Top- amusement
voor een prikkie
Het hoorspel gaat nooit verloren
ZATERDAG 21 AUGUSTUS 1982
Extra
„Aaaah, aaaah", klinkt
het in VARA-studio 6.
Vanachter een micro
foon kermt een acteur.
Het is Hans Karsen-
barg, wiens gezicht van
pijn is vertrokken. In
het hoorspel 'In de ge
haktmolen', waarvan
de opnamen zojuist zijn
begonnen, speelt hij
Ferry, het zoontje van
een slager die zelf z'n
bloedworst maakt.
De scène speelt zich af bij de
tandarts. „Ferry, de dokter
gaat nu even in je mond kij
ken", had z'n moeder (actrice
Willy Brill) hem gezegd.
Waarop de tandarts (Fé Scia
rone) geruststellend sprak:
„Zeg Ferry, je hebt niet al
leen een mooi matrozenpakje
aan, maar ook mooie witte
kousen. Doe nu je mond
maar even open..."
Wanhopig gilde Ferry nog om
z'n moeder. „Mama, mama",
stiet hij nogal krampachtig
uit en dat was ook de bedoe
ling, want hoe anders kon de
luisteraar opmaken dat de
tang op datzelfde moment al
om zijn kies zat geklemd.
„Aaaah, aaaah", kreunde Fer
ry dus.
Daarmee zit de scène er op. In
de regiekamer toont regis
seur Ad Löbler (58) zich te
vreden. Acteur Karsenbarg
(44) wrijft zich het zweet van
het voorhoofd. De spanning
is hem van het lijf gevallen.
Maar niet voor lang, want re
gisseur Löbler geeft het te
ken dat hij gereed is voor de
volgende scène.
Daarin figureert Karsenbarg
samen met Hans Veerman,
die Ferry's broer Krijn gestal
te geeft. Nerveus kuchend,
om een niet aanwezige kik
ker kwijt te raken, blikt deze
nog eenmaal in zijn tekst.
Ook Karsenbarg schraapt de
keel. Dan gaat Löblers arm
naar beneden en start techni
cus Beer Gertenbach de op
nameband.
Halverwege moet de opname
worden onderbroken. Hans
Veerman heeft zich in het
woord dameskapsalon ver
slikt en verontschuldigt zich.
„Geeft niks", stelt Löbler
hem gerust, „we doen het ge
woon even over."
Verhoginkje
Nu gaat het beter, maar een
paar zinnen later krijgt Kar
senbarg een lichte hoestbui.
Beer Gertenbach haalt Lö
bler de woorden uit de mond
als hij voorstelt de hoestbui
niet uit te wissen, „omdat de
klank ervan heel natuurlijk is
en in het stuk niet misstaat."
Toen Ome Keesje van het
gelijknamige en illustere
VAR A-hoorspel in de
zoveelsté episode heel
verdrietig was, omdat zijn
kostbaas hem had
gesommeerd op zoek te
gaan naar een ander
kosthuis, regende het de
volgende blijken van
medeleven bij de VARA.
Spontaan bood men aan
Ome Keesje in de kost te
nemen. Of men stuurde
dropjes omdat Ome Keesje
altijd zo kuchte.
Tot halverwege de jaren
zestig werd het hoorspel
beluisterd door miljoenen
Nederlanders. In die dagen
had het hoorspel nog een
uitstraling, werd het in de
kranten gerecenseerd.
Maar dat werd minder
naarmate de televisie
opkwam. Thans heeft die
televisie het 55 jaar oude
hoorspel volledig naar de
achtergrond verdrongen.
De gemiddelde
luisterdichtheid van een
hoorspel is vandaag de dag
nog maar één tot anderhalf
procent. Door de bank
genomen luisteren dus nog
slechts 150.000 tot 200.000
mensen naar het hoorspel.
„Maar dat zijn nog altijd
ontzettend veel
schouwburgen vol",
zeggen de acteurs,
regisseurs en
hoorspelschrijvers.
Onderzoeken hebben
uitgewezen dat de
luisteraars voornamelijk
automobilisten,
slechtzienden en
bedlegerige mensen zijn.
En mensen die graag hun
fantasie willen laten
werken. Dat is ook de
kracht van het hoorspel.
