c
BOEKEN
Heimwee naar Godfried Bomans
De steüingnames van Emmanuel Berl
HP
Graven in het leven van een leuke-stukjes-schrijver
Humoristisch portret
van een gekke familie
DE TIJD
EISEVIERS
DONDERDAG 27 MEI 1982
Varia
Ooit en ergens heeft de
ruim tien jaar geleden
gestorven, maar nog bij
lange niet vergeten leu
ke-stukjes-schrijver
Godfried Bomans gefi
losofeerd over "het
heimwee naar vroe
ger".
In De spoken van Godfried Bo
mans, de uitmuntende mono
grafie van Jeroen Brouwers
(oorspr. verschenen als bijla
ge van Vrij Ne'derland op 5
december 1981 j.l.), wordt dit
als terloops gemeld; zo zou
GB, volgens JB, hieromtrent
geconstateerd hebben: "Ie
dere tijd die niet deugt grijpt
terug naar het verleden", en
"Iedere samenleving die in
verval is, kent dit verschijnsel
van heimwee".
Hoe juist gezien door Bomans,
en hoe merkwaardig dat
Brouwers zelf niet op dit sim
pele filosofietje ingaat. Want
na gretige - lezing van
Brouwers' monografie over
Bomans en van het eveneens
pasverschenen Godfried, een
soortement van studie over
"Het leven van de jonge Bo
mans tussen 1913 en 1945"
door Bomans-adept Michel
van der Plas, heb ik me voor
al het volgende afgevraagd.
Waarom stort iedereen zich
momenteel toch zo op een al
10 jaar dode schrijver die bij
zijn leven, noch posthuum
als Literator bekroond is of
zelfs maar - door de officiële
literatuur - als knap schrij
ver erkend?
Het boek van Van der Plas ligt
voor de hand. De man was
een Bomans-vriend, is een
Bomansepigoon en ook ver
der tamelijk talentloos. Wel
beschikt hij over een zekere
behendigheid om populaire
biografieën in elkaar te knut
selen en zo als in het geval
van Godfried - oude vriend
schappen nog lange tijd te
gelde te maken. Hoewel Van
der Plas' portret van de jonge
Bomans best omvangrijk is
en zelfs boeiend bij vlagen,
voegt het niets wezenlijks toe
aan het Bomansbeeld dat al
lang door jan en alleman op
en kromgebouwd is. Bomans
is knus en Bomans is bang,
Bomans is Roomsch en Bo
mans is Sinterklaas en Bo
mans wil lief gevonden wor
den en Bomans had een
strenge vader met een witte,
dan wel zwarte das en Bo
mans dit en Bomans dat.
Maar Bomans is ook dood.
Waarom dat heimwee naar
Bomans?
Interessanter is het geval-Brou-
wers. Afgezien van het feit
dat z(jn boek over Bomans
stukken beter is dan dat van
Michel van der Plas, comple
ter ook, en met name dieper
ingaat op de literaire (wan-
jkwaliteit van de geliefde hu
morist - waarom schrijft
Brouwers over Bomans? Een
poging tot eerherstel? Ener
zijds. Anderzijds ziet Brou
wers in Bomans een voorgan
ger, een auteur die - zeker
stilistisch veel invloed
heeft uitgeoefend op hem
zelf, en ook op anderen als
Mulisch, Komrij, Biesheuvel
en wie al niet. "Ik ben familie
van hem", noteert de mono-
grafist over de "tussenpaus"
der Nederlandse letteren.
Allicht een betere en vooral rei
nere argumentatie dan de
smartlapperij waarmee Van
der Plas op kleffe wijze zijn
uitgave rechtvaardigt: "Deze
levensbeschrijving is in eerste
aanleg ontstaan uit de diep
gevoeld behoefte, de man be
ter te leren kennen die mij
zijn vriend noemde en die mij
tegelijkertijd nooit echt wilde
laten zien wie hij was, wat
hem ten diepste had gevormd
en bewogen, waaruit de kern
van zijn verborgen droefheid
bestond". Jesses. Van Bo
mans mag achteraf in elk ge
val gewaardeerd worden dat
hij zijn ware innerlijk voor
degenen die hij "zijn vriend"
noemde, verborgen hield.
