c
Hongaarse cinema
steekt zijn
ZATERDAG 24 APRIL 1982
Extra
Vorig jaar, tijdens het filmfesti-
Boedapest werd
aantal films te zien gegeven met
voor Oosteuropese begrip
pen ongehoord vrijmoedig ka
rakter. Tegelijkertijd werd on
der de Hongaarse cineasten de
voldaanheid over de bereikte
resultaten overschaduwd door
de verwachting dat de hun toe
gestane vrijheid tot het leveren
soms lang niet malse kri
tiek op hun samenleving, wel
eens snel kon worden terugge
draaid, als gevolg van wat er in
Polen bezig was vreselijk mis te
gaan.
Inmiddels is het vreselijk mis ge
gaan in Polen, maar niet op een
manier die weerslag heeft ge
had op het culturele klimaat
van Hongarije. Onlangs vonden
tijdens het Festival van Pécs
premières plaats van een aantal
films met een progressieve la
ding die niet anders dan specta
culair kan worden genoemd.
Vijfentwintig jaar na de bloedig
gesmoorde opstand van 1956
heeft Péter Hothar met De Tijd
Staat Stil de eerste Hongaarse
speelfilm gemaakt waarin jour
naalfragmenten verwerkt zit
ten van hoe er in Boedapest ge
vochten werd tegen de Russi
sche tanks. En Peter Basco
maakte onder de titel Eergiste
ren een film die laat zien hoe in
1947 de communisten de macht
gegrepen hebben via malversa
ties bij de verkiezingen. De film
gaat over een propagandabriga-
de van communistische jonge
ren die per vrachtauto rond
trokken op het platteland en
met vervalste biljetten op vier
verschillende plaatsen gingen
stemmen.
In de hele wereld bestaat, buiten
Hongarije, geen communisti
sche staat waar een dergelijk
pijnlijke waarheid zou kunnen
worden geventileerd, zonder
dat men de grootste problemen
zou riskeren. In Hongarije is
zoiets mogelijk in een nota bene
met overheidsgeld gemaakte
speelfilm, die op voor een breed
publiek bevattelijke wijze illu
streert hoe de activisten van '47
na de geslaagde machtsgreep
zich onmiddellijk hebben ont
popt als carrièristen, die het
volk onderwierpen aan een re
pressie, zo rigide dat „1956" niet
kon uitblijven.
Het belangrijkste ken
merk dat de huidige
Hongaarse cinema zo
ontzettend belangwek
kend maakte, is voor al
les haar eerlijkheid en
de nauwe band met wat
werkelijk leeft in deze
maatschappij.
De Hongaren hebben altijd
kunnen bogen op een natio
nale cinema van hoog niveau.
In de jaren zestig deden de
filmers van Tsjechoslowakije
de wereld verstomd staan,
maar toen die na „Praag
1968" volledig wegvielen,
veroverden de Hongaren
(vooal dankzij cineasten als
Jancso, Gaal, Kosa) een ui
terst progressieve reputatie.
Ze zijn tien jaar lang de meest
vrijgevochten filmers van het
Oostblok gebleven en kregen
in 1980 plotseling en opzien
barend gezelschap van de Po
len. onder aanvoering van
Wajda, Kieslowski en in min
dere mate Zanussi, die qua
lef de Hongaren zelfs even
zijn voorbij gestreefd.
In Pécs vernam ik van Engelse
journalisten die zojuist waren
teruggekeerd van de Filippij
nen, nog een merkwaardig
verhaal over die Poolse films.
Op het Filmfestival van Ma
nilla stelden die 'Engelsen
verbaasd vast dat Polski Film
(het officiële staats-verkoop-
bureau) een delegatie had ge
stuurd met ook alle plotse
ling als „subversief' bestem
pelde films in de aanbieding.
Zelfs Wajda's De Man van Ij
zer en Zanussi's film over de
paus, konden gewoon wor
den gekocht. Dat wil zeggen:
er werden fabelachtige be
dragen voor gevraagd. Maar
zo hard zit Jaruzelski kenne
lijk om dollars verlegen, dat
hij bereid is zelfs de filmische
lofzangen op Solidariteit te
laten verhandelen.
