In de
gaten
Pancras-oost
ondergaat
metamorfose
Leidse TNO-er bracht
300 jaar omgang met
gehandicapten in beeld
Accent verschuift van
werken naar wonen
Museum
Oudheden
mag toch
uitbreiden
ZATERDAG 3 JULI 1982
Door
Miep Hoenson
O
Afhankelijk
LEIDEN - Wat het nut is van een boek, waarin lammen en
blinden, kreupelen, gebochelden en geamputeerden pa
raderen? Dat één tekening meer zegt dan duizend woor
den. Met die gedachte in zijn hoofd stelde dr. Atze Dijk
stra zijn unieke en historische prentenboek 'De Geteken
de Mens' samen.
Uniek, omdat dergelijke prenten nooit eerder werden gebundeld, noch in
tentoonstellingen, noch in publicaties. Historisch, omdat 'De Geteken
de Mens' een bloemlezing is van driehonderd jaar getekende geschie
denis van de gehandicapte mens. Er blijkt overduidelijk uit hoe de
maatschappij met haar gehandicapten omgaat.
In vorige eeuwen, maar ook anno 1982. En dan wordt duidelijk dat er wat
die omgang tussen gehandicapten en lichamelijk 'volwaardige' i
Het Jaar van Gehandicapten was
de directe aanleiding voor de uit
gave van het kijkboek. Toch
werd met de uitgave ervan ge
wacht totdat het jaar voorbij was.
Met opzet, want de samenstellers
willen voorkomen dat 'De Gete
kende Mens' te gedateerd wordt.
Atze Dijkstra: "De problematiek
van gehandicapten moet niet aan
dat éne jaar worden gekoppeld.
Zij moet nooit in het vergeet
boek raken".
Het ziet er niet naar uit dat 'De Ge
tekende Mens' een vergeetboek
wordt. Inmiddels is het in de
Duitse taal uitgegeven. Zusteror
ganisaties van de ANIB zijn mo
menteel bezig om het boek ook
in het Engels en het Italiaans op
de markt te brengen.
Eén belangrijk verschil tussen
vroeger en nu komt in het boek
overduidelijk naar voren. In vori
ge eeuwen was het een doodnor
male zaak dat gehandicapten
tussen het volk in leefden. Ze
moesten wel, wilden ze overle
ven.
Mensen met een lichamelijke af
wijking waren een paar honderd
jaar een publiek vermaak. Daar
werd naar gekeken. Door invali
den kon het volk, al dan niet te
gen betaling, 'lekker griezelen'.
Lammen en blinden werden ten
toongesteld op kermissen. Reu
zen en dwergen waren ook at
tracties. Gebochelden konden
zich als lopende lessenaar verhu
ren. Dit alles tot 'lering en ver
maak'.
De slachtoffers moesten zich wel
laten bekijken. Ze waren voor
wat hun levensonderhoud be
treft afhankelijk van de gezonde
medemens. De prenten leggen
daar ook de nadruk op. De gete
kende mens, in de letterlijke zin
des woords, moest bedelen om
een aalmoes. Geamputeerd door
bijvoorbeeld de strijd voor het
vaderland hoefte hij geen dank
baarheid te verwachten. Het was
wachten geblazen op de stoepen
of er iets van de tafels over
schoot. Om vervolgens veel
dankbaarheid te tonen.
De gehavende mensen trokken
van het platteland naar de stad,
in de ijdele hoop daar iets te ver
dienen. Het hoeft geen betoog
dat alleen de sterksten overleef
den.
Een toestand van eeuwen oud?
Niets is minder waar. Nog in de
Eerste Wereldoorlog, die begin
deze eeuw plaatsvond, wachtte
gehandicapten een ellendig lot.
Degenen die verminkt uit de oor
log terugkwamen werden op gro
te schaal weer nuttig gemaakt
voor 's lands economie. Een gro
te tegenstelling met het recht op
arbeid van nu, waarbij hoe lan
ger hoe minder werk te verdelen
valt.
