Politici en vakbonden
verstrikt in eigen rol
-c
ZATERDAG 17 APRIL 1982
Extra
"Nederland op zwart zaad". Dat is het motto van een serie van zes artikelen waarvan
er onlangs drie in deze krant verschenen. Frans Nypels en Flip de Kam confronteerden
de afgelopen maanden twaalf Nederlandse economen met twee vragen die op het
ogenblik vrijwel iedereen bezighouden.
"Waardoor is de Nederlandse economie in het slop geraakt?" en "Welke oplossingen
zijn er om de huidige economische moeilijkheden te boven te komen?"
Vandaag deel vier van hun bevindingen.
Halverwege maart 1982 lijkt de
chaos in Den Haag compleet.
Vooraanstaande politici bie
den in de media tegen elkaar
op. met hoeveel miljarden
guldens er bezuinigd dient te
worden op de publieke uitga
ven.
Het is net alsof je op de markt staat. De
CDA-kooplui zetten in op 4,5 miljard
- ze vinden dat eigenlijk nog te wei
nig. Viee-premier Den Uyl doet aan
prijsbederf: hij vindt 2 miljard wel
letjes. Meer kan niet. Anders gaan de
bezuinigingen afzet en banen kosten.
In het stalletje van Terlouw predikt
D'66 een redelijk alternatief, een
gouden middenweg leidt tot 3 a 3,5
miljard. In alle kramen wordt het
zelfde artikel aangeboden: publieke
armoede. De prijs van de verzor
gingsstaat kan niet langer worden
opgebracht.
In J960 werd van iedere gulden die we
in Nederland verdienden (of het na
tionale inkomen) 36 cent besteed via
de overheid, gesubsidieerde instel
lingen en organisaties die de sociale
verzekeringen uitvoeren (of de pu
blieke sector). Anno 1982 is dat opge
lopen tot 67 cent van iedere verdien
de gulden. Een betere illustratie van
de onstuitbare groei van de publieke
uitgaven is nauwelijks denkbaar.
Waar ligt de grens? Heeft niemand
dan een norm bedacht om de groei
van de publieke sector in te tomen?
Wel degelijk.
Leergeld
In de jaren vijftig gold de Romme-
norm. In 1963 werd de Zijlstra-norm
geïntroduceerd. Het heeft allemaal
weinig mogen baten. In 1976 kwam
Duisenberg met de zogenaamde 1-
pct-norm. Voortaan zou ieder jaar
ten hoogste 1 cent van elke nationaal
verdiende gulden extra, in de vorm
van belastingen of sociale premies,
naar de publieke sector mogen
vloeien. Dit betekende ombuigen,
bezuinigen. Ruim 9 miljard gulden.
Er kwam opstand in de PvdA-achter-
ban. Toch was het een linkse norm.
Toen al legden belastingen, sociale
premies en niet-belastingmiddelen
beslag op 56 pet van het nationale in
komen. Een eenvoudige rekensom
leert dat je dan - ook met een 1-pct-
norm - na 44 jaar op een collectieve
lastendruk van 100 pet zit. De door
Duisenberg opgehoogde dijk hield
het niet lang. Die bezuinigingen zijn
nooit gerealiseerd.
De 1-pct-norm liet bovendien een ont
snappingsweg open: het financie
ringstekort (het verschil tussen uit
gaven en inkomsten van de publieke
sector) was niet aan banden gelegd
en begon prompt te stijgen. In 1982
viert de normloosheid hoogtij. Men
klampt zich nog vast aan een laatste
strohalm: het financieringstekort
zelf mag niet hoger worden dan een
bepaald percentage van het natio
naal inkomen. Over het exacte per
centage bestaat geen overeenstem
ming.
Een econoom: „Er moet een norm voor
de uitgaven van de publieke sector
komen, en opnieuw een norm voor
de inkomsten. Je moet af van die
norm voor het financieringstekort.
Daarmee hebben we inmiddels vol
doende leergeld betaald".