Hoe dan ook, de drieste Poolse
cineasten zijn teruggefloten
en het valt te vrezen dat ze nu
bovendien tien jaar achteruit
worden geworpen in hun ont
wikkeling. En dat is voor de
Hongaarse filmers ongunstig
omdat ze waren gebaat bij
een internationale verster
king van de socialistische ci
nema avant-garde. Ze moe
ten het nu weer alleen op
knappen.
Mondig
De Hongaarse volksaard heeft
iets anarchistisch en men be
gint er te wennen aan mon
digheid. En zoals enige jaren
geleden talrijke Hongaarse
intellectuelen zich officieel
gesolidariseerd hebben met
Charta (zonder dat ze daar
zelf last mee hebben gekre
gen), zo maakt men nu geen
geheim voor sympathieën
voor Solidariteit. De zuinig
ste mening die ik hoorde
was: „Solidariteit is te ver ge
gaan en had uiteindelijk de
zaak niet meer onder contro
le" Waarop een andere Hon
gaar onmiddellijk repliceer
de ..Het gaat niet aan om kri
tiek te hebben op Solidaritet.
zo lang die mensen nog in de
gevangenis zitten!". En er
werd aan toegevoegd: „De
tragedie van Polen is sterk
vergelijkbaar met de tragedie
van Chili. De indirecte wijze
waarop Rusland heeft afgere
kend met Solidariteit, lijkt
enorm op de methode waar
mee Amerika Allende ten val
heeft gebracht". Ik vond het
een gave vergelijking die ik
bij ons eigenlijk nog nooit
had gehoord.
In elk geval zijn dit geluiden
die de Hongaarse overheid
zeer onwelkom waren ge
weest, indien Hongaarse
troepen bij een eventuele in
vasie in Polen betrokken zou
den zijn geweest. Men zou
dan ineens heel overgevoelig
zijn geworden voor kritiek.
Of om het praktisch te stel
len: het was dan ondenkbaar
geweest dat we nu hadden
zitten kijken naar al die films
die schande riepen over de
terreur van Rakocsi, de Rus
sische zetbaas in het Honga
rije tot 1956. Of als „Polen,
december 1981" meer had ge
leken op „Hongarije, novem
ber 1956", dan was die film
van Péter Gothar gegaran
deerd niet in openbare verto
ning gekomen, terwijl hij nu
naar alle waarschijnlijkheid
zelfs naar het festival van
Cannes zal worden gestuurd.
Dat verdient hij ook, want
het is een voortreffelijke film
In Nederland kennen we Go
thar al van zijn debuut Een
Lekkere Dag (in Venetië be
kroond met een Gouden
Leeuw), die uitblonk door
een uiterst soepele vorm, een
opmerkelijk sfeerbeeldend
vermogen en een opwindend
schichten tussen ernst en
luim. Diezelfde elementen,
maar krachtiger samenge
bald, kenmerken ook De Tijd
Staat Stil, zijn nieuwe film
die sterk vergelijkbaar is met
American Graffitti, van
George Lucas. Het gaat om
reminicenties van jeugdjaren
tussen 1956 en 1967; over
scholieren en hun schoorvoe
tende eerste stappen op
amoureus pad. begeleid door
de hits van Paul Anka en El-
vis Presley.
Maar anders dan het geval ge
weest is met American Graf
fitti, of de Franse pendant
Les Zozos, of de Israëlische
varianten Lemon Popsicle en
Hot Bubblegum, wordt er niet
enkel nostalgisch terugge
blikt op de verloren jeugd,
maar wordt juist een schril
contrasterend beeld bijgele
verd van een tijdperk waar al
les behalve nostalgisch over
gedaan kan worden: een va
der die na deelname aan de
opstand hals over kop uit
wijkt naar het buitenland,
een andere man die om de
zelfde reden jaren in de ge
vangenis heeft gezeten, jon
gens die vanwege vaders'
deelname aan de opstand
geen toegang krijgen tot de
universiteit.
