Bossen
De Spar
191 VRIJDAG 24 DECEMBER 1982
PAGINA VII
Dit verhaal gaat over bomen.
Maar eerst even over
koeien. Grasetende koeien
schijnen mager vlees op te
leveren, dat geschikt is
voor de fabricage van ham
burgers, hot dogs en meer
van soortgelijk snel vlees-f
voer. In de Verenigde Sta
ten en Canada wordt onge
zond veel vlees gegeten
(1960: 39 kg vlees per jaar
per hoofd van de bevol
king; 1976: 61 kg, en het
houdt niet op). Dat kost
koeien: 1000 stuks vee leve
ren 10 miljoen hamburgers,
en alleen McDonalds pro
duceert per jaar al drie mil
jard hamburgers.
De meeste hamburger-koeien
"lopen rond" in de Verenigde
Staten zelf, maar daar hebben
ze veel graan nodig als voer.
Graan wordt steeds duurder en
ook om andere redenen stijgen
de vleesprijzen snel. Waar ha
len we goedkoop vlees van
daan? Bijvoorbeeld uit Cen
traal Amerika (Honduras, Cos
ta Rica, enzovoort, de z.g. ba
nanenrepublieken). Niks bana
nen. Veeteelt ligt nu goed in de
markt. De oppervlakte aan
weidegrond in Centraal Ameri
ka is van 1961 tot 1978 met 65
procent toegenomen en be
slaat nu al één vijfde van het to
tale landoppervlak. Niet verba
zingwekkend dus dat de hoe
veelheid bos in dit deel van de
wereld in die jaren met 40 pro
cent is afgenomen (vergelijk
deze getallen eens met de si
tuatie in de VS: weidegrond-af
name: 16 procent, bosareaal:
vrijwel onveranderd).
Concurrentie
Vlees in plaats van bomen. De
gemiddelde Centraal Ameri
kaan ziet niets van de Noorda-
merikaanse hamburgerdollars.
Hoewel in Costa Rica de afge
lopen twintig jaar de veestapel
is toegenomen van negenhon
derdduizend stuks tot meer
dan twee miljoen, is het vlees
gebruik per hoofd van de be
volking gedaald tot minder
dan de hoeveelheid voor een
Noordamerikaanse kat. Schan
dalig zoals hier de natuur ver
spild wordt. De koeien gaan in
de molen, veel Amerikanen
eten maar raak en de winstma
kers zijn al rijk genoeg. Wat is
er dan zo belangrijk aan bos?
Een open of braakliggend stuk
grond, mits niet te koud of te
onvruchtbaar, wordt via de na
tuurlijke ontwikkeling van het
plantendek en de dierenwereld
na vele jaren bijna altijd een
bos. Dergelijke natuurbossen
blijven zonder rampzalige
ingrepen onveranderd intact
als een evenwichtige levensge
meenschap. Elke bewoner,
plant of dier of schimmel of
bacterie, speelt zijn rol bij de
instandhouding van het ge
heel. Ook mensen kunnen deel
uitmaken van deze gemeen
schap, en in harmonie leven
met de andersoortige wezens.
Pygmeeën, bosjesmannen,
Amazone-indianen, de echte
Australiërs, zij maken deel uit
van een volkomen natuurlijke
commune.
Voorbeeld: in de. schaduw van
bomen groeien planten die van
schaduw houden. Bij teveel
licht groeien ze niet of gaan ze
dood. Kappen we een open
plek in het bos, dan zullen de
schaduwplanten snel wegge
concurreerd worden door
planten die van licht houden.
Stel dat de bladeren van som
mige schaduwplanten de favo
riete eierleg-plekjes zijn voor
bepaalde vlindertjes. Weg
schaduwplanten, weg vlinder
tjes. Misschien wel weg vogels
die van vlindertjes leven. En
daardoor weer barre tijden
voor de vogeltjes etende
roofdieren, of voor de bomen
die voor de verspreiding van
hun zaad op die vogels zijn
aangewezen. Een keten van af
hankelijkheid. Zo zit een bos
vol soortgelijke ketens. Wie
zonder kennis van zaken een
bepaalde soort uitroeit be
dreigt hiermee ook andere
soorten in hun bestaan.