Gehandicapten van nu worden
niet meer als bezienswaardig
heid tentoongesteld of op andere
wijze misbruikt. Ze worden daar
entegen maar al te graag wegge
stopt in speciale tehuizen of in
betreft niet zo heel veel is veranderd. Natuurlijk hoeven invaliden niet
meer te bedelen om in hun levensonderhoud te voorzien. Maar ook in
de zestiende eeuw werd gesuggereerd dat een aantal invaliden een ge
brek voorwendden ter verkrijging van een aalmoes. Er verscheen in die
tijd zelfs een boekje met praktische tips voor de burgerij, aan de hand
waarvan men de echte en onechte invaliden van elkaar zou kunnen
onderscheiden.
De prenten, litho's, tekeningen en etsen voor 'De Getekende Mens' zijn
met toewijding verzameld door dr. Atze Dijkstra, werkzaam bij het
Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg, een onderdeel van TNO-
Leiden. De ANIB, bond van gehandicapten en arbeidsongeschikten,
zorgde voor de praktische uitvoering van 'De Getekende Mens'. De
meeste tekenaars - tenminste, degenen die in onze tijd leven - gaven
belangeloos toestemming voor het publiceren van hun prenten. Tien
procent van de opbrengst van het boek komt de invalidenorganisatie
ten goede.
een enclave aangepaste wonink
jes. In onze verzorgingsstaat heb
ben ook minder validen recht op
een volwaardig inkomen. Gehan
dicapten n^men het heft in han
den om hun belangen zelf te be
hartigen. De aalmoes is vervan
gen door een girokaart. Maar bui
tenspel staan ze nog steeds.
De drempels worden wel weggeno
men, maar daarom alleen gaat
het niet, zo stelt dr. Dijkstra. Be
langrijker is dat invaliden als vol
waardige burgers worden geac
cepteerd. Hij vindt dat noodza
kelijk. Hij maakte 'De Geteken
de Mens' óók omdat gehandicap
ten binnenkort verplicht in het
arbeidsproces moeten worden
opgenomen. Dat schrijft tenmin
ste een ontwerp-wet voor, waarin
staat dat werkgevers een aantal
gehandicapten in het personeels
bestand moeten hebben.
Confrontatie
Het accepteren van een medemens
in een rolstoel is volgens Dijkstra
niet zo'n onverteerbare zaak.
Moeilijker wordt het als de ge
handicapte gebrekkig uit z'n
woorden kan komen, of niet al
zijn lichaamsfuncties onder con
trole heeft. Atze Dijkstra: "Er
zijn nog teveel mensen die het
bestaan van invaliden negeren.
Ik weet dat sommigen het boek
niet zullen inkijken, omdat ze
veel te bang zijn om met de ellen
de van een lichamelijk niet vol
maakt mens te worden gecon
fronteerd".
Gehandicapten en minder validen worden hoe lan
ger hoe meer gelijkgeschakeld met hun lichame
lijk gezondere medemensen. Ieder weldenkend
mens heeft de mond vol over integratie van de
gehandicapte in onze samenleving. Openbare ge
bouwen worden langzaam maar zeker toeganke
lijk gemaakt voor rolstoelbezitters. En er staat
een wet op stapel, die binnenkort iedere werkge
ver verplicht zijn personeelsbestand voor vijf
procent uit gehandicapten te laten bestaan.
Het aloude misverstand, dat lichamelijke manke
menten automatisch gepaard gaan met geestelij
ke onvolwaardigheid, wordt weggepoetst. Het
jaar 1981 werd zelfs uitgeroepen tot 'Internatio
naal Jaar van Gehandicapten'.
