c
1/r
,yoor gek gehouden"
DIGROS
Kernfusie is bron
van enorme kracht
Reportage
BWlttSlW l\B8
Dubbeltentoonstelling
over kranlczinnigenzorg
SlhOUl
Varia
1
I door
1 Frans Keijsper
Patiënten uit de lagere klasse van het gesticht Moerenburg. Een
tekening uit 1887 van H. M. Krabbé.
WOENSDAG 29 DECEMBER 1982
Gisteren heb ik, naar aanleiding
van de menselijke uitbeelding
van Rembrandts 'Nachtwacht' in
de Lotto Show van Willem Ruis,
verteld dat het tableau vivant
(letterlijk: het levende schilderij)
weliswaar uit vroeger tijden
stamt, maar dat nu al gedurende
vijftig jaar in Laguna Beach in
Californië gedurende zeven zo
merweken elke avond 'tableaux
vivants' van befaamde schilde
rijen en beeldhouwwerken wor
den vertoond, die steeds een volle
bak van 2600 mensen trekken.
Die traditie is in de crisisjaren
ontstaan, toen de artiesten in La
guna Beach hun schilderijen in
de zomermaanden buiten aan de
hekken hingen, en in 1933 be
dachten dat ze meer volk zouden
trekken als zij sommige van die
schilderijen in een verkleedpartij
gingen uitbeelden. Dit groeide
uit tot voorstellingen waarin de
gelijkenis met de schilderijen of
beeldhouwwerken zo frappant
kan zijn, dat het Cathe Mennen,
die in 1969 naakt als bronzen
standbeeld poseerde, gebeurde
dat gedurende de negentig secon
den van haar stokstijf stilstaan
de uitbeelding een duif haar voor
een echt standbeeld aanzag, bij
zijn landing op een harer borsten
uitgleed op de bronzen make-up,
in paniek en met veel gefladder
houvast probeerde te krijgen op
het standbeeld, maar intussen
van borst tot dij een bloedig
spoor trok met zijn raspende
klauwen zonder dat Cathe een
spier vertrok, zodat zij dan ook
een staande ovatie van het pu
bliek in ontvangst mocht nemen.
Maar het ontstaan van het tableau
vivant moet natuurlijk niet in
Laguna Beach worden gezocht,
maar in het Europa van de 14e
en 15e eeuw, waar de kerken voor
de mensen die geen boeken of af
beeldingen bezaten scènes zoals
de wederopstanding met behulp
van parochianen gingen uitbeel
den. En als kunstvorm beleefde
het tableau vivant zijn grootste
bloei in de 18e en 19e eeuw. Veel
materiaal blijkt er niet over te
bestaan, het Theater Instituut in
Amsterdam bleek maar twee ar
tikelen te kunnen leveren, allebei
van Engelse oorsprong. In een ar
tikel in Strand Magazine van
1891 worden wat technische tips
gegeven. Krukjes en kistjes zijn
voor groepsvoorstellingen onmis
baar, maar zorg ervoor het toneel
er niet mee te overladen, want
dat geeft maar extra werk bij het
verwisselen van de uitbeeldin
gen, en wees zo handig krukjes en
kistjes van verschillende grootte
en hoogte te maken, zodat zij
voor alle uitbeeldingen gebruikt
kunnen worden.
Het belangrijkste is de belichting.
Het schelwitte kalklicht belicht
de voeten onvoldoende, daarom
zijn voetlichten noodzakelijk,
evenals bovenlicht. Blauw licht
voldoet het best bij figuren in het
wit, of bij 'standbeelden', het
maakt de draperieën zachter en
geeft marmer-effect aan de 'beel
den'. Rood licht geeft de avond
aan, blauw licht het maanlicht,
en wit licht zonneschijn. Als regel
werd aangeraden het gordijn 15
tot 25 seconden of nog iets langer
open te laten, al naar gelang de
toneelmeester het goed. dunkte.
Hij moet echter wel terzijde
staan om het gordijn onmiddel
lijk te laten zakken zodra een
van de leden van de groep begint
te wankelen of te bewegen.
