaven, als
de overheid teveel dienstverle
ning en bedrijvigheid naar zich
toetrekt.
Extra
Belasting
Remmen als het profijtbeginsel,
concurrentie en de wetten van
vraag en aanbod, die in het par
ticuliere bedrijfsleven be
staansrecht en prijs van een
dienst of produkt bepalen,
worden dan uitgeschakeld. Als
er geld te weinig is, gaat de be
lasting eenvoudig omhoog. De
druk om de kosten door te lich
ten, laat staan om in te krim
pen, verdwijnt.
Neem het ophalen van vuilnis, in
veel plaatsen een gemeentelij
ke zaak. In theorie is er sprake
van vraag en aanbod. De inwo
ners willen hun vuil kwijt, de
gemeente haalt het op. De prijs
is het reinigingstarief. De (par
ticuliere) concurrent is even-
Het begon misschien wel met het even beroemde als beruchte Kaagse veer. Twee,
drie jaar geleden was het voor de Kaagbewoners slikken of stikken. Of ze moes
ten zelf maar voor de kosten opdraaien, of de gemeente (Alkemade) zou de veer
dienst opheffen en vervangen door een brug. De eilandbewoners kozen voor
behoud van hun status en daarmee was de privatisering van de veerdienst een
feit.
De vraag is waar het eindigt. Want al lijkt inmiddels de rijksoverheid het Kaagse
voorbeeld te volgen met haar plannen het loodswezen over te hevelen naar de
particuliere sector, de werkelijke klappen moeten nog vallen. De gedachten
omtrent het afstoten van overheidstaken zijn het embryonale stadium nog niet
zijn ontgroeid. De complete PTT, de sociale verzekeringen: dat zijn de vette en
politiek zeer gevoelige kluiven. Straks iedereen zijn eigen telefooncel?
wel uitgeschakeld, want iedere
inwoner is verplicht de reini
gingsbelasting te betalen. Hij
kan niet kiezen voor de wel
licht goedkopere of betere con
current. Vanuit haar monopo
liepositie kan de gemeente bo
vendien de tarieven opschroe
ven als zij in geldnood is.
De grenzen van de privatisering
zijn daarmee grofweg aangege-
ven.Het er ongeveer om te be
palen waar enerzijds de over
heidsbemoeienis schadelijk
werkt (teveel kost) en ander
zijds inschakeling van het vrije
marktmechanisme sociaal on
aanvaardbaar uitpakt. Niet
eenvoudig, want de begrippen
'schadelijk' en 'onaanvaard
baar' dragen zelf al een weinig
absoluut karakter. Wie zoekt
naar een antwoord, zoekt naar
een compromis tussen Moskou
en Washington.
Het zijn dan vaak strategisch-
economische overwegingen
die de doorslag geven. Het is
als met automatisering. Vol
gens sommigen staat dat voor
vooruitgang, schonere produk-
tietechnieken en dus ook kwa
litatieve verbetering van ar
beid. Volgens anderen is auto
matisering synoniem aan ba
nenverlies, geestdodend werk
en verlies aan democratische
controle op industriële bedrij
vigheid. Maar ook die laatsten
spreken vaak van een noodza
kelijk kwaad en benadrukken
dat verlies aan concurrerende
kracht uiteindelijk tot nog
meer verlies van werkgelegen
heid zal leiden.
Engeland
Kampioen op het gebied van pri
vatisering is zonder twijfel de
Britse premier Thatcher. Ter
wijl Mitterrand in Frankrijk di
rect nadat hij aan de macht
kwam stevig aan het nationali
seren is geslagen, gaat in Enge
land de ene staatsonderne
ming na de andere de deur uit.
Het begon in 1979 al direct met
het zeer lucratieve British Pe
troleum (BP).
Daarna, in 1981, kwam vliegtuig
bouwer British Aerospace en
sindsdien is er pas goed de
vaart gekomen in het afstoten
van bedrijven of overheidsaan
delen. Een paar namen: Cable
en Wireless, British Sugar Cor
poration, National Freight
Company, Britoil, de hotels
van de Britse spoorwegen. En
nog dit jaar zijn ook de Britse
havens uit handen gegeven.
De plannen strekken nog veel
verder. Rolls Royce, British
Airways (inclusief luchtha
vens), British Leyland, British
Steel: ze staan allemaal op het
lijstje van Thatcher en haar To
ries. En dan vergeten we nog
de nationale PTT, British Tele
com. De plannen het telefoon
net en de posterijen over te he
velen naar de private sector
zijn vergevorderd.