Een gedreven man: „Voor de uitgaven
zou de norm moeten zijn dat ze de
eerste vijfjaar niet mogen groeien, in
die zin dat er geen nieuwe geldkos-
tende plannen worden uitgevoerd. Ik
maak een uitzondering voor de stij
gende rentelasten en werkloosheids
uitkeringen. Dat stelt de regering zelf
eigenlijk ook voor, alleen ze houdt er
zich niet aan. Wie mijn uitgavennorm
toepast, krijgt de financiële armslag
om ook de belastingen in de loop van
vijf jaar geleidelijk te verlagen".
Wij. En als die twee normen sneuvelen,
door het maatschappelijk verzet te
gen de noodzakelijke bezuinigingen?
„Als die normen er niet komen, wordt
het heel moeilijk, in feite onmogelijk
om de werkloosheid te bestrijden. Ik
hoop dat het mogelijk is de vakbewe
ging te confronteren met de gevol
gen van te hoge looneisen. Lukt dat
niet, dan zijn de problemen onoplos
baar".
Norm
Wij Als het zo moeilijk is. waarom zet
ten we dan geen uitgavennorm in de
Grondwet
„Nou, dat er een duidelijke norm komt.
lijkt me een goede zaak"
Wij Bij u, net als bij de elf collega's-
economen. lopen we steeds op tegen
de rol van de vakbeweging. Als die
dwars ligt. lukt er niets.
„De vakbeweging zal altijd zo probe
ren te handelen dat het de leden goed
gaat. Zoals politici stemmen maxi
maliseren, ondernemers een zo hoog
mogelijke winst nastreven, streeft de
vakbeweging naar zoveel mogelijk
leden. Dus moeten ze niets doen dat
indruist tegen de belangen van de ar
beiders. Daarom ben ik in beginsel
ook een voorstander van vrije loon
onderhandelingen. Geef Kok en die
anderen maar verantwoordelijkheid.
De zaak moet dan wel zo worden
georganiseerd dat het echt pijn doet
als er wordt overvraagd Wie verant
woordelijkheid wenst, moet een klap
krijgen als het fout gaat. Zijn de loon
eisen te hoog, dan is er te weinig
ruimte voor de publieke uitgaven en
moeten de sociale uitkeringen naar
beneden, ook de minima".
Wij. Dat looneisen banen kosten en be
zuinigingen op uitkeringen nodig
maken, wil erbij de mensen toch niet
„Dat is het fundamentele probleem. De
mensen zijn volwassen geworden.
r - 5
jfaMritt/AU /«t-K l I
men heeft overal verstand van. Ie
dere dag komen problemen uit de
hele wereld via de televisie in de
huiskamer en daar moeten ze nog
een oordeel over hebben ook Wil je
in dat geweld een beetje overeind
blijven, dan moet je wel heel simpele
oplossingen kiezen. Zo wordt er ook
aangekeken tegen economische
vraagstukken. Inkomens-ongelijk
heid, winsten, de rol van de multina
tionals, per definitie zijn dat allemaal
slechte dingen. De voor de hand lig
gende oplossing in de huiskamer is:
nivelleren, weg met de winsten, de
multinationals aanpakken. Daar heb
ben we de overheid voor. zo simpel
denkt men. Nou, de overheid heeft
dat gedaan. Maar dan komt er werk
loosheid".
„Hoe draai je dat om, dat is de grote
moeilijkheid. Misschien zullen politi
ci ooit hun oren iets minder laten
hangen naar de eisen van pressie
groepen en luidschreeuwers".