Gaat het dus goed met de emancipatie van gehan
dicapten? Tot op zekere hoogte wel, al zal het
hun allemaal niet snel genoeg kunnen gaan. Een
blik in 'De Getekende Mens', een bloemlezing
van driehonderd jaar getekende invaliden-ge
schiedenis, maakt duidelijk dat er in essentie niet
zó veel is veranderd ten gunste van de gehandi
capte medemens: een deel van de maatschappij
is nog altijd ontoegankelijk; lichamelijk gehandi
capten worden nog altijd als onmondige en on
volwaardige mensen gezien.
Een cartoon uit 1896: "Dame, nog jon* en in bedt van een
wazen, wil haar fortuin delen met de eerste jon*eman
die haar komt opxoeken".
i Dr. Atze
Dijkstra: "Je
bevestigt dat
zo'n groep
speciale
aandacht
verdient".
<Foto Holvast)
Die angst is misplaatst, want een
somber of een gruwelijk boek is
'De Getekende Mens' zeer zeker
niet. Veel van Dijkstra's prenten
zijn ironisch, zelfs humoristisch
te noemen. Ze hebben boven
dien niets elitairs in zich. Het zijn
prenten, cartoons of vlugschrif
ten die vroeger of nu een grote
bereikbaarheid hadden. Vlug
schriften werden in vorige eeu
wen onder het volk verspreid,
cartoons en spotprenten vinden
hun weg naar het volk via de me
dia.
Vooral de prenten uit Frankrijk la
ten een grote verscheidenheid
aan gezichtspunten en thema's
zien: milde humor, sarcasme en
luchthartigheid enerzijds; bittere
ernst of protest tegen wantoe
standen anderzijds.
Of dat toeval is, weet de samenstel
ler nog niet. Daarvoor heeft Dijk
stra te weinig bronnenonderzoek
gepleegd. Hij heeft zich de afge
lopen jaren alleen toegelegd op
het verzamelen van de prenten.
Zijn collectie groeide zoals zoveel
verzamelingen tot stand komen
Op een rommelmarkt stuitte hij
jaren geleden op een 17e eeuwse
tekening, waarop een gehandi
capte door honden wordt ver
scheurd. De boeren op het land
werken rustig door.
Isoleren
De prent zette Dijkstra - hij houdt
zich in het dagelijks leven bezig
met de begrippen arbeid, ge
zondheid en revalidatie - aan het
denken. "Ik ging beseffen dat op
het gebied van illustraties altijd
al veel aandacht is besteed aan
het revalideren van mensen,
maar nooit aan de mensen die
niet meer gerevalideerd kunnen
worden. Kennelijk houdt de aan
dacht voor invaliden op als er
niets meer aan hen te genezen
valt".
Dijkstra koos voor een prenten
boek "omdat één zo'n plaatje,
waarnaar je kunt blijven kijken,
veel meer zegt dan een brij van
woorden". Hij is zich ervan be
wust dat hij de gehandicapte me
demens in 'De Getekende Mens'
te kijk zet. Terwijl Dijkstra hem
juist als een normaal, volwaardig
mens wil zien.
"Het geldt natuurlijk voor alle min
derheidsgroepen, waaraan je
speciale aandacht besteedt, dat
je ze isoleert Je bevestigt dat
zo'n groep speciale aandacht ver
dient Zo'n initiatief kan gunsti
ge of ongunstige reacties uitlok
ken, dat moet je afwachten. Wat
ik wél weet is dat met name in
Engeland cartoons over gehandi
capten uit den boze zijn. Een zo'n
plaat levert daar een stroom van
protesten én opzeggingen op.
Een gehandicapte moet je blijk
baar doodzwijgen. Terwijl de
prenten in dit boek een appèl
doen op het zieligheidsgevoe).
maar ook afstand kunnen schep
pen doordat ze vaak ironisch
zijn. Maar bovenal laten ze zien
dat gehandicapten vroeger, maar
nu nog in het verdomhoekje zit
ten. De kijker moet z'n eigen
conclusies maar trekken".
E
De geplande gevel aan de Uiterstegracht.