Soorten
Afhankelijk van klimaat en bo
dem zyn er verschillende soor
ten bos. Natuurlijke bossen in
het noorden zijn naaldbossen.
Naaldbossen groeien traag,
vanwege de korte zomers. Ge
lukkig is het bosbeleid van de
ze dun bevolkte streken goed:
verjonging en aanplant hou
den het bos redelijk intact, on
danks het intensieve houtbe
drijf. Gemengd bos vinden wc
in gematigde streken. De be
volkingsdichtheid is hier veel
groter en onder druk var
mens is heel veel bos verdwe
nen. Het laatste stukje natuur
bos in Nederland is halverwe
ge de vorige eeuw al gekapt.
Van het noorden naar de evenaar
neemt de soortenrijkdom van
e oefenen op klimaat en waterhuishouding.
Jan Kijne
een bos toe. Het tropisch re
genwoud in streken rond de
evenaar (Z.O. Azië, Midden-
West Afrika, Centraal en Zuid-
Amerika) is verschrikkelijk
rijk aan soorten planten en die
ren. Veel van deze soorten zijn
niet of nog onvoldoende be
kend. Wie verwacht dat de bo
dem van een regenwoud dan
wel erg vruchtbaar zal zijn,
komt bedrogen uit. De vele tro
pische regenbuien hebben
goede voedingsstoffen uit de
grond opgelost, die afgevoerd
zijn via beekjes en rivieren. De
bodem is arm en slecht voor de
landbouw te gebruiken.
Een betere bodem heeft het z.g.
tropische regengroene woud.
Dit bos groeit in warme stre
ken met geregelde droogtepe
rioden. Minder regen, minder
uitspoeling (uitloging). Helaas
kennen tropische landen een
grote bevolkingstoename die
samengaat met grote armoede
en een krakkemikkig bosbe
leid. De tropische bossen zijn
de meest bedreigde en snelst
verdwijnende bossen, ondanks
hun snelle groei.
Contact verloren
Planten en dieren die deel uitma
ken van een levensgemeen
schap als een bos blijven met
elkaar in leven. Een vogel heeft
bijvoorbeeld stukjes plant no
dig voor een nest, insecten als
voedsel en een boom als eigen
huis. Vruchten laat de vogel
hangen. Apen eten de vruch
ten, niet de insecten, en zullen
wel onder elkaar maar niet met
een vogel gaan bakkeleien
over de vraag van wie die
boom nou precies is. En die in
secten krijgen zoveel nakome
lingen dat er genoeg voedsel
voor de vogels is, als de vogels
ze kunnen vinden tenminste.
De z.g. beschaafde mens (wij
dus) heeft daarentegen meer
en meer het contact met de na
tuur verloren. De hoeveelheid
mensen wordt niet meer door
de natuur geregeld. We halen,
uit de natuur wat we denken
nodig te hebben zonder in
stinctief te letten op voedselke
tens, gedragsregels en dergelij
ke. Olifantspoten in de porce-
leinkast. Verstand is een grote
gave, maar je moet het wel le
ren gebruiken.
Bomen heeft de mens altijd no
dig gehad. Vooral de Batavie
ren natuurlijk. Maar ook de
Kerstman en de hangmattenfa-
brikant. Kijk eens om je heen
en verwijder alles waar bomen
voor nodig zijn geweest, teveel
om op te noemen: timmerhout,
papier, spaanplaat, m&nden,
vruchten, rubber, noten, Ara
bische gom, muziekinstrumen
ten, ga maar door. Weg bos. En
niet enkel door het kappen,
maar ook door het transport.
Bomen staan in de weg. Dat be
gint met slopen in de achter
tuin ("de boom nam teveel
i i
Bossen zijn evenwichtige levensgemeenschappen waarin elke bewoner - plant, dier,
schimmel of bacterie zijn eigen rol speelt bij de instandhouding van het geheel.
