Ik geloof dat we een
beetje zijn misbruikt
"Ik kreeg niks dan de
zenuwen van de BVD"
Will Gunnewegh alias Agent 57:
Het Sowjet-avontuur van Reydon en De Jager
v
ZATERDAG 17 JULI 1982
PAGINA 17
Ruim twee jaar zat hij in de beruchte strafgevangenis van Wladimir. Een barre
herinnering voor Evert Reydon, die in het begin van de jaren zestig voorpagina
nieuws was na zijn arrestatie in Rusland wegens spionage-activiteiten. Samen met
lotgenoot Louw de Jager bracht hij achtentwintig maanden door in een kleine cel
waarna plotseling de vrijheid daagde.
"Terugblikkend hoop ik al
tijd maar dat dat verblijf
in de gevangenis op de één
of andere manier zin heeft
gehad", zegt Reydon (51
jaar nu) maar zijn aarze
lende glimlach verraadt
dat hij daar zelf de nodige
vraagtekens bij plaatst.
Spioneren voor het vaderland
of wat daarvoor moest door
gaan, het leek destijds een ta
melijk onschuldige bezig
heid. Reydon was machinist
op een koopvaardijschip en
werd in 1956 door een vak
bondsman benaderd om tij
dens zijn reizen foto's van
Russische schepen en havens
te maken. Reydon:"Er heer
ste in die tijd een echte koude
oorlogssfeer, zo van: de Rus
sen komen. Ik was toen 24
jaar, varen was op die leeftijd
een avontuur. Ik vond het
best wel spannend wat die
vakbondsman mij vroeg. Fo
to's maken van schepen en
havens, ach, veel gevaar zat
daar niet aan. Ik moest foto's
maken door de patrijspoort.
De filmpjes moest ik wel
goed verstoppen maar dat is
voor een zeeman geen pro
bleem. Er zijn altijd geheime
plekjes voor sigaretten of
drank".
"Ik kreeg voor mijn activiteiten
geen betaling. Ik was niet zo
sluw om dat te vragen. Als je
thuiskwam werden de foto's
en de vergaarde informatie
met bepaalde mensen door
gesproken. Dat waren zeg
maar instructeurs die vertel
den hoe je het beste te werk
kon gaan".
Autotocht
Revdon beweert met stellig
heid dat de Binnenlandse
Veiligheids Dienst (BVD)
destijds niets met zijn spiona
ge-activiteiten had te maken.
Reydon:"Dat misverstand is
bijna niet uit te roeien. Tij
dens de periode van de spio
nage maar ook daarna moest
ik nooit bij de BVD zijn. Het
kan zijn dat de dienst waar ik
voor heb gewerkt de Marine
Inlichtingen Dienst was,
maar waarschijnlijker is de
Buitenlandse Inlichtingen
Dienst (BID). Mijn contacten
liepen altijd via Buitenlandse
Zaken. De gegevens die ik
verschafte gingen naar de
NAVO".
Op een gegeven dag kregen
Reydon en De Jager, ook een
zeeman (stuurman), opdracht
voor een spionagetocht per
auto door Rusland. Reydon:
"Die opdracht heeft mij toen
wel verbaasd, maar weigeren
kon eigenlijk niet hoewel je
de activiteiten vrijwillig was
begonnen. De dienst kreeg
een claim op je. Het is net als
of je in een 'gang' bent opge
nomen. Hoe meer contacten
je krijgt, hoe gevaarlijker en
moeilijker het wordt om er
uit te stappen".
'Ik was eens een keer bij het
fotograferen slordig te werk
gegaan en toen kreeg ik me
toch een grote bek. Ik wilde
m'n activiteiten gelijk stop
pen, maar daarvoor hadden
ze je al teveel in hun macht.
Ze hadden een mannetje bij
de koopvaardijstichting zit
ten die ervoor zorgde dat ik
op schepen naar Rusland
werd geplaatst. Terwijl er
machinisten werkloos waren
kon ik soms zelfs kiezen op
welk schip ik wilde varen. Ik
werd altijd door de dienst be
naderd, maar als ik 'nee' zei
moest ik op eigen initiatief
naar de koopvaardijstichting
voor plaatsing op een schip.