"Van Mulisch is de theorie",
schrijft Brouwers, dat een
mens zijn leven lang één leef
tijd blijft behouden, volgens
welke hij zich naar geestesge
steldheid zijn leven lang ook
blijft gedragen. - Mulisch
noemt dit "de absolute leef
tijd". Mulisch in dit ver
band over Bomans: Bomans
zat heel z'n leven middenin de
somberste puberteit. Die was
jonger dan ik. Dertien of
Het lijkt me dat Brouwers méër
dan familie, een leeftijdge
noot van Bomans is en als zo
danig zijn vriendje uitste
kend aanvoelt.
Rest tot slot een beantwoor
ding van de hierboven gestel
de vraag: waarom toch dat
heimwee naar Bomans? Het
lag al voor de hand. niet
waar? "Iedere tijd die met
deugt grijpt terug naar het
verleden". Crisis en recessie
alom, en dus flonkeren mie
zerige sterretjes als Van Agt
en Toon Hermans. Inder
daad, daar krijg je heimwee
van. Dan liever Bomans.
ROB VOOREN
Michel van der Plas, Godfried. Het
leven van de jonge Bomans 1913-
1945. Uitg. Villa, Bussum 1982,
Jeroen Brouwers, De spoken van
Godfried Bomans. Uitg. De Arbei
derspers/Wetenschappelijke Uitge
verij, Amsterdam 1982, f24,50.
LEIDEN - Hoe leer je een tijd
perk het beste kennen: door
te lezen wat officiële ge
schiedschrijvers opschrijven,
of door je oor te luister te leg
gen bij mensen die in hun tijd
hun ogen goed de kost heb
ben gegeven? Het antwoord
zou als volgt kunnen luiden:
de geschiedschrijvers recon
strueren het geraamte en de
mensen die hun persoonlijke
herinneringen vertellen zor
gen er voor dat de botten
weer worden voorzien van
vlees. Op sommige plaatsen
zal dat vlees niet meer kun
nen worden aangebracht; ge
heugens vertonen nu een
maal gaten-
Deze overweging - tussen aan
halingstekens - is nodig om
te beseffen welke waarde het
interview heeft dat de Franse
schrijver Patrick Modiano,
winnaar van de Prix de Con-
court, maakt met Emmanuel
Berl, een intellectueel (jour
nalist, letterkundige) die het
leven gadesloeg tijdens het
interbellum, de periode tus
sen de twee wereldoorlogen.
Het interview is in boekvorm
verschenen met als titel "Ver
hoor". De verschrikkingen
van de Eerste Wereldoorlog
de loopgravenoorlog wa
ren net achter de rug en de
contouren van de tweede
werden langzaamaan zicht
baar.
Berl wandelde tussen de cou
lissen en zag hoe er geleide
lijk een scheiding der geesten
ontstond. Céline heeft wel
licht nog het beste verwoord
wat er gebeurde: de mensen
waren aan een tocht begon
nen, die weinig goeds beloof
de. In zijn woorden: Een reis
naar het einde van de nacht.
Die reis eindigde - vanzelf
sprekend - niet voor ieder
een op dezelfde wijze. Vrien
den merkten opeens dat ze
een andere weg waren inge
slagen.
Neem Louis Aragon, de surrea
listische schrijver, en Drieu
la Rochelle, die samen met
Berl een zowel door links als
rechts verguisd tijdschrift
maakte. Dat ze elkaar moch
ten blijkt wel uit het feit dat
Drieu zijn boek "Aan elke
vinger een vrouw" opdroeg
aan Aragon. Aragon was ech
ter communist en Drieu werd
fascist.
En om het helemaal verwar
rend te maken: terwijl de oor
log woedde, vroeg Drieu zich
af of hij eigenlijk niet zijn he
le leven een communist was
geweest. Wat Berl schrijft
over de Franse intellectuelen
die gingen dwepen met de SS
is in dit verband zeer aardig.
"En verder stak er in die gefas
cineerdheid door de leider en
door lichaamskracht ook veel
latente vrouwelijkheid, een
bepaalde vorm van homosek
sualiteit. Eigenlijk hadden de
meesten van die fascistische
intellectuelen, ik denk aan
Brasillach, aan Abel Bon-
nard, aan Laubreaux en aan
Bucard, het onbewuste ver
langen door de SS genaaid te
worden. Het waren absoluut
geen toonbeelden van Ari
sche schoonheid, weet u, die
fascistische intellectuelen".