Om het schilderij^effect te bereiken
werd ook vaak vóór de uitbeel
ding dun gaasdoek over de gou
den lijst gehangen. William Be
wick, die in 1827 deelnam aan
een tableau vivant ten huize van
Lady Westmoreland in Rome,
vertelt in een brief dat hij twee
keer gerepeteerd had voor het ka
rakter dat hij diende uit te beel
den: een jonge strijder, in een me
talen harnas gestoken, wiens pa
ge op zijn schouder leunt. Een
jongedame van uitzonderlijke
schoonheid speelde die page,
wier mooie gezichtje en lieflijke
handen moesten constrasteren
met zijn grimmige gezicht, want
hij moest verschrikkelijk boos kij
ken. ,J3oos kijken, meneer Be
wick!, boos kijken, Sir! U moet
voor de verandering een keertje
heel lelijk kijken, want dit is niet
meer dan uw page u moet niet
denken dat het een leuk meisje
is", riep Lady Westmoreland, die
blijkbaar de regie deed.
PrachtigWat een schitterend ef
fect!" riepen de gasten bewonde
rend. Een beeldhouwer riep uit:
'Wat geiveldig natuurlijk!' Een
schilder naderde het tableau vi
vant met een vriend tot hij er
vlak voor stond en zei, zonder te
beseffen dat de page een Engelse
was die hem kon verstaan: 'Wat
is haar gezicht prachtig
vleeskleurig!', en nog altijd den
kend dat zij een Italiaanse was
voegde hij er in het Engels aan
toe: 'Wat een duivels leuk kind is
die page!'
De page fluisterde toen in William
Bewicks oor, dat zij niet veel lan
ger doodstil kon blijven staan of
haar lachen zou kunnen inhou
den als die mensen door gingen
met praten. Hij gaf daarop een
teken waarop de vouwdeuren
werden gesloten.
Dat was dus anderhalve eeuw gele
den. Ook toen al was de mensen
niets menselijks vreemd, zelfs
niet in de betere kringen..
„Voor gek gehouden" is
de titel van een onlangs
geopende dubbel-expo-
sitie die de geschiedenis
van de krankzinnigen-
zorg in Nederland be
handelt. In de Gasthuis
kapel van het Stedelijk
Museum in Gouda is de
periode - voor zover
achterhaalbaar van
vóór 1800 in beeld ge
bracht, in de Hallen in
Haarlem het tijdvak er
na.
Daarover is eigenlijk de meeste
informatie beschikbaar die
aansluit tot op heden. Zo komt
aan het slot van de tentoonstel
ling de patiëntenbeweging ter
sprake (1980) met haar verzet
tegen medicijnen, isoleercel en
shocktherapie, de democrati
sering van de zwakzinnigenaf
deling van de Willem Arntsz-
hoeve, die zelfs leidde tot de
aanhouding door de politie van
directeur Carel Muller, en
eveneens na de oorlog - de op
komst van de psychofarmaca.
Geschift
Eveneens komt de literatuur ter
sprake, aandacht van en over
schrijvers bij wie inrichtingen
een rol hebben gespeeld. Erva
ringen die hun weerslag vin
den in hun geschriften: schrij
vers geschift, zoals het op de
tentoonstelling heet. Als
schrijnend voorbeeld wordt de
befaamde dichter Gerrit Ach
terberg aangehaald, die we
gens moord in vele inrichtin
gen opgesloten heeft gezeten.
Zijn gedichten, die hij over zijn
ervaringen in die instituten op
schrift heeft gesteld, zijn na
zijn dood gebundeld versche
nen onder de titel Blauwzuur
(1969). Waar het in feite om
gaat is dat een verblijf, een be
handeling in zo'n instelling als
een niet te verwijderen stigma,
een merkteken ingebrand in
de ziel, de rest van iemands le
ven wordt meegetorst. De er
varingen daar opgedaan raak
je niet meer kwijt.
Gebrek aan vrijheid, jegens hem
begane wreedheid, het zijn de
metgezellen in wier onzalige
gezelschap menige onschuldi
ge dwaas in middeleeuwse tij
den heeft moeten vertoeven.
Geketend vaak in ijzers, diep
weggesloten in dolcellen, ver
stopt voor de gemeenschap die
gevrijwaard diende te worden
voor hun aanvallen van razer
nij.
In het Stedelijk Museum in Gou
da, dat eens dienst deed als
gasthuis, is zo'n authentieke
dolcel te zien. Via een trap die
naar beneden wentelt betreed
je een lage onaangename ruim
te.
Rioolgeur
Een penetrante rioolgeur stijgt
op uit de bodem en wanneer je
een zaal met afgrijselijke mar
telwerktuigen bent gepasseerd
arriveer je in een ruimte waar
enige attributen ten aanzien
van de krankzinnigenzorg zijn
uitgestald: ijzers, een dwang
buis en een dwangstoel. En
aansluitend op dit vertrek de
cel, verstopt achter een zware
deur, een zwaarmoedig ma
kend vertrek met een vast hou
ten bed en een ingebouwd ge
mak. De sombere plek waar de
agressieve dwaas niet-begrij-
pend moest vegeteren, voor
daden die hij nauwelijks heeft
beseft.