Patstelling
In de taxi op weg naar het station zijn
we nog niet uitgepraat over de pat
stelling die de hooggeleerde eco
noom ons geschilderd heeft. Politici
durven uit vrees voor stemmenver
lies geen pijnlijke bezuinigingsope
raties door te zetten. Er zijn tenslotte
ten minste om de twee jaar verkiezin
gen. Door uitstel van beslissingen
moeten de belastingen en sociale
premies omhoog. Om de leden te
binden ziet de vakbondstop zich op
zijn beurt gedwongen de lastenstij
gingen af te wentelen op de werkge
vers door extra looneisen te stellen,
waardoor de nominale loonkosten
(het schone loon plus sociale premies
van werknemers en werkgevers plus
loonbelasting) worden opgestuwd
De vakbondstop beseft heel goed dat
het nationale haasje-over-spcl op den
duur catastrofaal is. Want onderne
mers - die streven naar een zo groot
mogelijke winst of een zo klein mo
gelijk verlies - worden door oplopen
de nominale loonkosten gestimu
leerd om te bezuinigen op de pro-
duktiefactor arbeid. Als dat mogelijk
is, worden er diepte-investeringen
gedaan in arbeidsbesparende machi
nes; of arbeidsplaatsen die vrij ko
men door natuurlijk verloop van per
soneel, worden niet opnieuw bezet;
of, ingeval deze oplossingen onvol
doende soelaas bieden, worden
werknemers op straat gezet. Op het
hoofdkantoor van de FNV lopen ge
noeg economen rond die weet heb
ben van deze fatale neerwaartse spi
raai. Maar met die boodschap kun je
het bezoldigd kader niet naar de ach
terban sturen, dan Jopen de leden he
lemaal in bosjes tegelijk weg.
Iedereen is verstrikt in zijn eigen rol.
niemand is schuldig. Het wachten is
op de geniale regisseur, die het draai
boek met ieders rolverdeling herziet.
Vijfjaar geleden was er een regisseur,
wiens spelaanwijzingen waarschijn
lijk op dat moment waren opge
volgd Joop den Uyl was uit de ver
kiezingsstrijd ie voorschijn gekomen
met tien kamerzetels winst. Op het
beslissende moment werd de regis
seur in spe echter onderuitgehaald
door een speerpunt van het legioen
nieuwe vrijgestelden, die ondertus
sen de aloude arbeiderspartij geruis
loos hadden geannexeerd. De partij
raad vond dat er bij de lopende kabi
netsformatie te veel concessies wa
ren gedaan aan christen-democraten.
De PvdA zette zichzelf buiten spel;
de regisseur in spe kwam door ge
brek aan moed langs de kant te
staan.
Binnen de kortste keer is er vervolgens
een kabinet van puinruimers. Wiegel
en Van Agt zullen nu eens laten zien
hoe je de staatsfinanciën saneert en
de werkloosheid terugbrengt. Het fi
nancieringstekort stond bij het begin
van de rit met de grofvuilwagen op 4
procent van het nationaal inkomen.
Van iedere in Nederland verdiende
gulden werd 56 cent afgeroomd ten
behoeve van de publieke sector. De
publieke uitgaven - betaald uit be
lastingen. premies en het financie
ringstekort - stonden dus op 60 cent
per verdiende gulden
Een halfjaar later gaat het roer om. In
een met veel bombarie gepresen
teerd bezuinigingsplan (Bestek '81)
wordt de nieuwe koers uitgezet. Tot
en met 1980, luidt het voornemen, zal
in totaal voor ongeveer tien miljard
gulden in de uitgaven van de over
heid en in de sociale uitkeringen
worden gesneden. Gehoopt wordt
dat zodoende de belasting- en pre
miedrukstijging kan worden beteu
geld. waardoor de stijging van de no
minale loonkosten wordt afgeremd.
Verwacht wordt dat dan de winsten
zich kunnen herstellen, de investe
ringen zullen aantrekken en aan de
afbrokkeling van de werkgelegen
heid een halt kan worden toegeroe
pen.