LEIDEN - Zes jaar geleden werd er
al gewerkt aan een verbeterings
plan voor Pancras-oost. Het
heeft lang geduurd voordat
daadwerkelijk een begin werd
gemaakt met herstel, maar nu
lijkt de opknapbeurt voor de ver
waarloosde wijk, tussen Hooi
gracht en Herengracht, dan ein
delijk zijn beslag te krijgen. Dit
jaar en in 1983 zullen in Pancras-
oost zo'n 135 nieuwe woningen
worden gebouwd. Als gevolg
hiervan zal het inwonertal van
deze wijk, dat de laatste jaren
steeds is gedaald, weer aanzien
lijk toenemen.
De reusachtige fabriekscomplexen
van Van Wijk en Zaalberg heb
ben jarenlang hun stempel ge
drukt op deze binnenstadswijk.
Maar de Leidse textielindustrie
is niet meer, en de fabriekscom
plexen vielen onder de slopers
hamer. De neergang van de Leid
se wol ging in vorige decennia
nog wel gepaard met een wild
groei van bedrijven en bedrijfjes
in Pancras-oost. Het vrachtver
keer van en naar deze bedrijfjes
en een ongebreidelde groei van
pakhuizen heeft het verval van
de wijk nog eens versterkt.
Het is ondoenlijk alle plannen op
te noemen die moesten leiden
naar verbetering van de wijk.
Lange tijd heeft voor deze buurt
een bestemmingsplan gegolden
dat voorzag in aanleg van brede
wegen en afbraak van veel be
bouwing. "De moderne tijd" was
het antwoord op alle vragen. Ver
krotting en verwildering waren
het gevolg.
De laatste jaren is er een lawine
van plannen losgekomen waar
van de buurt hoorndol moet zijn
geworden. De plannen waren al
lemaal gericht op de verbetering
van het "woonklimaat", het
"leefmilieu" en de "leefbaar
heid" of hoe dat allemaal mag he
ten. Het gaat er om een goede
combmatie te krijgen van
werken en wonen. Pancras-oost
moet weer een wijk worden waar
het goed toeven is. Het accent
ligt op het wonen. Hinderlijke
bedrijven moeten uit de wijk
weg. Het verloren gegane terrein
moet als het ware worden terug
gewonnen.
Alle plannen hebben er toe geleid
dat op dit moment, en in de ko
mende jaren, rigoureuze veran
deringen in gaan plaats vinden in
Pancras-oost. Op het terrein
waar vroeger de fabriekscomple
xen van Van Wijk en Zaalberg
stonden, tussen de Uiterste
gracht en Vestestraat, worden 86
woningen gebouwd waarvan het
merendeel is bestemd voor ge
zinnen. De meeste woningen
hebben een eigen tuintje en via
een aantal poorten is het moge
lijk op de binnenterreinen te par
keren. In het plan zitten ook en
kele groen- en speelplekjes en er
zal een pleintje worden aange
legd. De Vestestraat en de Uiter
stegracht zullen zo spoedig mo
gelijk opnieuw worden bestraat
en ingedeeld.
Dit jaar (oktober) zal ook een begin
worden gemaakt met de bebou
wing van de Ir. Driessenstraat,
tussen Vestestraat en Uiterste
gracht. Dit bouwplan sluit direct
aan op de 86 woningen die al in
aanbouw zijn. Het is steeds de
bedoeling geweest om langs de
Ir. Driessenstraat ruimte te creë
ren voor kantoren of een show
room, met daarboven woningen.
De gemeente heeft echter geen
gegadigden kunnen vinden voor
deze bedrijfsruimten en zal het
plan nu wijzigen zodat ook op de
begane grond woningen komen.
Speciale geluidswerende voor
zieningen worden getroffen om
de huizen aan de drukke Ir.
Driessenstraat leefbaar te ma
ken.