Gothar zelf zegt overigens met
zijn film niet een feitelijke re
constructie van de periode te
hebben willen geven - hij is
ook te jong om het zelf te
Scene uit "De tijd staat stil"
tegen de Russen 25 jaar geleden.
kunnen hebben meegemaakt
- maar een op overgeleverde
impulsen geïnspireerde
droom uit die tijd, die ook
laat zien hoe in de jaren zestig
een nationaal verzoenings
proces op gang is gekomen.
Politieke luwte
Gothar is het belangrijkste jon
ge talent van de Hongaarse
cinema. Hij kreeg in Pécs een
eervolle vermelding en de on
derminister van cultuur
prees de inspanningen van
Gothar en opvallend veel an
deren die gedurende 1981
werkstukken hebben ge
maakt, die de nog lege blad
zijden uit Hongerije's recente
historie vanuit een particulie
re optiek proberen in te vul
len. De bewindsman om
schreef het huidige Honga
rije als „een land in de politie
ke luwte, waar nog grensen
kunnen worden verlegd en
taboes doorbroken. In diè
ontwikkeling gaan de filmers
voorop. We kunnen elk jaar
een stukje verder gaan en zo
hoort het ook!"
Het is een adequate omschrij
ving van wat er momenteel
gebeurt in Hongarije. Drie
jaar geleden waren er in Hon
garije twee films die met een
schokeffect de zwarte jaren
van het Stalinisme durfden te
reconstrueren: Ang i Vera
(van Pal Gabor) en De Stoete
rij (van Andras Kovacs).
Twee jaar geleden ging Karo-
ly Makk nog verder met het
hartverscheurende tweeluik
Achter De Stenen Muur en
Philemon en Baucis. Een jaar
geleden gaf Ferenc Kosa De
Match te zien, een allegori
sche thriller met een voetbal-
onderwerp. eindigend met
klokgebeier om de opstand
van '56 in te luiden. Dit jaar
bleek het hek van de dam en
zijn de filmers hun nog on
verwerkte gram over dc jaren
vijftig gaan halen met een
Peter Gothar. De eerste Hongaarse film r
collectiviteit die de omvang
heeft gekregen van een ware
golf. Behalve Gothars film is
ook Basco's Eergisteren al ge
noemd, maar ook Pal Gabor
(Vergooide Levens), Zoltan
Fabri (Requiem) en Marta
Meszaros (Anna) gaven films
te zien met verhalen waar
voor het vijftiger jaren-decor
méér was dan toevallig. Pijn
lijk is het helaas om te moe
ten vaststellen dat ondanks
de voor Hongaren enorme
betekenis van deze afreke
ningen met het verleden, al
leen de film van Gothar een
onmiskenbaar internationaal
niveau heeft.
Bulldozer
De film van Basco - twaalf jaar
geleden liep hij voor op al de
ze ontwikkelingen met De
Getuige, een satire die even
wel tien jaar door de censuur
werd geblokkeerd is de in
teressantste vanwege de uit
eengezette feiten, maar in
dramatisch opzicht heeft Eer
gisteren de subtiliteit van ee.n
bulldozer. Het is wel een be
langrijke, maar geen goede
film. Vergooide Levens is een
stuk beter (heel mooi gefilmd
onder meer), maar dit heel
sentimentele melodrama van
Gabor mist de trefzekerheid
van zijn Angi Vera. De oude
meester Fabri heeft zich met
Requiem verslikt in
spekgladde esthetiek.
En Meszaros' film Anna is een
dusdanig onwaarschijnlijke
en jammerlijke draak dat je
er niet serieus meer bij kunt
blijven. Op een heel ander
thema (jongetje als slachtof
fer van een echtscheiding)
schoof ook Kezdi-Kovacs le
lijk uit met de veel te gecon
strueerde film Het Recht op
Hoop en alles bij elkaar zijn
er in Pécs dus nogal wat gro
te namen op de tocht komen
te staan.