De filosofie is bekend: alleen het
vrije marktmechanisme zou
kunnen zorgen voor blijvende
levensvatbaarheid en concur
rentiekracht van al deze dien
sten en bedrijven. Maar That
cher heeft nog een fraai argu-
Een vier jaar oude krantekop:
hoe ziet uw leven er uit onder de
bezem van mevrouw Thatcher?
Veel Britten weten het inmid-
dels. (foto ap)
ment: het pubhek zou juist
meer, directer betrokken ra
ken bij de bedrijvigheden. De
werknemer kan een aandeel in
zijn eigen bedrijf kopen; elke
Brit kan zichzelf straks, als hij
dat wenst, de gelukkige eige-
door
Wim Fortuyn
naai van z.ijn eigen leieiooiiloe-
stel noemen. Dat is privatise
ring ten voeten uit.
Daar valt natuurlijk het nodige
op af te dingen. Wat heeft de
treinreiziger aan aandelen in
British Rail als die niets waard
zijn. Moet hij dan besluiten tot
opheffing van zijn eigen lijn
tje? Wat heeft de telefoon bezit
ter aan zijn toestel als hij niet.
zijn familie in een niet-renda-
bel gebied kan bereiken?
Volkskapitalisme is niet meer
dan een sprookje, een verkoop-
kreet. Van de bijna 160.000
aandeelhouders die Thatcher
bij het afstoten van British Ae
rospace mobiliseerde is nog
geen vijfde deel over. De rest
heeft de aandelen met winst
verkocht. De aandelen gingen
kennelijk naar de wat meer
welvarenden, die het zich kon
den permitteren te speculeren
v op een koersstijging. Om uit
eindelijk in meerderheid te
recht te komen van de aloude
garde der industriële beleg
gers.
Dat duidt niet op meer betrok
kenheid, zeker niet van het
volk. Dat krijgt vooral te ma
ken met verschraling, bijvoor
beeld door het schrappen van
onrendabele treinlijnen, met
wellicht hogere kosten door
toepassing van winstprincipes
en met ontslagen: de privatise
ring gaat gepaard met verlies
van duizenden en duizenden
banen.
De werknemer die een aandeel
in zijn eigen bedrijf koopt zal
dat vaak alleen kunnen doen
als professionele beleggers
geen belangstelling tonen. Het
is vaak de laatste poging om
het vege lijf te redden. De be
doeling is duidelijk: de werk
nemer zal als een gek gaan
werken om het eigen bedrijf,
dus de eigen baan, overeind te
houden. Maar als het misgaat
is hij alles kwijt.
Staatskas
Het levert allemaal ook wel iets
op, natuurlijk. Het noodlijden
de British Aerospace is nu
weer omgebouwd tot een
enigszins rendabel bedrijf.
Voor alles echter spekken de
verkopen de Britse staatskas.
Lange tijd verzwegen heeft mi
nister Lawson van financiën
nu erkend: de laatste verkoop
van BP-aandelen diende uit
sluitend om de staatskas met
500 miljoen pond te spekken.
Dat - financiële - argument heeft
geleid tot iets merkwaardigs
en is uitgegroeid tot een bom
onder de andere, principiële
argumenten. Als de staat im
mers haar spullen tegen een
aardige prijs wil verkopen, is
het wel zaak er eerst iets van te
maken. Niemand wil een sterk
verliesgevende spoorwegon
derneming overnemen. Dus
wat gebeurt? Inderdaad. Alvo
rens de zaak af te stoten zet
Maggy Thatcher eerst een
ambtenaar aan het werk die
stevig het snoeimes hanteert
en de onderneming weer ren
dabel maakt. Pas dan zijn er
kopers te vinden.
Op die manier heeft de Britse re
gering al een kleine drie mil
jard pond sterling in kas gekre
gen. Dat is zo'n dertien miljard
gulden. Het is evenwel een tac
tiek die niet alleen de staatskas
voedt, maar ook de critici. La
bour. de linkse oppositie die al
heeft aangekondigd alles on
middellijk weer te zullen natio
naliseren bij een hernieuwd re
geringsoptreden, ziet er het be
wijs in dat rendabele, efficiën
te en vooruitstrevende be
drijfsvoering uitsluitend te ma
ken heeft met het manage
ment.
Omgekeerd immers zijn er ook
bedrijven in de particuliere
sector, die aan foutief manage
ment ten onder zijn gegaan. In
Nederland leveren de stoffelij
ke overschotten van onderne
mingen als Ogem, Nederhorst
en RSV daarvan een bewijs.
Zoals de PTT het levend voor
beeld is van een behoorlijke
geleide staatsonderneming.