In totaal zitten 14 woningen in het
plan: zes vierkamerwoningen,
drie driekamerwoningen en vijf
DEN HAAG-LEIDEN - Het mu
seum van Oudheden aan het Ra
penburg in Leiden kan gaan uit
breiden aan de Papengracht. Het
bestuur van de provincie Zuid-
Holland vindt dat de belangen
van omwonenden met betrek
king tot uitzicht en verminderde
lichtinval moeten wijken voor
die van het museum.
Gezien de dringende noodzaak
met de verbouwing van het mu
seum zo spoedig mogelijk te be
ginnen heeft het provinciebe
stuur een verklaring van geen
bezwaar voor de bouw afgege
ven. Daarmee loopt het college
van GS vooruit op het onherroe
pelijk worden van het bestem
mingsplan
Dit betekent dat de toekomst van
het museum er rooskleurig voor
staat Het museum zag de uit
spraak van het college van gede
puteerde staten met spanning te
gemoet, omdat de provinciaal
planologische dienst (PPD), een
advieslichaam van de provincie,
had geadviseerd geen toestem
ming te geven aan de uitbrei
dingsplannen van het museum.
Tijdens een hoorzitting voor een
commissie uit gedeputeerde sta
ten, in april, hadden zowel de di
rectie van het museum als het
Leidse gemeentebestuur gezegd
dat „voor de functie van Leiden
als museumstad de uitbreiding
essentieel is. Het museum zal zo
de komende dertig jaar in Leiden
kunnen blijven functioneren"
Tegen de plannen van de gemeente
om uitbreiding van het museum
in het bestemmingsplan Pieters-
wyk op te nemen was onder
meer het voormalige WD-Twee-
dc Kamerlid en raadslid me
vrouw A. Kappeyne van de Cop-
pello, die aan het Gerecht woont
Hoewel zu samen met twee ande
ren niet ontvankelijk is wilde het
provinciebestuur toch op hun
bezwaren reageren
Volgens gedeputeerde staten
wordt er in dit geval terecht een
uitzondering gemaakt op het ge
meentelijke streven de binnen
terreinen van bebouwing te vrij
waren. Het provinciebestuur
zegt dat in dit geval „overtuigend
is aangetoond", dat er geen ande
re mogelijkheden voor het mu
seum voorhanden zijn.
LEIDEN In café l'Esperance aan
de Kaïserstraat treedt vanavond
de Leidse formatie Number Four
op. Deze driekoppige band heeft
zich gespecialiseerd in werk uit
de jaren zestig. Het optreden be
gint om ongeveer half elf.
Op optn plekken In de Leidse
binnenstad. of op plaatsen
waar leegstaande of leegko
mende fabrieken staan, kun
nen de komende Jaren honder
den woningen worden ge
bouwd. De bebouwing van de-
se "gaten" beeft de afgelopen
jaren voorrang gekregen bo
ven de bouw ran een nieuwe
woonwijk In de Stevensbofjes-
polder.
In een serie artikelen besteden
we de zomermaanden aan
dacht aan de woningbouw
plannen die nog voor de bin
nenstad op stapel staan. Niet
alle plannen aijn even bard,
sommige zelfs twijfelachtig.
De gemeente zal In de komen
de jaren alles op alles moeten
zetten op alle "gaten" In de
binnenstad bebouwd te krij
gen.
een tweetal panden die worden
opgeknapt. Al deze huizen zijn
eigendom van de gemeente en
verkeren in zeer slechte staat.
Als uitsluitend op technische
gronden een beslissing over het
al of niet handhaven van de pan
den zou worden genomen dan
zou het advies moeten luiden:
"Afbreken en vervangende
nieuwbouw neerzetten". Maar
omdat de woningen beeldbepa
lend zijn voor de binnenstad is
besloten de panden te restaure
ren.
Betaalbaar
De totale verbeteringskosten wor
den geraamd op ruim 1,8 miljoen
gulden. Behalve een rijkssubsi
die zal de gemeente nog een flin
ke bijdrage leveren om de huur-
tweekamerwoningen. Veel ruim
te voor inspraak is er niet. De
plannen zijn nagenoeg gereed.