Door de
verbeeldingskracht is men
in staat rond de stemmen
die men hoort, dié figuren
te scheppen, die men op
dat moment wil zien. Bij
de televisie worden die
figuren je opgedrongen.
Dat maakt het minder
leuk, maar wel
eenvoudiger. Steeds
minder mensen kunnen
nog het geduld opbrengen
om een half uur of langer
geconcentreerd naar de
radio te luisteren.
Suggestie, daar komt het
bij het hoorspel op aan.
Vooral bij de acteurs.
Décors zijn er niet. Die
moeten zij erbij denken.
Gebaren maken kan
evenmin. Waar een
toneelspeler zijn hele lijf
ter beschikking heeft om
zijn rol gestalte te geven,
daar staat een
hoorspelacteur louter de
stem ten dienste.
Maar behalve negatief
hebben film en televisie
het hoorspel ook positief
beinvloed. Het hoorspel is
er volwassener door
De opnamen van een hoorspel. Van rechts naar links Willy Brill, Paul van der Lek, Jan
borkus, Frans Somers, Fé Sciarone en Hans Veerman. <fou> nos>
geworden, directer. Als
Ome Kees)r vroeger naar
buiten gi&^pende hij
eerst de huiskamerdeur,
deed die vervolgens dicht,
liep dan door de gang, ging
de trap af, opende de
huisdeur en stond dan pas
buiten. Om de aandacht
van de luisteraar zo min
mogelijk te verslappen zou
dat nu heel anders gaan;"
zou Ome Keesje het ene
moment binnen zijn en het
andere buiten.
De komst van kabel-tv,
video en satellieten
vormen geen bedreiging
voor het hoorspel, zo
menen de omroepen. Het
hoorspel zal naar hun
mening tot in lengten van
dagen blijven bestaan, al
was het maar omdat het
hoorspel dAt kan wat
toneel, tv en film niet
kunnen: sferen oproepen
door geluidsmontages en
voor betrekkelijk weinig
geld sprongen in de tijd
maken, wat filmisch nogal
duur is.
PAGINA IS
pels. Omdat ik het vak be
heers. Maar er is niemand die
mijn vakmanschap herkent.
Alleen mijn collega's herken
nen het. De luisteraar accep
teert het geluid zoals hy het
hoort."
Drie dagen later staat Dick Wal-
da's 'In de gehaktmolen' ge
heel op band. Nu moeten de
geluiden van inspeciënt Leon
Dubois er nog worden tus
sengevoegd en dient het ge
heel te worden gemonteerd.
Pas dan is het gereed voor
uitzending.
Een hemelsbreed verschil met
vroeger, toen er nog geen op
namemogelijkheden beston
den. Hoorspelen werden in
die dagen rechtstreeks uitge
zonden. „Je repeteerde drie
dagen, vervolgens ging het
rode licht branden en dan
kwam het erop aan", herin
nert acteur Huib Onzand (78)
zich. „En dan stond je dus
dikwijls een uur of langer
achter die microfoon. Maar
na de oorlog werd het alle
maal anders, kwam de revo
lutie dat alles werd opgeno
men en altijd in stukjes.
Nooit meer een uur achter
een. En nooit meer verspre
kingen. Die worden er nu ge
woon uitgeknipt."
Huib Orizand, nog steeds actief
als hoorspelacteur („maar ik
hoef niet meer zo nodig"),
maakte zijn debuut in 1928,
in één van 's lands eerste
hoorspelen. In die tijd, zo ver
telt hij, was het hoorspel nog
een toneelstuk voor de radio,
werd er in de studio ook een
verhoginkje gemaakt om de
acteurs het idee te geven dat
ze op het toneel stonden. Er
werd zelfs geschminkt, maar
dat was ten behoeve van fo
to's voor de radiobode's.
Paul Vlaanderen
Vanaf de jaren dertig tot de op
komst van de televisie in de
jaren zestig is het hoorspel in
Nederland mateloos populair
geweest. Acteurs werden
vanwege hun stem met zei-,
den geadoreerd. „Van een da
me uit Alkmaar heb ik in die
jaren eens een serieus huwe
lijksaanzoek gekregen", her
innert acteur Bert Dijkstra
zich. „Ze stuurde me haar
portret met een brief en daar
in schreef ze dat ze mooi en
jong was en mijn stem zo
warm vond klinken, en dat ze
me om die reden wilde hu
wen. Ze zou wel in een café
op me wachten en ik moest
dan een bloem in mijn
knoopsgat steken. Ik ben
daar niet op ingegaan, moet
ik u zeggen."