Politiek gezien was Berl wat
wij tegenwoordig een hei-
matlose linke noemen: onge
bonden links. Dit verklaart
ook waarom Berl als radicale
jood Pétain de tekst leverde
voor de rede waarin de Fran
sen capituleerden voor de
Duitsers. Over zijn opstelling
zegt Berl: "Ik vind dat een in
tellectueel de Dlicht heeft om
zich nooit te binden, omdat,
wanneer je je bindt, anderen
jouw voorbeeld volgen, en jij
Patrick Modiano
profiteert dan van dat enga
gement. En als je later tot an
dere gedachten komt, word
je niet meer beschouwd als
iemand die nadenkt, maar je
bent een verrader".
Verhoor, heeft Modiano zijn
boek genoemd; een zet die
natuurlfik ironisch moet wor
den uitgelegd. Want door de
jaren heen is Berl vaak be
zocht door journalisten die
nu weieens wat meer wilden
weten van de sociale en poli
tieke steüingnames die Berl
innam. Modiano bezocht Berl
met een geheel andere inten
tie. Hij was niet op jacht naar
sappige verhaaltjes, maar
wilde zich zelf voorzien van
een verleden.
Om uiteindelijk tot de volgen
de slotsom te komen: "Berl
heeft mij geleerd dat je ge
voelig kon zijn, partij kon
kiezen en steeds een open
oog hebben voor de anderen,
voor de gebeurtenissen en de
wereld - en dat gedurende
meer dan zestig jaar". En
even verder: "Ik geloof dat ik
hem verveel door hem over
het verleden te laten vertel
len - dat verleden dat mij
boeit en waarvan hy een van
de laatste getuigen is. Berl
zou het liever over de toe
komst hebben".
Met het interview wordt het
boek niet afgesloten; het eind
wordt gevormd door oen no
velle van Berl. "Mooi weer
vandaag, op naar het kerk
hof', alleen de titel spreekt al
boekdelen.
WIM BRANDS
"Verhoor", Patrick Modiano. Uitg.
Arbeiderspers, f36,50, vert. Edu
Tussen de vader en moeder van de 12-jarige Jana uit "Wat een
gekke familie' botert 't niet zo best. Er zyn vervelende kibbel
partijen. pa en ma willen niet in de auto naast elkaar zitten, en in
vaders werkkamer staat een slaapbank 'om mamma niet te sto
ren als ik nog laat moet werken". En onder hun bed liggen twee
koffers! Jana schrikt zich dood. Zouden haar ouders soms van
plan zijn uit elkaar te gaan? Zou een van beiden misschien een
vriend of vriendin hebben? Samen met haar zus Suze 'scha
duwt' Jana haar ouders om daarachter te komen. In haar fanta
sie heeft ze het al helemaal voor zich gezien hoe vader een schei
ding zal aankondigen. Eerst gaan ze naar het circus, dan met z'n
allen roeien. En tijdens dat roeipartijtje vallen de fatale woor
den. Jana krijgt het dan ook goed benauwd, wanneer vader op
een gegeven moment aankondigt kaartjes voor het circus te heb
ben gekocht en tot besluit een roeitochtje voorstelt De roeipar
tij loopt echter héél anders dan Jana had gedacht
'Wat een gekke familie', geschreven door Jan Prochézka, is een
uitstekend verhaal, vol humor ondanks alle vermeende narig
heid. Dat komt door de manier waarop hoofdpersoon Jana het
hele verhaal vertelt en tegelijk van commentaar voorziet. Gek
scherende, hurporistische en ontroerende passages zijn in een
perfect evenwicht gebracht, waarbij de lach in de traan over
heerst. De schrijver heeft de 'gekke familie' levensecht gepor
tretteerd. Positief is ook dat het boek voor iedereen vanaf 9 jaar
vlot te lezen is: korte zinnen, geen lastige woorden en veel dialo
gen. Dit alles maakt het een genoegen om met deze familie ken
nis te maken.
Sara
'Sara en de deur' is een prentenboekje voor jonge kinderen (3-5
jaar) dat voortreffelijk in elkaar steekt. De iüustraties laten zien
hoe peuter Sara door de (geopende) voordeur naar binnen stapt
en zelf de deur weer dicht wil doen. Per ongeluk komt haar jas
tussen de deur te zitten. Wat nu? Niemand komt haar helpen en
Sara is nog te klein om de deurknop te kunnen pakken. Daarom
moet het meisje zelf een oplossing zien te vinden.