Moeizame formatie
Het herstelproces wordt aangejaagd
met miljardcnsubsidies voor investe
rende ondernemingen. Het nieuwe
kabinet denkt in 1977 dat er per saldo
zelfs extra banen in de marktsector
bij zullen komen Van Agt en Wiegel
vinden zo'n beleid een combinatie
van het exportscenario, het nijvere-
bijscenario en een scheutje indus
triescenario - verkieslijker dan het
kwartaire-sectorscenario, waarbij
steeds meer ambtenaren en werkers
bij gesubsidieerde instellingen wor
den aangesteld.
Dat laatstgenoemde scenario kost bak
ken met geld; dat geld moet groten
deels worden opgebracht door eco
nomisch actieven en bedrijven.
Vier jaar later, in mei 1981, zijn er weer
kamerverkiezing» n De PvdA heelt
gezucht in de oppositiebanken. De
kiezers winden er geen doekjes om:
de hele winst die de PvdA in 1977
behaalde, gaat weer verloren. De zo
veelste moeizame formatie van een
regeringsploeg begint. Na veel ge
harrewar wordt een nieuw kabinet
beedigd. vijf dagen voor Prinsjesdag.
Dat is te kort dag om nog met een
eigen Miljoenennota te komen Het
karwei is geklaard door de inmiddels
demissionaire puinruimers van 1977.
De in de Miljoenennota beschreven
boedel bestaat voornamelijk uit
schulden.
Bestek '81 is een flop geworden. Er
gaapt in 1981 een gat in de hand van
Nederland van 8 procent van het na
tionale inkomen. Met andere woor
den: het financieringstekort is in vier
jaar verdubbeld. De druk van sociale
premies en belastingen is ook geste
gen. van 56 tot 60 cent van elke in
Nederland verdiende gulden. De pu
blieke uitgaven staan dus op 68 cent
per gulden, 8 cent meer dan vier jaar
eerder
Een onthutsende erfenis voor de nieu
we ministersploeg, die nog veel gro
tere problemen tegemoet gaat Uit
bijkans iedere bladzijde van de Mil
joenennota van september 1981
blijkt dat het steeds moeilijker wordt
om de tomeloos stijgende publieke
uitgaven te bedwingen Er zullen
miljarden bezuinigd dienen te wor
den. want in het kakelverse regeer
akkoord van CDA. PvdA en D 66
staat dat de belasting- en premiedruk
niet verder omhoog mag en dat het
financieringstekort twee jaar achter
een steeds met 1 procent van het na
tionale inkomen zal worden terugge
drongen.
Door
Frans Nypels
en Flip de Kam
't Is al kommer en kwel. Tijdens de
maandenlange formatieonderhande-
lingen is wel aan de problemen gero
ken, maar niemand durfde zijn neus
echt diep in de cijfers uit zwartgalli
ge ambtelijke rapporten te steken.
Erger, informateurs De Koning. Lub
bers en Van Thijn verdonkeremanen
het meest hinderlijke rapport, opge
steld door de ambtelijke top van Fi
nancien. waarin wordt becijferd dat
gezien de tekst van het regeerak
koord - bezuinigingen van 15 a 20
miljard gulden tot 1986 onvermijde
lijk zijn
Aardgaswinst
De net aangetreden club vindt wel-in
gevulde bezuinigingen tot een be
drag van 0.4 miljard gulden politiek
volstrekt onaanvaardbaar Wie de op
gesomde bedragen optelt, conclu
deert dat het op 11 september aange
treden kabinet met een 'oude proble
matiek van 3.8 miljard worstelde.
Vervolgens doemen bijna dagelijks
nieuwe tegenvallers op
De aardgaswinst voor de staat zal in
1982. zo wordt becijferd, maar liefst
2.7 miljard minder zgn dan waarop
was gerekend
Een andere tegenvaller, van 1.6 mil
jard, houdt verband met de koppe
ling van sociale uitkeringen en amb
tenarensalarissen aan de gemiddelde
stijging van de vuile cao-lonen. Voor
jaar 1981 werd in de bouw overeen
stemming bereikt over inschaling
van allerhande toeslagen in de lonen
Hoewel bouwvakkers hierdoor geen
cent meer gingen verdienen, zouden
ambtenaren en uitkenngstrckkers
door de bestaande koppeling wel in
inkomen omhooggaan. Door de kop
peling op dit punt eenmalig door te
snijden wordt de dreigende tegenval
ler geneutraliseerd.