In die dagen lagen de i
aan de radio gekluisterd.
Voor stukken als Desiree, De
jeugd vliegt uit, Sprong in het
heelal en Ome Keesje verzette
men afspraken. En vermeld
de de radiobode een nieuwe
episode van Oorlog en Vrede,
Offerbach en zijn tijd, Thee
voor belabberden. Moordbri
gade Stockholm naar Paul
Vlaanderen, dan bleef men
thuis.
Zondagsavonds schalde de ra
dio in bijna elke huiskamer:
„Inaah, Inaah, ga weg bij dat
raam..."! Menige pot koffie
heeft staan verpieteren om
dat Paul Vlaanderen tijdens
een achtervolging zoals zo
vaak in de plomp was gere
den, ook al had Ina („Pas op
Paul, paassss op"!) hem nog
zó gewaarschuwd.
Vlaanderen was een begrip.
Meer dan twintig jaar was de
ze serie van Francis Durbrid-
ge, met wijlen Jan van Ees en
Eva Janssen in de hoofdrol
len, het visitekaartje van de
AVRO. Toevallig is deze om
roep vorige week begonnen
een Paul Vlaanderen-serie te
herhalen.
Vraagteken
Dit enerzijds om financièle re
denen. De budgetten van
hoorspelafdelingen zijn al
lang niet meer wat die ge
weest zijn en een hoorspel
herhalen is aanmerkelijk
goedkoper dan er een te ma
ken. „Het is zeker waar", zegt
AVRO-regisseur Dick van
Putten (63), „dat wij 's zomers
het potje zoveel mogelijk spa
ren. Onze nieuwe stukken be
waren we liever voor het win
terseizoen. Logisch. Maar dat
we Vlaanderen nu herhalen,
komt ook omdat de luiste
raars daar al heel lang om
vragen. En Vlaanderen was
natuurlijk een sublieme se
rie. Knap geschreven, knap
gespeeld."
„Het knappe was", zegt Eva
Janssen (71), ruim twintig
jaar de vertolkster van Ina,
„dat het zo was geschreven
dat spanning werd afgewis
seld met ontspannende scè
nes aan de ontbijttafel of in
bed, en dat aan het einde in
de vorm van iets engs telkens
dat vraagteken kwam, waar
door je de volgende keer wel
móést luisteren."
De Vlaanderen-sene die thans
wordt herhaald is niet die
waarin Ina een kindje ver
wacht. Toen die eind jaren
vijftig werd uitgezonden,
leefden de luisteraars dusda
nig met Ina mee, dat ze haar
spontaan babykleertjes toe
zonden en kraamhulp aanbo
den.
Luisteraars toonden zich in die
tijd wel vaker begaan met het
lot van hoorspelfiguren.
AVRO-regisseur Dick van
Putten (63) weet zich nog
haarfijn te herinneren hoe
wijlen Toon Burgdorfer in
het hoorspel 'Hotel Stoot je
Hoofd niet' een marskramer
speelde, die klaagde dat hy
nergens meer een pakje ta
bak kon kopen. Nadien hoef
de dat ook niet meer: uit alle
hoeken van het land kreeg hy
tabak toegestuurd.
Heidens
Werd er vóór de opkomst var
de televisie dagelijks tenmin
ste één hoorspel uitgezon
den. tegenwoordig zijn dat ei
gemiddeld nog maar zeven
tien per maand. De hoorspel
kern van de NOS is flink
gedund. Ooit bestond deze
groep van radio-acteurs en
actrices, die in dienst zyn van
de NOS en kosteloos worden
uitgeleend aan de omroepen,
uit ruim veertig man. Thans
bestaat die kem nog uit
slechts vier acteurs en twee
actrices.