Tenminste, zo hóórt het. Maar van het totale oppervlak aan tropische wouden - de
meest soortenrijke, dus onmisbare bossen - verdwijnt jaarlijks maar liefst 150.000
vierkante kilometer. Als dat zo doorgaat zitten we in het jaar 2000 zonder. De Leidse
bioloog Jan Kijne schetst het "leegroven van de schatkamer van de natuur".
lichtweg") en eindigt met enor
me bulldozer-ontbossingen ten
behoeve van landbouw en vee
teelt. Bij voorkeur in tropische
landen; natuurlijk vanwege de
goedkope arbeidsomstandig
heden en de grotere winstmo
gelijkheden.
De zichtbare gevolgen van het op
grote schaal kappen van bo
men zijn merendeels bekend.
Het bladerdek van de bomen
vangt het regenwater op, dat
rustig in de bodemspons te
rechtkomt. Het teveel aan wa
ter verdwijnt via bronnetjes en
kleine beekjes. Zijn de bomen
weg of dood, dan stort de regen
ongehinderd op de bodem die
- niet meer vastgehouden
door de wortels - gemakkelijk
wegspoelt. De bodem wordt
onvruchtbaar en verdwijnt (er
osie), plantengroei verdwijnt
en het uiteindelijke resultaat is
een kale onherbergzame vlakte
waar bovendien de wind vrij
spel heeft.
Getallen? Grondverlies per jaar
per hectare bos: enkele kilo
grammen. Per hectare kaal
verlaten landbouwgrond met
geulen: 450 ton. De wegge
spoelde bodem (modder) komt
stoomafwaarts in rustige brede
rivieren terecht (dichter be
volkte gebieden), waar ze be
zinkt en de rivierbodem op
hoogt. Gevolg: overstromin
gen bij volgende regenperio
den, oogstverlies. En: droogte
de rest van het jaar, want de
bodemspons is weg en sijpelt
niet meer beetje bij beetje leeg.
Veel stuwmeren slibben al
dicht met modder. Weg kost
bare electriciteitscentrale. En
door het stuwmeer was al zo
veel bos verloren gegaan. Ern
stige mededeling: jaarlijks ver
dwijnt meer landbouwgrond
door erosie dan dat er door ont
ginning (ontbossing?) wordt
bijgemaakt.
Soortenverlies
Kappen van bomen in een
tuurbos betekent onderbre
king Vein voedsel- en andere le
vensketens, bodembeschadi
ging en uitroeien van allerlei
planten en dieren. Vooral in de
zo soortenrijke tropische bos
sen. Veel van de verdwijnende
BIJZONDERE BOMEN
De Spar-winkelier weet niet
te vertellen waarom deze
boom als symbool voor zijn
winkel is gekozen. "Bel
meneer Van Well maar. Dat
is de zoon van de
oprichter", vertelt hij.
Nu blijken er meerdere
meneren Van Well te zijn,
maar één van hen vertelt:
"Toen mijn vader in '32
begon met de winkeltjes
heeft hij de spar als
symbool gekozen, omdat
deze boom altijd groen en
krachtig blijft. Fiets in de
winter maar eens over de
Veluwe en wat zie je: alle
bomen bladerloos, behalve
de spar". Al in de jaren
dertig bedacht een
winkelier de slagzin, die
tientallen jaren later nog
bekend was: "Kopen bij de
Spar is sparen bij de koop".
Van Well: "Ze zijn er later
ook achter gekomen dat De
Spar eigenlijk een afkorting
is. Hoor maar: Door
Eendrachtig Samenwerken
Profiteren Allen
Regelmatig. Nu heette mijn
vader Adriaan, dus
sommigen zeiden: Door
Eendrachtig Samenwerken
Profiteert Adriaan
Regelmatig".