Daar zeiden ze dan: gaat u
maar naar het Arbeidsbu
reau. Bij het Arbeidsbureau
hadden ze natuurlijk niets
voor je".
Details
"De autotocht door Rusland
was keurig georganiseerd.
We hadden geld genoeg, alle
hotels waren besproken. Er
mankeerde niets aan. Wat
niet goed was voorbereid was
welke houding je moest inne
men als je eventueel gepakt
werd. Beken je alles of juist
niet? Volgens mij hebben de
instructeurs zich nooit gerea
liseerd dat het fout kon gaan,
zijn ze zich rot geschrokken.
De tamelijk eenvoudige acti
viteiten werden plotseling in
een keiharde beroepssfeer
getrokken".
"Wat Louw de Jager en ik ons
later wel hebben afgevraagd
is: was die autotocht nou echt
bedoeld als spionage of wil
den ze de Russen laten gelo
ven dat dat de Nederlandse
manier van spioneren was.
Als dat laatste het geval was
dan zijn we misbruikt. En ei
genlijk neig ik nu wel naar
dat laatste. Immers, die hele
reis door Rusland was vooraf
geregeld, dus bar veel viel er
niet te fotograferen. De Rus
sen laten zo'n reis echt niet
door gebieden gaan die voor
het westen interessant zijn".
"Wat ons heeft verbaasd is dat
de Russische ondervrager de
tails wist waarvan we ons af
vroegen: hoe is dat in vredes
naam mogelijk? De dienst
wilde bijvoorbeeld dat ik op
m'n reizen naar Rusland een
radardetector meenam om
frequenties van Russische ra
darsystemen op te nemen.
Dat werd me te link, dat vond
ik teveel beroepswerk. Maar
van de dienst zeiden ze: neem
hem maar mee naar huis en
denk er nog eens over na. Ik
ik aan de goede kant had ge
staan. Daar is ook niets van
terecht gekomen".
"De jaren na m'n terugkomst
hebben de reacties van de
mensen my wel ontgoocheld.
Je hebt naar je eigen idee iets
gedaan voor je land, iets waar
het gros van de Nederlanders
voorstander van is. Maar later
merk je dat spionage kenne
lijk een onsympathieke
klank heeft. Ik heb destijds
heel wat gesolliciteerd en bij
sollicitatiegesprekken werd
ik dan eindeloos doorge
zaagd over die spionage,
want iedereen wist het uiter
aard door de uitgebreide pu
bliciteit die er was geweest.
Uiteindelijk werd je dan niet
aangenomen".
"Heel wrang was het om te
merken dat de BVD je pro
beerde zwart te maken bij
werkgevers. In de trant van:
je moet hem niet nemen want
Kij is actief geweest in de
spionage".
Afhankelijk
"Tijdens het loopje naar de
douche kruisten Powers en
ik elkaar een keer bij toeval.
Ik vroeg hem heel snel in het
voorbijgaan: You had engine
troublePowers zei toen heel
verrast: Yes, how do you
know? Voor De Jager en my
was dat een schokkende op
merking. Je bent in zo'n ge
vangenis gespitst op elk sig
naal. Door de opmerking van
Powers hadden wij het ge
voel: hy is er ook ingeston
ken, net als wij. Er waren di
verse buitenlanders gearres
teerd in die tijd, vrij kort na
elkaar. Vervolgens werd er
een serie processen gevoerd,
het was gewoon een hele
show. Powers kreeg van de
VS voor zijn proces zelfs nog
een uniform toegestuurd.
Amerika deed als het ware
mee met de show. Zo inter
preteerden wij het".
Betaling
heb hem thuis in de kast ge
zet en hem nooit meegeno
men. Omdat ik hem toch niet
gebruikte is hij later weer
door een chauffeur opge
haald. Na onze arrestatie wist
de Russische ondervrager
mij te vertellen dat ik in Am
sterdam een radardetector in
de kast had gehad. Dit vond
ik zo ongelooflijk. Het angst
zweet brak me uit".