Bovendien: waarom een renda
bel bedrijf, dat tot in lengte van
jaren geld voor de samenleving
kan opleveren, afstoten tegen
een eenmalig bedrag? De
vraag is weliswaar of Labour
ooit uit naam van rendement
tot diepe ingrepen als Thatcher
zou durven en willen beslui
ten, maar in beginsel zijn het
steekhoudende argumenten.
Monopolie
Wat dan nog overeind blijft ten
faveure van de privatiseerders
geldt staatsondernemingen
met een monopoliepositie. Het
ontbreken van concurrentie
voor niet op export gerichte
bedrijven, zoals de PTT, leidt
al gauw tot hoge tarieven en
slechte service. Met dat argu
ment werken de Britten nu
ook aan de de-nationalisering
van British Telecom en gaan
ook in Nederland de gedachten
sterk in de richting van de PTT
en op gemeentelijk niveau, de
vuilnis-ophaaldiensten.
Onder druk van naderende con
currentie is British Telecom al
heel wat publieksvriendelijker
gaan werken. De achterstand
in telefoonaansluitingen zou in
de afgelopen twee jaar zijn te
ruggebracht van bijna ander
half miljoen tot enkele honder
den. Dat is mooi, maar tegelij
kertijd is de Thatcher-regering
juist met de privatisering van
de Britse PTT gekomen aan
haar eigen aanvaardbaarheids-
grens.
Telefoon, telex, wegen: dat zijn
zaken die in hoge mate de in
dustriële aantrekkelijkheid
van een land bepalen. Het land
als geheel, dus de overheid,
heeft baat bij een goede infra
structuur, zoals dat heet. Dat is
een voorwaarde voor optimale
bedrijvigheid en welvaart.
Niet voor niets lokt Nederland in
Amerika bedrijven door te wij
zen op de uitstekende verbin
dingen, zoals op het gebied van
telecommunicatie als vervoer.
Zoals de Nederlandse ambas
sade in de VS trouwens ook
niet nalaat te wijzen op het ge
ringe aantal stakingsdagen in
dit land - dat kan Thatcher
voorlopig niet nadoen.
De monopoliepositie van dien
sten als de PTT komt derhalve
niet uit de lucht vallen. Dat
ook de Britse wetgever die niet
helemaal wil opgeven blijkt
wel uit de nieuwe telecommu-
nicatie-wet, die weliswaar de
deur opent voor concurrenten,
maar die ook heel nadrukke
lijk bepaalt hoever hun vrij
heid strekt.
Vinger in de pap
De Britse regering houdt een
zeer grote vinger in de pap:
voorkomen moet worden dat
de plattelandsbewoner meer
gaat betalen dan stedeling of
zelfs wordt afgesloten. Voorko
men moet ook worden dat de
privacy van de burger (afluiste
ren tegen betaling) niet in het
geding komt.
Het plaatst ook- deze privatise
ringsoperatie in een wat flets
daglicht. Of, zoals Lord Arnold
Weinstock van het Britse Ge
neral Electric het onlangs zei:
"Mij is niet duidelijk wat voor
zin het heeft een onderneming
te privatiseren die in feite een
natuurlijke monopolist is. Een
nationaal communicatiebedrijf
kan volgens mij alleen maar in
de vorm van een monopolie
worden uitgeoefend".
Wall Street deed het deze week
beter, althans in de eerste helft
dan haar Amsterdamse zuster
waar de handel moeilijk op
gang kwam. Alleen dank zij
hernieuwde buitenlandse be
langstelling bleef het koerspeil
overeind. Maar het Nederland
se beleggingspubliek neigt er
naar eerst de inhoud van de
Miljoenennota op Prinsjesdag
te leren kennen voor er tot
beurszaken wordt overgegaan.
Tegenover de wetenschap dat
er wederom over de gehele li
nie moet worden ingeleverd,
blijven ook geluiden over ver
dere lastenverlaging voor het
bedrijfsleven aanhouden, zo
dat hier naar alle waarschijn
lijkheid het een tegen het an
dere kan worden afgewogen.
Derhalve bleef in Amsterdam
de stemming terughoudend,
speciaal voor de lokale markt.
De Newyorkse effectenbeurs
daarentegen blies de eerste da
gen na Labourday, maandag
jl., hoog van de toren. Na drie
dagen was de hoogste Dow-Jo-
nesstand uit de geschiedenis in
juni dit jaar aangeslagen op
een drietal weer genaderd na
dat het niveau er eind augustus
nog 50 punten beneden had ge
staan. Een grote verrassing wa
ren de geldhoeveelheidcijfers
per eind augustus. Er was op
een weekstijging van ruim 1
miljard dollar gerekend, maar
het werd een daling van 1,5
miljard dollar, de tweede ver
mindering in successie.