Verkleurt die Spar zo
langzamerhand niet? Zo
goed gaat het toch niet met
de grutters? "Inderdaad, de
kleine hoek winkeltjes zijn
aan het verdwijnen", vertelt
Van Well. "Maar we gooien
het nu dan ook over een
andere boeg. Volgend jaar
worden er maar liefst negen
grote Spar-winkels
geopend in Zuid-Holland.
Nee, mijn vader kan trots
zijn op z'n zonen".
planten kennen we niet of
slecht. Denk eens in, al onze
landbouwgewassen zijn ont
leend aan de natuur. Bos en
veld staan nog vol met broer
tjes, zusjes, neefjes en nichtjes
van onze aardappel, onze tarwe
en onze boontjes. Waar moeten
we de broertjes en'zusjes van
daan halen, die door kruising
met onze aardappelplant nog
grotere of gezondere aardap
pels kunnen opleveren? Uit
het bos. Waar groeien mis
schien nog wilde perebomen
die resistent zijn tegen bacte-
rievuur? Niet in de achtertuin.
Plantenfamilies zijn uitgebreid
en vertegenwoordigen een gro
te verscheidenheid van ken
merken: ziekteresistenties,
grootte van vruchten, smaak,
stevigheid van het hout, enzo
voort. Wat wij uitroeien komt
niet meer terug. Dat geldt ook
voor bruikbare medicijnen.
Onze apotheken zijn voor een
groot gedeelte gevuld met pro
ducten die direct of indirect af
komstig zijn van planten,
schimmels of baterièn. Veel
plantesoorten worden momen
teel onderzocht op de aanwe
zigheid van bijvoorbeeld kan-
kerremmende stoffen. Wil men
bij deze jacht succes hebben,
dan is die kans veel groter in
een tropisch bos dan in ons
kunstmatige soortenarme Ve-
luwepark. En denk in zijn al
gemeenheid aan alle natuur
producten waar wij met mate
en met verstand gebruik van
kunnen maken. De voorraad
schuur van soorten, eigen
schappen en producten is aan
het verdwijnen.
Veel van h£t verdwijnende hout
wordt verbrand. Dat levert
veel koolzuurgas (C02) op. De
omgehakte en verbrande bo
men kunnen deze C02 natuur
lijk niet meer omzetten in sui
kers. Kappen en verbranden
van hout geeft een voorduren
de ophoping van koolzuurgas
in de atmosfeer. De gevolgen
daarvan zijn niet te overzien.
Een veelgehoorde theorie is
dat een C02-rijke atmosfeer
meer warmte vasthoudt (broei
kaseffect) en dat daardoor de
gemiddelde luchttemperatuur
enkele graden zou kunnen stij
gen. Ook dat zal van invloed
zyn in alle levensgemeen
schappen Misschien smelt het
poolijs wel en loopt Nederland
onder water, voor een groot ge
deelte.
Bodemverlies, soortenarmoede,
atmosfeerbelnvloeding. het na
tuurbeheer gaat ons aardig af.
Fijn
Hier en daar bestaat de indruk
dat ontbossing een wclvaarts-
verschijnsel is Gedeeltelijk is
dat zo, denk ik. Ontboste
grond in West-Afrika wordt ge
bruikt voor ex portland bouw
van verse zomergroenten voor
de winstgevende Europese
wintermarkt. Boontjes uit Se
negal, meneer. Fijn, denkt u
dan op de markt, verdienen die
Senegalezen ook wat. Als ze
tenminste niet met hun gierst-
kwekenjtje van hun eigen
grond zijn weggejaagd en uw
geld in de zak van een interna
tionaal voedselconcern ver
dwijnt. De hamburger-ontbos
singen in o.a Centraal Amen-
ka zijn al genoemd. En dan is
er natuurlijk nog het simpele
omverrijden en leegroven van
een tropisch bos omwille van
de houtwinst. Vooral Japan
ners zijn daar goed in, terwijl
ze hun eigen bossen o zo goed
beschermen.
Nee. het ellendigste van de situa
tie is dat het meeste bos verlo
ren gaat door armoede en ver
geeflijke onkunde van de be
woners in tropische landen.