Dertien jaar
De Jager en Reydon werden op
20 augustus 1961 gearres
teerd en op 5 oktober van het
zelfde jaar door een militair
tribunaal in Kiew beiden tot
13 jaar gevangenisstraf ver
oordeeld. Op 4 december
1963 werden ze vervroegd in
vrijheid gesteld, waarschijn
lijk dankzij een 'onderhandse
regeling' tussen Luns en Gro-
myko.
In de gevangenis van Wladimir,
waar het Nederlandse twee
tal zijn straf moest uitzitten,
was ook de Amerikaanse U2-
piloot Gary Powers onderge
bracht. Powers was volgens
de toenmalige Sowjet-leider
Chroetsjov met een raket
naar beneden gehaald. Rey
don: "Ik zat met Louw de Ja
ger in een klein celletje. We
hadden ons zitten afvragen
hoe het mogelijk was dat Po
wers nog leefde. Hoe kon dat
terwijl hij door een raket was
neergehaald? Volgens ons
moest hij motorpech hebben
gehad en was het verhaal van
Chroetsjov alleen maar bluf
voor de buitenwereld over
hun zogenaamde goede ra
ketten".
"In de periode dat ik in Rus
land zat is een instructeur
van de dienst wel al die jaren
mijn gage bij mijn vrouw ko
men brengen. Zelfs toen
bleek dat de kinderbijslag
was vergeten, werd dat later
ook geregeld. De betaling aan
m'n vrouw was niet royaal
maar ook niet kinderachtig.
Mijn vrouw heeft aan de man
die het geld kwam brengen
gevraagd: als mijn man te
rugkomt, wat dan? Geen re
der wil hem meer hebben.
Die man beloofde mijn
vrouw dat er na mijn terug
keer voor een baan zou wor
den gezorgd. Daar is niets
van terecht gekomen. Later
werd gezegd dat ik zelf voor
een baan moest zorgen en dat
de dienst mij dan bij de werk
gever zou 'cleanen'. Dat bete
kent dat ze voor me zouden
instaan, dat ze de werkgever
duidelijk zouden maken dat
"Ik had op een gegeven mo
ment een baan by een Ameri
kaans bedrijf en daar kwam
ook weer zo'n BVD-figuur.
Die is er toen gelukkig uitge
gooid. Aan het eind van de ja
ren zestig, toen ik weer werk
loos was, zag ik een adverten
tie voor taxichauffeur. Dat
leek me wel leuk. Dan houd
ik bovendien het hoofd weer
even boven water, dacht ik.
Ik werd aangenomen, maar
de boekhouder waarschuwde
me na een tijdje dat 'iemand
van het gezag' me eruit wilde
drukken. Mijn baas is daar
niet op ingegaan. Nadien is
het niet meer aantoonbaar
geweest dat men my dwars
heeft willen zitten. In myn
positie moet je natuurlijk ook
oppassen dat je geen spoken
gaat zien".
"Iets doen aan de tegenwer
king? Dat is toch vechten te
gen windmolens. Wat moet ik
doen? Een enorme schade
vergoeding vragen? Of stel,
ze hadden me een hele goede
baan gegeven. Dan was er
toch weer die afhankelijk
heid van de dienst geweest
Dat heb ik in mijn huidige
baan niet Ik ben voor de
helft van de maand taxi
chauffeur, voor de andere
helft onderhoud ik de taxi's.
Nee, ik ben niet verbitterd.
Zo is mijn karakter waar
schijnlijk niet. Wat anderen
wel verbittert is dat ze geen
carrière meer kunnen maken.
Maar ik vind dat er andere
dingen in het leven zyn dan
maxima en minima".
"Ik denk nog wel eens terug
aan die Pool die net als wij in
de gevangenis van Wladimir
zat. Die man had 25 jaar ge
kregen. Toen wy daar zaten
had hij er al 23 jaar opzitten.