De tentoonstelling laat ons zien
dat gekheid zowel in dc oud
heid als in de middeleeuwen in
verband werd gezien met bo
vennatuurlijke machten. Zo
waren het in de Grieks-Ro
meinse beschaving de goden
die krankzinnigheid oplegden
als straf. Er was sprake van
duivelse invloed die besmette
lijk was voor anderen, daarom
moest contact met de ongeluk-
kigen worden vermeden. De
medische wetenschap heeft tot
aan het begin van de twintigste
eeuw nimmer in zijn therapeu
tische werking iets voorge
steld. Om die behandeling cn
de daaruit resulterende gene
zing gaat het tenslotte.
Tegen zoiets ongrijp- en onbe-
grijpbaars als krankzinnigheid
was uiteraard geen enkel
kwakzalverskruid gewassen.
De tentoonstelling geeft dan
ook een indruk van de behan
deling (therapie in dit verband
lijkt niet zo'n gelukkig geko
zen woord) die deze armzali
gen van geest hadden te door
staan, de theorieën die omtrent
gekte werden gebezigd en de
bepaald niet plezierige fysieke
ingrepen die bij tyd en wijle
werden toegepast.
Slijm
Immers, uitgaande van de opvat
ting dat krankzinnigheid werd
veroorzaakt door opgehoopt
slijm in de hersenen en. dat
daardoor warme geneesmidde
len moesten worden gebruikt
om dit slijm weer vloeibaar te
maken, kregen veel patiënten
purgerende middelen toege
diend. Ook aderlatingen be
hoorden tot de gebezigde me
thoden en. in uitzonderlijke ge
vallen zoals op de tentoonstel
ling wordt verhaald, ging de
arts over tot chirurgische in
grepen: trepanatie Dat is het
boren van een gaatje in de her
senpan. Verondersteld werd
namelijk dat door zo'n opening
de ziekteverwekker werd afge
voerd. Gouda toont een sche
deldak waarop chirurgynen
met hun trepanen konden oe
fenen alsmede een dergelijk
door hen gehanteerd werktuig.
Wanneer je in de geschiedenis te
rugkijkt op de wijze waarop de
geesteszieke werd behandeld,
vallen grote verschillen op: hu
maniteit, massage, baden, mu
ziek en aangenaam gezelschap
rond het begin van onze jaar
telling enerzijds tegenover har
deeltjes wordt overwonnen.
Aldus ontstaat versmelting
van kernen.
Een zeer belangrijk voordeel
van kernfusie is dat het mi
lieu in veel geringere mate
wordt belast dan by het ver-
Werkzaamheder
aan de
testreactor
bij de
universiteit
van Princeton.
de maatregelen als langdunge
opsluiting anderzyds.
Het zal nauwelijks verwondering
wekken dat de kerk een grote
invloed - en met name in de
middeleeuwen - heeft gehad
op de zorg van krankzinnigen.
Opvattingen als straf van God.
bezetenheid door de duivel,
hebben tot in de achttiende
eeuw een rol gespeeld. In vroe
gere tyden was er geen sprake
van krankzinnigengestichten
mensen die als abnormaal
werden beschouwd waren
doorgaans gewoon in de gezin
nen opgenomen.
Besmettelijk
Waar echter sprake was van
agressief gedrag werden wei
nig zachtzinnige maatregelen
genomen: zy werden opgeslo
ten in bepaalde inrichtingen of
gevangenissen. In Nederland
dateert het eerste gekkenhuis
pas van 1441 (Den Bosch)
Gekte werd gezien als iets be
smettelijks; dat zal het feit ver
klaren dat de laat-middelceu-
wer er geen been in zag hem op
te sluiten. Samen met degenen
die wel aan een besmettelijke
ziekte leden.
Een belangrijke stap op weg naar
de humanisering van de krank
zinnigenzorg is onmiskenbaar
het werk van de Franse arts Pi-
nel geweest. Het was deze man
die de krankzinnigen van hun
ketenen bevrydde, zoals een
schilderij van Tony Robert
Fleury (1876) laat zien. In het
Hopital de la Salpetrière in Pa
rijs worden vrouwen die niet
goed by zinnen zijn ontdaan
van hun yzeren ketenen, uit
dankbaarheid kust een vrouw
Pinels rechterhand.