Erg opzienbarend is dit overi
gens niet. Want nu het vakan
tieseizoen vrijwel is geëindigd
neemt ook de vraag naar
vakantiekredieten af en wordt
het overgehouden geld weer
naar de bank teruggebracht.
Zoals omgekeerd in de maan
den juli, augustus door het op
nemen van vakantiegeld de
geldsomloop juist erg stijgt.
Zoals opgemerkt stond Amster
dam bij het enthousiasme van
haar Newyorkse zuster wat ter
zijde. De eerste twee beursda-
gen die het zonder Wall Street
moesten stellen vanwege de
maandag gevierde Labourday.
begonnen goed, maar woens
dag was de reactie op de grote
sprong van 23 punten in New
York teleurstellend. Zelfs de
buitenlandse vraag liet het
toen wat afweten hoewel die er
toch voor zorgde dat een aantal
hoofdfondsen deze week flink
konden herstellen van de in
voorgaande weken opgelopen
klappen.
Zoals gebruikelijk gonst het ook
ditmaal in de paar weken voor
Prinsjesdag van de geruchten.
Deels min of meer bevestigend
door losse uitlatingen van de
betrokken bewindslieden.
Maar het juiste van de toe
dracht komt pas 20 september
uit de doeken en dat tot zolang
velen het geraden achten zich
terughoudend in beurszaken
op te stellen, is begrijpelijk.
Wel kondigde het ministerie
van financiën, zoals verwacht,
een nieuwe staatslening aan.
En het is inderdaad een rente
van 9 procent geworden.
De nieuwe lening werd aanvan
kelijk door de beurs gunstig
opgenpmen, te meer omdat
een eveneens 9-procentlening
van het bankiershuis Van Lan-
schot op een koers van 99,5
procent een groot succes was
geworden. Geheel onverwacht
veranderde dit beeld toen de
Nederlandsche Bank tot aller
verrassing donderdag over
ging tot een verhoging van het
officiële disconto met een half
procent. Hiermede gaf onze
Centrale Bank, zo snel na de
aangekondigde staatslening
aan ook zelf overrompeld te
zijn door het voorbeeld van
haar Westduitse zuster dat
haar noopte tot navolgen.
Het was bekend dat bij onze oos
terburen al enige tijd een mo
gelijke verhoging van de rente
inzet was van een felle onder
linge strijd binnen de Bundes
bank. Donderdag om de veer
tien dagen komt daar de Bank-
raad bijeen en al enige malen
was een voorstel tot rentever
hoging aan de orde geweest.
Maar tot dusver steeds weer
door een meerderheid afge
stemd. Ditmaal echter kregen
de voorstanders van een harde
re lijn tegen de ook in West-
Duitsland veel te grote geld-
creatie hun zin en verhoogden
de rente. Hoe het nu volgende
week dinsdag zal aflopen met
de nieuwe staatslening moet
worden afgewacht. Maar veel
hoger dan 100 procent lijkt de
emissiekoers nu niet meer te
worden.
De onverwachte renteverhoging
door de Nederlandsche Bank
was nu niet bepaald het middel
om de toch al vrij stroeve
beursstemming op te krikken.
Ons hoofdfonds Koninklijke
Petroleum kwam deze week
moeizaam vooruit en ook Phi
lips moest, na een aanvanke
lijk vaste stemming, terug.
Daarentegen konden Akzo en
Hoogovens zich met f 5,- winst
herstellen. Een dergelijk her
stel lieten ook Nationale Ne
derland, Gist-Brocades, Ahold
en KLM zien. Elsevier-NDU
kon na aanvankelijk negatief
op de winstcijfers over de eer
ste helft van 1983 te hebben ge
reageerd. flink in herstel tre:
den dat tot rond f 15 uitliep.
Daarentegen hadden Heineken
en Bols last van de met Prins
jesdag verwachte accijnsver
hoging waarover al het nodige
is uitgelekt. Terwijl Amfas,
Stad Rotterdam, Nederlandse
Scheepshypotheekbank, Leid-
sche Wol en Verenigde Machi
nefabriek Stork terrein verlo
ren door tegenvallend bedrijfs
nieuws of minder fraaie winst
verbeteringen dan was ver
wacht. Hier tegenover kon Nu-
tricia f 5,- aantrekken door
juist weer sterk meevallende
resultaten. Een verrassing was
de koersstijging van f3,- voor
KBB als gevolg van vooral
Duitse belangstelling.