Inhoud en vormgeving van dit prentenboek zuüen kinderen be
slist aanspreken Het is een van de weinige boeken waarin de
ilustraties volledig zijn aangepast aan de ooghoogte waarop een
peuter zijn omgeving waarneemt. Alles is getekend vanuit een
lager perspectief dan gewoonlyk. De fraaie tekeningen zyn dui
delijk en beeldend genoeg om het verhaal te kunnen volgen, ook
als je de begeleidende tekst weglaat. Geschikt om kinderen zelf
het verhaal te laten verteüen aan de hand van de tekeningen.
deur"
door
Ann
Slrugnell
L/n
VRIJ NEDERLAND
Vrij Nederland opent met een arti
kel van Martin van Amerongen
over het dezer dagen verschenen
boek "Albert Speer, das Ende ei-
nes Mythos" van de Berlijnse
historicus Matthias Schmidt. Het
boek veegt de vloer aan met zo
ongeveer alle relevante feiten die
Hitlers' ex-minister van bewape
ning zelf in zijn biografie opte
kende. Speer kreeg in Neuren
berg twintig jaar omdat hij spijt
betoonde en vanwege zijn aan
houdende "ich habe es nicht ge-
wusst-houding". Volgens
Schmidt is dat een grote vergis
sing geweest. "De wijze waarop
Speer (vorig jaar in Londen
overleden) erin is geslaagd om
het beeld van zijn persoonlijk
heid te corrigeren is inderdaad
fenomenaal". In gesprek met de
auteur kon Speer zich "alles tot
in de kleinste details herinneren,
behalve als de door mij opgegra
ven feiten belastend voor hem
waren. Dan wist hij plotseling
van niets meer".
In het weekblad ook een lang ge
sprek met Hans Wiegel. De
breuk in het kabinet had hij niet
voorzien ("een taxatiefout"), re
geren vond hij "machtig" oppo-
sitievoeren daarentegen "vrese
lijk" "Het waren mijn verve
lendste jaren in de politiek. Als
ik passages van mezelf uit die
tijd teruglees, vind ik het soms
wel eens iets te ongenuanceerd"
Het kleurkatern bevat een intrige
rend voorproefje van een boek
dat volgend jaar van journalist S.
Hersch verschijnt over de eerste
jaren van Kissinger en Nixon in
het Witte Huis. Gekozen werd
voor het hoofdstuk over de af
luisterpraktijken van het duo.
Herman Vuijsje bezocht, drie jaar
na de sandinistische revolutie,
Nicaragua en trof daar een ver
deelde bevolking aan: enerzijds
de "volbloed sandinisten" die
kritiekloos de verrichtingen van
de regering volgen, en de onte
vredenen voor wie de revolutie
tot nu toe slechts een kater heeft
opgeleverd. Cristina Chamorro,
dochter van de door handlangers
van Somoza vermoorde hoofdre
dacteur van La Prensa ver
woordt de tweedeling van het
land op haar, volgens Vuysje ge
nuanceerde, manier: "Later be
greep ik dat dit soort dingen on
vermijdelijk is als er onverzoen
lijke klassebelangen tegenover
elkaar staan. In elke revolutie
heb je denk ik een stuk of vyf
heel zware jaren, waarin het een
enorme opgave is om de stabili
teit te handhaven".
Xaviera Hollander, alias Vera de
Vries, heeft haar boekje "The
happy hooker" nu ook in het Ne
derlands laten verschijnen. Een
mooie aanleiding om deze olijke
mevrouw te interviewen: Alles
wat abnormaal is op biologisch
gebied, echt abnormaal, vind ik
intrigerend en geeft me een
waanzinnige kick".
WD'er Molly Geertsema en
PvdA'er Han Lammers discus
siëren over een eventuele samen
werking PvdA-WD in een kabi
net. Geertsema: "Dat nieuwe rea
lisme, als dat doorslaat, zou deze
samenwerking aanzienlijk beter
mogelijk maken". Lammers:
"Dat je een nuchterder analyse
gaat krijgen van de werkelijk
heid, staat voor mij als een paal
boven water. Dat heeft een posi
tieve invloed op een betere sa
menwerking". De heren krijgen
overigens in Den Haag weinig
bijval voor hun ideeën: "Geertse
ma: "Vragen ze jou in Den Haag
nog wel eens om advies? Mij niet
hoor". Lammers: "Nee, in Den
Haag niet".
Verder in HP een reportage over
de democratisering van hèt IKV
en een ontmoeting met de pia
nist Ivo Pogorelich.