Jaarlijks verdwijnen in totaal
150.000 vierkante kilometer
tropisch bos (hoe groot is Ne
derland?). Schattingen geven
aan dat het tropisch regen
woud in het jaar 2000 (nog 17
jaar) overal verdwenen zal zijn
bij gelijkblijvend tempo. Bijna
de helft van al het hout dat ge
kapt wordt is nodig als brand
hout voor het koken van voed
sel. Brandhout in de steden
van Afrika is duur. Vaak is in
de verre omtrek geen boom
meer te vinden. Gevolg: lang
durige sprokkel toch ten. smok
kel. Probeer in die situatie
eens een natuurreservaat over
eind te houden.
Onmisbaar
Veel mensen, weinig landbouw
grond (en slecht verdeeld), on
betaalbare kunstmest, lage op
brengsten. Arme boeren wor
den meer en meer gedwongen
uit te wijken naar minder ge
schikte grond. Berghellingen
bijvoorbeeld. Stukje by beetje
wordt het bos kaalgekapt
afgebrand. De bodem loogt uit
en/of spoelt weg, kunstmest is
te duur en vry snel moet de
boer weer een volgend stukje
bos kaalkappen. Als zijn buur
man dat al met gedaan heeft.
Het alternatief is een armoedig
uitzichtloos leven in een i
de krottenwijken rond
brandhoutloze en waterarme
stad. Dertig procent
werkeloosheid. Of meer.
Herbebossing is een dure zaak
die bovendien goed be
schermd en gevoed moet wor
den. Dure bodemverbetering,
geiten wegjagen, bosdieren be
schermen, stropers vangen,
land terugkopen enzovoort
Bomen zyn onmisbaar, zowel in
de echte natuur als voor de on
echte menselijke samenleving.
Driehonderdmiljoen jaar zyn
er al bomen op aarde. Veel bo
men leven in bossen. Veel bo
men kunnen alleen maar
bossen leven. Soortenrijke
bossen zyn de schatkamer
de natuur. Deze schatkamer
wordt stukgemaakt en leegge
roofd. Duidelyk is dat de ont
bossingsproblemen direct ge
koppeld zijn aan de overbevol
king en de armoede in tropi
sche landen. Ontbossing
maakt de situatie alleen maar
erger op den duur.
Vanuit onze caféstoelen kunnen
we gemakkelijk de vinger hef
fen: Geen kinderen krijgen!
Bomen planten! Harder
werken! Geen brandhout m
zonne-cnergie! En wie betaalt
dat? Het geld voor bomen
planten, natuurbescherming,
zonne-energietoepassing in de
tropen, bodemverbetering,
landreorganisatie, het zal by
ons vandaan moeten komen, of
we willen of met De tropische
landen hebben geen geld, inte
gendeel.
Raadseltje
De landbouw- en weidegrond i
de tropen is hard nodig voor de
plaatselijke bevolking niet
voor onze hamburgers en on
tomaten
Eet maar lekker winterpeen t
zuurkool. Zuiniger houtgc-
bruik, vooral van tropisch
hout. Veel van het gekapte
hout in de tropen wordt niet
echt gebruikt: verbrand by
ontginningen of verrot bij i
genaanleg Kringlooppapier,
spaanplaat in plaats van mas
sief hout. begraven in
doos, verzin het zelf maar.
Bomen zyn levende wezens, met
een heel andere manier
ven dan wy. Anders, niet min
der Ze komen met by u langs
Ze laten ons met rust. Nu nog
een raadseltje voor onder de
kerstboom wat gebeurt er i
de tropen als er geen brand
hout meer is?
Bronnen o.a.: "Bossen houden 1
mensen", I>e Sutter I'ossemlerW
I>rv* rrrdt, MIC, Keklo, Iaande-
ren. "Forest*, tree*, people and i
global fud", Stichting Oiobal Fa
reat, Postbua 141. 205® AC Over-
veen. "The hamburger connec
tion". Myer* - en dank
Dr. J W. Kijne Is werkzaam op bet