Ik had dan ook het gevoel dat
de Hongaarse filmers in hun
ijver om inhoudelijk baan
brekende films te maken,
hun vaste greep op de vorm
(waar ze altijd zo sterk in zij
geweest) hebben laten ver
slappen. Die indruk is echter
enigszins bedriegelijk. Want
bij de oogst van 1981 hoorden
tenslotte ook Szabo's Mephis-
to (in Pécs onderscheiden
met de Grote Prijs en een dag
later verguld met een Oscar
nominatie) en Jancso's Hart
van de Tiran. Maar deze twee
juist in formeel opzicht su
blieme films werden al ge
zien in Cannes, Venetië en
Rotterdam en daar is toen al
uitgebreid over geschreven.
Overigens hoor je in Honga
rije zelf juist alom beweren
dat de rol van Miklós Jancso
is uitgespeeld en dat zijn ge
nie is opgebrand. Naar mijn
smaak is Hart van de Tiran
echter juist een film waarmee
hij bewijst zich te kunnen
vernieuwen. Ik vind het een
fascinerend vormexperi
ment.
Jeugd
Een tweede belangrijk ken
merk van de films van 1981 is
de brede aandacht die erin
geschonken wordt aan jeugd
problemen. Het Recht op
Hoop ging al over een jon
getje als echtscheidings-
slachtoffer. Kabala, van Ja
nos Rozsa heeft een nauw
verwant onderwerp. Het is
een vaardig gemaakte film
die alleen het nadeel hr. it
dat hij zo ontzettend lijkt op
Rozsa's vorige film: Sunday
Parent, waarin de jonge actri
ce Julia Nyako een prachtige
hoofdrol had gespeeld en dat
doet ze in Kabala opnieuw.
En opnieuw citeert Rozsa uit
voerig Truffauts Les 400
Coups. Kabala was een van
de beste films in Pees. maar
werd nogal ontsierd door een
geforceerd dramatisch einde
Opvallend veel films bleken
trouwens te eindigen met uit
eindelijk overlijdende hel
dinnen. Wat je daarvan moet
denken?
Over jeugd en gebrek aan ver
trouwen in de toekomst gaat
het ook in de gedegen docu
mentaire De Prolege. van Pal
SchifTer. Officieel heeft Hon
garije geen werkloosheid.
Maar in deze tijd van recessie
wemelt het in ook het rede
lijk florissant functionerende
Hongarije van jongeren die
hun draai in de maatschappij
niet kunnen vinden en ver
vallen tot lcegloperij en klei
ne criminaliteit. Ze lopen een
flinke kans verslaafd te raken
aan alcohol of bepaalde ge
neesmiddelen die een hallu
cinerend neven-effect blijken
te hebben. De politic heeft tot
dusver Hongarije vrij weten
te houden van heroine, maar
weinig kan worden uitgericht
tegen de wijd verbreide ge
woonte onder „drop outs"
om zich „high" te snuiven
aan tubetjes bandenplak.
Popmuziek
Een centrale fünctie in de le
vens van deze weerspannige
jongeren heeft popmuziek.
Een film die op slim ingekle
de manier deze link legt is
Bald Dog Rock. van Gyorgy
Szomjas. Er wordt verteld over
een hardrock-band die. na
tien jaar lang met tanend suc
ces Chuck Berry-repertoire
te hebben gepresenteerd,
door een gisse manager op
het idee wordt gebracht om
zich volledig te gaan richten
op Hongaarstalïge blues en
..prolet-rockafgestemd op
de golflengte van een niet-in
tellectueel publiek: de jeugd
(werkwillig en werkschuw)
van de arbeiderswijk Koba-
nya. Veel verhaal heeft Bald
Dog Rock niet te bieden, bui
ten subtiele verschuivingen
in stemmingen en mentaliteit
van de musici, die door
Szomjas worden gescan
deerd met aforismen over
rock en met regelmatige
overgangen van kleur naar
zwart-wit en terug. De vorm
van de film heeft iets wille
keurigs gehouden en je krijgt
ook de indruk dat er wat erg
nonchalant om dc zoveel tijd
een naakte vrouw op het
doek wordt gegooid.