Japonnen van tienduizenden gul
dens gaan grif van de hand in het
oliestaatje Bahrein. Dat bracht
een opmerkelijke, met champag
ne overgoten zakentrip van de
Nederlandse naald kunstnares
Fong Leng aan het licht. Frénk
van der Linden reisde mee aan
de arm van de mode-ontwerpster
en vroeg hoe je 'zo'n ding (een
jurk) maakt: "Ding? Ding? Lie
ver nooit meer ding zeggen, dan
strijk je tegen alles in. Het is een
creótie". In elk geval ontdekte
Fong Leng een gat in de export
markt: "Laat minister Terlouw
van economische zaken mij nu
maar verwelkomen. Hier stond
toch ook een minister toen ik
aankwam?"
Jet Kunkeler start in De Tyd een
serie interviews met mensen,
kinderen van gescheiden ouders,
die terugblikken op hun ver
scheurde jeugd en de naweeën
daarvan. "Er zijn mensen van
wie de ouders zijn gescheiden en
die zeggen: ik trouw nooit, dat
wordt nooit wat. Dat gevoel had
ik niet Ik denk dat ik ook het
idee had: ik zal het beter doen
dan myn ouders. Ik ben zo ver
liefd op deze man, dit wordt de
hemel op aarde".
Het middenrif van De Tyd is inge
ruimd voor de Chassische Le
genden van Nicolaas Werkman,
de Groningse drukker die in
april '45 door de Gestapo werd
vermoord De Tyd reproduceert
(uitneembaar) acht van de twin
tig prenten, die Werkman maak
te naar verhalen van de Duits-
Joodse schrijver Martin Buber.
Ook in De Tyd het dagelykse leven
van (ex-) informateur Piet Steen
kamp, een man die nooit tyd wil
verliezen: "In het dashboard
kastje liggen altijd een pocket en
een kleine bijbel. Je zal maar in
de file komen te staan en tyd ver
liezen met nietsdoen".
Verder een (van de Sunday Times
overgenomen) reportage van het
oorlogsgeweld op de Falkland-
ei land en. een portret van Marga
ret Thatcher als "geboren oor-
logsleider" en een interview met
fractieleider Brinkhorst van
D'66, die heftig ontkent dat zyn
party na de breuk met de PvdA
aan scheuring ten onder zal
gaan: "Er bestaat in onze party
geen wezenlijk verschil van me
ning".
M4CA7INT
Na de moord op de vier Ikon-jour-
nalisten is er veel gezegd en ge
schreven. Echter alleen door
mensen die er min of meer zijde
lings mee te maken hadden EM
vond dit kennelyk aanleiding
een gesprek te hebben met de va
der van de geluidsman Hans ter
Laag
Piet ter Laag, zelf cameraman,
weet wat het is om in landen te
werken die in oorlog zyn. Maar
voor aües weet hy ook wie zyn
zoon was en hoe hy dacht over
zyn reis naar El Slavador.
Ter Laag brandt los: "Schandelyke
onzin. Flauwekul Massahystc
rie". Zo typeert hy de stroom van
reacties na het gebeurde. Ze ma
ken een martelaar van myn zoon
Maar myn zoon deed daar zyn
job, niet meer. Politieke engage
ment, daar had ik hem nog nooit
over gehoord En nu wordt zyn
naam misbruikt voor politiek»-
propaganda tegen Amenka. Het
El Salvador-comité heeft my
nooit gevraagd of ze namens
Hans een knus mochten neerzet
ten".
Ter Laag geeft ook te kennen be
zwaren te hebben tegen de wyze
van opereren van Ikon-ploeg in
El Salvador. "Het was vragen om
moeilykheden om na hun eerste
arrestatie nog een poging te wa
gen om bij de guerrillcros te ko
men Ik vraag me trouwens ook
af waarom de Ikon de ploeg toen
niet heeft teruggeroepen" Al
hoewel Ter Laag wel denkt dat
voor zyn zoon in El Salvador de
ogen zyn opengegaan door de el
lende die hy daar te zien kreeg
vindt hy het oryuist dat Hans ter
Laag nu wordt uitgeroepen tot
vryheidsstryder of martelaar.
Verder in EM De Falkland-crisis
'Tegen dergelijke gevoelens van
nationale eer lykt de beste'diplo
matie niet opgewassen". En ver
der wikt en weegt EM natuurlyk
de kansen van Van Agt 3.