Tot oprichting van die kern
werd vlak na de oorlog beslo
ten. omdat - gezien het grote
aantal op te nemen hoorspe
len - er dringende behoefte
was aan ervaren radio-ac
teurs. Eind jaren vijftig be-
Ten behoeve van dit artikel wer
den gesprekken gevoerd met: Huib
Orizand, Paul Deen, Bert Dijkstra,
Hans Veerman, Hans Karsenbarg,
Peter Aryans. Cees van Oyen. Jan
Wegter, Jan Borkus, Eva Janssen
(acteurs), Emile Kellenaers (dra
maturg). Beer Gertenbach (techni
cus), Max Westra, Leon Dubois in
spiciënten). Dick YValda, Kees Ho-
lierhoek (auteurs). Ad Lobier. Dick
van Putten (regisseurs). J.
Schnuck, Jef van Rooy en Annie
Dozy (verzamelaars)
sloot de Nederlandse Radio
Unie (NRU) hier zelfs een op
leiding voor in het leven te
roepen.
Vóór de oorlog had alleen de
VARA een eigen hoorspel
kern. De socialistische
roep hechtte daar veel
de aan. omdat ze cultuur toe
gankelijk wilde maken vooi
iedereen, in het bijzonder de
arbeiders. Aan de wieg daar
van stonden Willem van Cap-
pellen en S. de Vnes jr. ZoaJs
Kommer Kleijn de hoorspel-
pionier was bij de AVRO, zo
waren zij dat bij de VARA.
Bij de overige omroepen stond
het hoorspel voor de oorlog
op een bedroevend laag pitje.
Bij de NCRV was he t li
volledig uit den boze. Hoor
spelen, trouwens al het to
neel, gold daar als iets hei
dens. Maar toen na de oorlog
bleek dat het hoorspel een
enorme vlucht ging nemen,
wilde de NCRV niet langer
achterblijven en zette zy alle
ethische bezwaren pardoes
opzy.
Toen ook besloot men alle faca-
bteiten en geluiden centraal
onder te brengen by wat later
de NRU zou worden en nu de
NOS is. Sedertdien gebeurt
het ook dat VARA-hoorspe-
len in de NCRV-studio wor
den opgenomen en KRO-
hoorspelen bij de VARA, wat
vóór die tijd ondenkbaar was.
Ome Keesje
Anekdotisch is in dit kader het
rolletje dat Kommer Kleyn
speelde in 'Ome Keesje', een
hoorspel van VARA-man
Van Cappellen (hij schreef de
episodes telkens op het aller
laatste moment, met potlood)
dat meer dan vyfentwintig
jaar wekelyks werd uitgezon
den. In 'Ome Keesje' speelde
Kleyn ome Kobus. maar op
zekere dag gelastte AVRO-
grondlegger Willem Vogt
hem de medewerking ..aan
de rooien" te beëindigen.
Waarop Van Capellen in de
eerstvolgende uitzending
mededeelde dat „ome Kobus
niet langer kon meespelen,
omdat hy Vogt aan zijn stem
had."
Vocht aan de stem zou nu een
ramp zijn ..De microfoons
zijn nu zo hyper gevoelig, die
kunnen met een vochtige
stem geen kant uit", zegt Max
Westra (58). één van de vier
inspecienten bij de hoorspel-
afdeling. Westra zorgt al 37
jaar voor het geluid bij de
hoorspelen. Wilde men vroe
ger het geluid van een brand,
dan kneep Westra wat cello
faan fyn. Het geluid van een
harnas imiteerde hij met een
sleutelbos, hoefgetrappel
met twee kokosnoten en blik
sem met een drie meter hoge
donderplaat
„Dergelyke geluidsimitatics".
zegt Westra. „die kunnen nu
byna niet meer. De micro
foons registreren zo feilloos
dat het onecht overkomt Te
genwoordig staan alle gelui
den op band. Daarmee zijn de
charmes van het vak verdwe
nen Je vindingrijkheid kun
je niet meer kwyt Ik vraag
me wel eens af: ben ik nou al
leen maar goed om bandjes
op te zoeken?
„Vroeger hoorde je iedereen
wegklossen en komen aanlo
pen De hoorspelen dreven
op het geluid Nu is het ge
luid een bykomstigheid Het
kan zelfs storen Toch is het
moeilyker dan het lykt
Neem regengeluid Pak ik
een regen, dan lykt het mis
schien wel een trein Daarom
mix ik het met waterdrup
Frustratie
„We hadden eens het geluid
van een autobotsing nodig.