Dc behandeling door Pincl. die
de krankzinnige zyn ketenen
doet verliezen, houdt verband
met de hervorming die in deze
sector optreedt Er ontstaat na-
melyk het idee dat in beginsel
alle krankzinnigen in een in
richting opgenomen zouden
moeten worden dus ook de
met-gevaarlijke - en dat gekte
een te genezen ziekte is.
En zo komt de tentoonstelling
dan ook op het geneeskundig
gesticht Meerenberg by Haar
lem (nu Provinciaal Zieken
huis in Santpoort) dat het eni
ge echte nieuwe gesticht ge
noemd wordt dat als uitvloei
sel van dc eerste krankzinni
genwet in Nederland (1841)
buiten de stad gebouwd werd
naar de nieuwste behande-
Ungsinzichten: Buitenlucht
was goed voor geesteszieken
en de omnngende landerijen
boden mogelykheid voor bui
tenwerk.
Op beide tentoonstellingen,
Gouda en Haarlem, valt alles
bij elkaar veel te zien en vooral
ook te lezen. Dat is niet in de
laatste plaats te danken aan de
catalogus die deze opzet onder
steunt en is samengesteld door
de educatieve afdeling van het
Frans Halsmuseum met mede
werking van de werkgroep
Historisch bezit psychiatrische
ziekenhuizen van het NCGV
(Nationaal Centrum voor
Geestelijke Volksgezondheid).
Er zijn op de tentoonstelling
schilderijen, tekeningen, pren
ten, foto's, dia's en films die
handelen over het begrip
„gek" - in elke tydsperiode
bestaan daar andere opvattin
gen over.
branden van steenkool of olie
en by het splyten van atoom
kernen van uranium. De ver
smelting van lichte kernen
produceert weinig radio-ac-
tief afval De fusiereactor
produceert bovendien geen
splytbare stoffen die kunnen
worden gebruikt voor de ver
vaardiging van kernwapens.
Er zal nooit gebrek aan
brandstof voor de versmel
tingsreactor ontstaan, want
de basisbrandstof deuterium
wordt in water gevonden cn
water beslaat ruim zeventig
procent van het aardopper
vlak. Ook lithium, waaruit
tritium wordt gewonnen, is
in zeer grote hoeveelheden
voorradig
ADVERTENTIE
HONIG ze«rji«nd jQ(J
MKMUl gfó.
pak -
goudmerk
hele
liter
t bakkersg'st
500 9ram
Furst vort Reichstad1
demise0
HAAL HET BIJ
(Vervolg
van pagina 1)
PLAINSBORO/DEN HAAG
(ANP) - By een kernfusie-
proces worden in een ver
smeltingsreactor lichte kern
en omgebouwd tot zwaarde
re. Dit in tegenstelling tot de
"gewone" kernreactor waar
in zware kernen worden afge
broken tot lichtere.
Bij kernfusie komt meer
energie(arbeidsvermogen)
vrij dan er wordt gebruiukt.
Een licht atoom als dat van
waterstof bezit een positief
geladen deeltje (proton) en
een daaromheen draaiend ne
gatief geladen deeltje (elek
tron).
Als zich in dc atoomkern van
waterstof behalve een proton
ook nog een ongeladen deel
tje (neutron) bevindt dan
heeft men een isotoop van
waterstof, deuterium ge
naamd Voegt men een twee
de neutron aan de kern toe,
dan ontstaat de isotoop tri
tium. Die isotopen lijken op
waterstof maar hebben een
respectievelijk twee- en drie
maal zo groot atoomgewicht.
De bedoeling is de nieuwe
kernen van deuterium en tri
tium te versmelten tot de
nieuwe stabiele kern, helium
Daarbij komt een hoeveel
heid bindingsenergie vrij die
miljoenen malen groter is
dan bij verbinding van kool
stof met zuurstof.
Naar schatting kan een kern-
versmeltingsreactor uit éën
liter water evenveel energie
halen als een conventionele
verbrandingsmotor uit 350 b-
ter benzine In de reactor
worden moleculen opgebro
ken in atomen en worden
vervolgens de atomen ont
daan van hun elektronen. De
dan met zeer hoge snelheden
door elkaar lopende atoom
kernen botsen onder die om
standigheden af en toe met
zoveel kracht op elkaar dat
de normale afstotende kracht
tussen twee gelyk geladen