Stel je eens voor, 23 jaar in
een hok zitten en gevoerd
worden als een aap. Dat zo ie
mand nog verstandige din
gen kon zeggen was onbegrij
pelijk. Alleen de aanblik van
de cel was al om gek van te
worden. Louw en ik voelden
ons heel triest toen we hem
uit z'n celhok zagen hangen
terwijl wy werden gelucht.
Nicht traurig sein, der Him-
mel ist blau und die Sonne
scheint, zei hy. Dat zal ik
nooit vergeten".
Van de CIA kreeg hij
twee potjes fosfor om
de haven van Takubar
bij Sjanghai in brand te
steken. In het Zuid-
poolijs lag hij op de loer
voor Russische sche
pen en uit Polen hielp
hij een Amerikaanse
spion ontvluchten.
Tussen 1957 en 1962, toen de
Koude Oorlog op zijn koudst
was, stelde geheim agent Will
Gunnewegh meer dan eens
zijn leven in de waagschaal
voor koningin en vaderland.
In die tijd verrichtte de Rot
terdamse zeeman allerhande
spionagewerkzaamheden
voor wat toen de Binnenland
se Inlichtendienst (BID)
heette, maar nu bekend is als
Binnenlandse Veiligheids
dienst (BVD).
Zijn werkterrein lag hoofdza
kelijk achter het IJzeren Gor
dijn. Daar fotografeerde hij in
het diepste geheim en met
grote regelmaat havens. Gun
newegh deed dat zo goed, dat
hij al spoedig werd ingezet
voor spionagewerk ten be
hoeve van de NAVO. Vanaf
die tijd heette hij Agent 57.
Totdat hij in 1962 niet langer
van nut was en aan de dijk
werd gezet.
Ultimatum
Verbitterd kijkt Gunnewegh
daar op terug. „Een goeie
baan als je gezicht te bekend
is geworden, beloofden ze me
bij de Inlichtingendienst, een
beurs voor je dochter als ze
later wil studeren. Dat kun je
van ons krijgen, zeiden ze, en
dan zou er nog wel een lintje
aanzitten óók. Nou, ik heb
helemaal niks van de dienst
gekregen, enkel de zenu-
Nadat zijn loopbaan als geheim
agent zo abrupt ten einde was
door
Sjak Jansen
gekomen, deed Gunnewegh
iets wat de BVD hem niet in
dank heeft afgenomen. Hij
sloeg door. Weliswaar niet te
genover de vijand, maar te
genover de pers. Agent 57
bracht zijn verhaal in de pu
bliciteit, noemde namen van
veiligheidsagenten. „Niet uit
rancune", zegt hij, „maar lou
ter om de Inlichtingendienst
ertoe te bewegen d'r beloften
aan mij na te komen".
„Ik had ze een ultimatum ge
steld. Ik zei: denk erom jon
gens, als jullie voor die da
tum niks van je hebben laten
horen, stap ik naar de pers.
Maar ze lachten me vierkant
uit. Ze zeiden: jij weet toch
niks".
„Maar dat viel dus flink tegen",
zegt Gunnewegh (58), die zijn
belevenissen nadien zelfs in
boekvorm heeft laten publi
ceren. Het enige wat hij wil
de, was een gesprek op hoog
niveau, en dat kreeg hij na
lang aandringen ook (hy ver
scheen voor een Tweede Ka
mer-commissie). In dat ge
sprek wist hij een enigszins
aanvaardbare regeling te tref
fen: Gunnewegh, die door
oorlogsverwondingen invali
de is, leeft van een uitkering
die hoger is dan normaal.
„Weet u", zegt hij met enige
trots, „dat ik de enige ben die
de BVD op de knieën heb
kunnen krijgen? Ze hadden
me eerst willen afkopen,
maar daar ben ik uiteraard
niet op ingegaan. Zo stom
ben ik niet".
Padvinders
„Het leken wel padvinders, zo
als die jongens toen te werk
gingen", verhaalt Gunne
wegh. „Ik kreeg bijvoorbeeld
nogal eens contactpersonen
op bezoek. En dan wist ik dat
ze zich van een valse naam
bedienden. Maar ze kwamen
altijd in hun privé-auto's
voorrijden. Ik hoefde dus
maar hun kenteken op te ne
men en even later bij de poli
tie een smoes op te hangen,
dat die auto my had aangere
den en ik kreeg hun volledige
naam en adres".