Maar als fresco van een vitale
en gespierde muziekcultuur
(meestal de Hobo Blues
Band, soms versterkt met
heel overtuigende optredens
van een éénbenige blues-so
list Gyula Bill Deak) en een
levensstijl die voor Oosteuro
pese begrippen frappant non-
conformistisch is, werkt de
film nogal hevig In Boeda
pest beleeft Bald Dog Rock
momenteel in twee theaters
zijn 38ste vertoning» week.
Wat nog niet zo heel veel zegt
over de muzikale smaak van
de jonge Hongaren, want in
hun discotheken is onze ei
gen Vogeltjesdans van de
Elektronica's eveneens
waanzinnig populair.
Lied
Aanmerkelijk lichter te verte
ren dan Bold Dog Rock is de
film Concert, van Gabor Kol-
tay. Het is een registratie van
het afscheidsoptreden door
Illes. een in Hongarije legen
darische popgroep die eigen
lijk al uiteen was gevallen, na
15 jaar lang op handen te zijn
gedragen. Hun muziek is
minder ruig. veel melodi-
scher dan die van de Hobo
Blues Band en Illes hechtte
groot belang aan de teksten.
De niet van vindingrijkheid
overlopende concertfilm
houdt de aandacht toch vol
doende vast en heeft een ma
gisch hoogtepunt met een
nummer dat De Vlag heet en
een tekst heeft waann onder
meer het volgende wordt ge
zegd: ..Als ik een vlag was.
zou ik alle kanten op wappe
ren. Als ik een raam was. wil
de ik naar beide zijden door
zichtig zijn. En als ik een
straat was, dan zou ik spon
taan instorten bij de eerste
willekeurige tank die over
me heen probeerde rollen".
Het lied werd voor het eerst ten
gehore gebracht tijdens de
tragedie van Praag in '68 en
het werd tijdens het af
scheidsconcert van afgelo
pen zomer opnieuw muisstil
in de zaal, omdat iedereen de
tekst meteen associeerde met
Polen, waar iets dergelijks
gevreesd werd.
Hongaren houden niet van
tanks en evenmin van een in
ivfee blokken verdeeld Euro
pa. In november hebben ze
op de televisie beelden uitge
zonden van de Amsterdamse,
vredesdemonstratie en ook
heel nadrukkelijk laten zien
dat de meegevoerde leuzen
gericht waren tegen zowel de
Amerikaanse als tegen de
Russische raketten. Ferenc
Kosa, de filmer van wie on
langs De Match rouleerde
langs de Nederlandse film
huizen, werkt momenteel in
München aan een Duits-Hon
gaarse co-prod uk tie van een
speelfilm met als achter
grond het heropgeleefde pa
cifisme aan weerszijden van
het ijzeren gordyn. Kosa
houdt er rekening mee dat
deze film wel eens moeilijk
heden zou kunnen krijgen
met zowel de Hongaarse als
de Westduitse censuur. Maar
Cannes heeft er al interesse
voor.
ABC
Het zou overigens een ernstige
vergissing zijn te menen dat
de pacifistische Hongaren
dan wel blij zullen zijn met de
door de Roemeense leider
Ceaucescu uitsproken ont
wapeningsinitiatieven Want
die man kan in zijn buurland
geen goed doen De Roeme
nen hebben immers Hon
gaars Transsylvaniè geanne
xeerd en de laatste jaren in
toenemende mate gepro
beerd de Hongaarse cultuur
daar uit te bannen In Honga
rije kent men een ABC voor
de meeste verfoeide dictators
van de laatste tien jaar:
"Amin, Bokhassa, Ceauces
cu". Meer vertrouwen heb
ben de Hongaren in vredes
initiatieven die uit Nederland
afkomstig zijn. Roemenie be
schouwen ze als boze buur.
Holland als de verre vriend.