Dus lieten we voor de VARA-
studio twee auto's op elkaar
knallen. Dat was een dure
grap, maar goed we hadden
dat geluid nodig. Alleen was
iemand vergeten de micro
foon open te zetten..."
„Ik heb dus erg genoten vroe
ger. Nu met meer. Nu is het
niks meer. En wie het tegen
deel beweert, die liegt Jy
woont morgen een hoorspel-
opname bij, zeg je. Nou. dan
zul je zien hoe het er op ge
flikkerd wordt
„Ik ben naast mijn vak wat an
ders gaan doen. Had ik dat
niet gedaan, dan was ik gek
geworden. Van frustratie.
Vroeger, toen wc de geluiden
zelf maakten, werkte ik soms
zeventig uur in da w. k
Maar nu kreeg ik vonge week
eenfWienstlijst en daar staat
niet één hoorspel op. Kijk
zelf. geen van de omroepen
maakt deze week een hoor
spel, terwyl er elke dag drie
behoren te worden opgeno
men. De hele afdeling mag
deze week duimen draaien
Dat noem ik de afgang van
het hoorspel."
„Ik geef toe. het is nu vakantie-
tyd. maar tóch. We hebben zo
ongelooflyk veel vrye tyd,
dat andere mensen by de
NOS zeggen: die inspecien
ten. die doen geen donder, die
zitten maar thuu en zo nu en
dan maken ze een hoorspel
letje. Maar dat die omroepen
met meer genoeg hoorspelen
maken om ons aan het werk
te houden, kunnen wy met
helpen. Ik zeg wel eens we
zyn net V D. Elke ochtend
doen we de deuren open,
maar als er geen klanten ko
men, waar moeten wy dan
ons ei kwyt?"
De chefs van de hoorspelafde
lingen by de diverse omroe
pen schetsen de situatie heel
wat rooskleuriger. Van min
der prod ukties kan volgens
hen geen sprake zyn. Hoog
uit straks, indien er zendtijd
moet worden afgestaan aan
Veronica „Door de techniek
die veel fyner is maak ik wel
minder uren", zegt inspo
cient Leon Dubois (40),
„maar minder produkties,
dat niet."
Verzamelaars
De hoeveelheid werk wordt er
in het hoorspelwezen met
groter op, nu er vooral deze
zomermaanden veel hoorspe
len worden herhaald. De her
haling van Paul Vlaanderen
en Oorlog en Vrede is nog be
zig. die van Biels en Co (met
wylen Ko van Dyk) is zojuist
voltooid. Niet alle banden
daarvan had de AVRO be
waard Maar in dat geval kan
een schare van een kleine
honderd Nederlandse hoor
spel verzamelaars, die de
hoorspelen voor elkaar opne
men en onderling uitwisse
len, uitkomst bieden.
Zo kon het gebeuren dat Bos
schenaar Jef van Rooy alle af
leveringen van Biels en Co
nog op band had staan en die
heelt hy spontaan aan de
AVRO geleend. Amsterdam
mer J. Schnuck beschikt
weer over andere banden In
totaal heeft hy meer dan 500
hoorspelen op band „Als er
niks op tv is. zeg ik tegen
myn vrouw wat zou je den
ken van Hollands Glorie epi
sode zeven' En dan luisteren
we daar naar Maar heeft u
een ogenblikje' Even de
bandrecorder aanzetten. Ziet
u. Oorlog en Vrede deel veer
tien gaat vanavond
Het schryven van hoorspelen is
byna een vak apart De dialo
gen moeten bekken. Het moet
levensechte taal zyn. Maar
die moet zo zyn gecompo
neerd dat tevens het décor
wordt verraden en het karak
ter van de figuur tot uitdruk
king komt
Gevloek en andere ordinaire
taal probeert men by de
meeste omroepen te vermy-
den. By de AVRO byvoor-
beeld. „Dat doen we uit res
pect voor onze luisteraars",
verklaart Dick van Putten
„Maar soms komen we er niet
onderuit Een bootwerker die
een brok yzer op zyn voet
laat vallen, kun je moeilyk la
ten zeggen „Wat hamer
Niet waar"'