De contactpersoon met wie
Agent 57 het meest van doen
had was Van Maurik, wiens
ware naam Van Mourits
luidt. Hij wist dat Gunne
wegh op Rutland voer en
daar voor de lol veel fotogra
feerde. Gunnewegh: „Van
Maurik vond mijn plaatjes
wel aardig. Een keer zei hy:
'Die Russische kruiser staat
er goed op'. Enfin, hij strykt
me over de bol en vraagt nog
al uitdagend of ik kans zie
nog méér van die goeie foto's
te maken. Zo ben ik er eigen
lijk in gelopen".
Gunnewegh wist niet beter of
hij maakte de foto's voor de
marine. Maar al spoedig werd
hem gevraagd zyn actie-ra
dius uit te breiden. Behalve
schepen moest hy voortaan
ook elektrische centrales,
duikbootbases, een vlieg
veld, scheepswerven en tele-
visiemasten fotograferen.
„En als het te link werd, zo
zei Van Maurik, dan moest ik
het rolletje maar als de blik
sem eruit halen, want dan
konden ze je niks maken. De
dienst stond zogenaamd ach
ter je. J^ja".
Gele Rivier
dere en riskeerde hij zijn le
ven in ruil voor avontuur,
gratis filmrolletjes, een
maandelijkse fooi van enkele
tientjes en het gevoel zijn va
derland eervol te dienen.
Hem werd geleerd hoe je stie
kem foto's kunt nemen van
uit je overhemd, hoe je een
vliegveld in kaart kunt bren-
gen, hoe je kunt merken dat
je geschaduwd wordt en hoe
je je achtervolgers kunt
kwijtraken.
„Ik was op de Gele Rivier in
China. Daar is het streng ver
boden foto's te maken. Voor
elke foto die je tóch maakt
staat vijf jaar gevangenis
straf. Ik kwam met achthon
derd foto's thuis. Ik heb er
dus nogal wat jaartjes gevan
genisstraf tegoed, haha".
Tussen Gunnewegh en „myste
rieus Den Haag" verliep alles
buitengewoon voorspoedig
totdat de Rotterdammer in
1962 weigerde om met Evert
Reydon een spionagetocht
door Rusland te maken. Gun
newegh vond de onderne
ming te riskant. En terecht
naar later bleek „Altijd is me
verzekerd, dat ik wanneer
ik zou worden aangehouden
- slechts een paar weken zou
hoeven op te knappen. Maar
Reydon en De Jager hebben
wel mooi twee jaar BUM
uitzitten".
Ondanks zijn weigering,
schreef de Inlichtingendienst
hem nog met af. „Het jaar
daarop vroegen ze my een
spionagereis naar Cuba te
maken. Dat van die Russi
sche raketten speelde daar
toen net. Maar daar het ik me
natuurlijk niet door afschrik
ken. Toen ik echter aan
boord kwam, werd ik begroet
als de grote spion. Toen werd
het me te link. Ik ben meteen
naar huis gegaan".
Zoutzuur
Nadien mocht Agent 57 nog an
derhalf jaar wat aan de wal
klungelen; foto's bekijken en
zo Maar toen vielen alle tele
foonnummers weg en begon
Gunneweghs stryd om de
hem gedane beloften gereali
seerd te zien.
Waar hy ook naar uitkykt, is
een verzetspensioen. „Al dne
jaar ligt er by de Hoge Raad
een beroepsschrift van my.
Het komt maar met op de rol.
Daar zit de BVD achter. Ze
ker weten".
Na de golf van publiciteit is er
wel eens op Gunnewegh ge
schoten en heeft hy een keer
zoutzuur in het gezicht gekre
gen Vijfjaar geleden, op zyn
verjaardag, vond hy in zyn
bnevenbus een bom in ca
deau verpakking. Wie daar
achter zit? Gunnewegh heeft
1 n vcrmiH-di'ii;, ..Ik kan
alleen niet hard maken".