De architect en bouwer zijn de
zelfde als van de nieuwbouw op
het Van Wijk- en Zaalbergter
rein. Van Wijk/Gelderblom Part
ners heeft de plannen ontworpen
en Mareis bouwbedrijf uit Kat
wijk zet de woningen neer. De
toekomstige bewoners mogen al
leen nog meepraten over tegel
tjes, behang en dat soort dingen.
Gelijk met de bouw van de nieuwe
woningen op het Van Wijk- en
Zaalbergterrein wordt ook nog
een aantal panden op de hoek
van de Groenesteeg en de Uiter
ste gracht gerestaureerd. In de
omgeving van de nieuwbouw, op
de hoek van Nieuwe Rijn en Mid
delstegracht, bevindt zich nog
Op de plek waar
vroeger de
textielfabrieken
van Van Wijk en
Zaalberg stonden.
zijn 86 woningen
in aanbouw.
Karakteristiek
voor het nieuwe
gezicht van het
gebied tussen
Herengracht en
Hooigracht, waar
het goed wonen
moet worden
prijs van de womngen betaalbaar
te houden. In de panden komen
woningen voor elf gezinnen. Dit
najaar wordt een begin gemaakt
met de restauratiewerkzaamhe
den. Voor die tijd moet de ge
meente nog een oplossing vin
den voor de huidige bewoners
van de panden. De meeste hui
zen zijn gekraakt. Een aantal be
woners staat bij Bureau Huisves
ting ingeschreven als woning
zoekenden en krijgt vervangen
de woonruimte aangeboden.
Voor andere zal dat niet het geval
zijn en dreigt ontruiming.
Op het voormalige terrein van de
firma Sjardin, tussen de Uiterste
gracht en de Middelstegracht, zal
in februari 1983 begonnen wor
den met de bouw van 34 nieuwe
woningwetwoningen. Met de
voorbereiding van deze nieuw
bouw is een paar maanden gele
den begonnen. Het architecten
bureau Schippers b.v. uit Den
Haag heeft voor een zacht prijsje
een herhalingsplan gemaakt van
woningen die ook al in de Haver
en Gortbuurt zijn neergezet.
De huizen op het Sjardinterrem
zijn bestemd voor gezinnen en
komen rond een binnenplaats
met groen en speelgelegenheid
Er is ook ruimte voor parkeren
op eigen terrein. De binnen
plaats zal bereikbaar zijn via een
poort die tevens aansluit op de
Kloosterpoort van het voormali
ge Elizabeth Ziekenhuis. Hier
door ontstaat een voetgangers-
verbinding tussen de Hooigracht
en de Uiterstegracht De wonin
gen zullen in beheer komen bij
woningbouwvereniging 'Ons
Doel'.
Invloed
Bij de Stichting Welzijn, die zorgt
voor de inspraakbegeleiding,
hoopt men dat dit plan zoveel
mogelijk in samenspraak met de
toekomstige bewoners kan wor
den gerealiseerd. Stef Flei-
scheuer, die de inspraak bege
leidt, vertelt dat de eerste groep
toekomstige bewoners is gese
lecteerd en vanaf dit moment
kan meepraten over de plannen
De bewoners kunnen onder
meer invloed uitoefenen op de
indeling van de woning (open
keuken of niet, indeling van de
slaapkamers) en op de uitvoering
van sanitair en schilderwerk
Er zijn natuurlijk nog meer plan
netjes voor Pancras-oost m de
maak, die verkeren echter nog in
een pril stadium. Duidelijk is in
elk geval dat de verbetering van
de wijk op gang is gekomen De
patiënt gaat vooruit Duidelijk is
ook dat nog heel wat pleisters ge
plakt moeten worden voordat de
Pancras-oost volledig is hersteld.
JAN RLISDAM