Inmiddels hebben ambtenaren op
Haagse departementen niet stilgeze
ten Ze sturen hun nieuwe bewinds
lieden met uitgebreide verlanglijst
jes naar de ministerraad leuke plan
nen en een nieuw beleid voor 1982 en
latere jaren Topambtenaren op fi
nancien trekken wit weg Bij elkaar
is met al die claims in 1982 4.2 mil
jard gemoeid En dan ligt daar ook
nog het raamwerk voor het al roem
ruchte werkgelegenheidsplan van
Den Uyl. Wanneer het kabinet op 16
oktober struikelt, bestaat er overeen
stemming dat het banenplan 1.9 mil
jard mag kosten Even optellen bij
elkaar een probleem van 12,6 mil
jard.
Bij hun poging om de verschillen bin
nen het kabinet te overbruggen doen
Halberstadt en De Galan daar nog
een schepje bovenop Voor het ba
nenplan blijft 0.7 miljard aan hun
lijmkwast hangen de winst van de
crisis Bij die uitslag kan iedereen
zich tenslotte neerleggen. Er dient al
leen financiële dekking te worde n
gevonden voor de openstaande 13.3
miljard Zowel in het kabinet als
door beide informateurs is m< t grote
voortvarendheid en indrukwekken
de inventiviteit gewerkt om deze
kloof tussen inkomsten en uitgaven
te dichten.
Doorschuiven
Al die leuke plannen voor nieuw beleid
(4.2 miljard) gaan van tafel Extra be
zuinigingen en gerommel binnen de
WIR-pot leveren 2.5 miljard op Mi
nister Van Dam van volkshuisves
ting krijgt surseance van betaling hij
mag een schuld van 0.6 miljard door
schuiven naar 1983 Geen nood. dat
deed zijn voorganger ook Papieren
bezuinigingen en het ongedekt laten
van tekorten in de sociale fondsen
werden voor 0.9 miljard meegeno
men Dat schiet al heel aardig op.
Geen nieuw beleid (4.2 miljard» en
reële en papieren bezuinigingen ion-
geveer 4 miljard) maakt samen ruim
8 miljard
Kabinet en informateurs moeten nog
mdjard vinden om het gat van 13.3
miljard dicht te varen. Dan de collec
tieve lasten maar wat opgevoerd,
deels in stnjd met de tekst van het
regeerakkoord, opbrengst 1.9 mil
jard. Onderdeel van dit dekkings
plan was de eenmalige 'solidariteits-
heffing'.
Dan zijn de vindingrijke oplossingen
uitgeput Er is nog een gat van onge
veer 3 miljard gulden Hoe dat te fi
nancieren weet niemand Dus stellen
de informateurs de partijen ten einde
raad voor om 1.4 miljard extra te le
nen op de kapitaalmarkt Dat is wel
iswaar ook strijdig met het regeerak
koord. maar papier is geduldig, voor
al van regeerakkoorden Voor het
daarna nog resterende gat van 1.3
miljard is nimmer een oplossing ge
vonden Het is de ontbrekende
scherf, het gat van de informateurs.
Bezwerend merken zij daarover in
hun eindrapport op ..Wij zijn van
oordeel dat de omvang van het over
blijvende aardgas batenrisico (circa
1300 miljoen gulden) is terugge
bracht tot proporties die het kabinet
in 1982 en 1983 redelijkerwijze kan
verwerken".
Tandengeknars
Wie wind zaait zal storm oogsten Het
herfstkoeltje van de lijmers De Galan
en Halberstadt leidt in 1982 tot een
zware voorjaarsstorm De ontbreken
de scherf van 1.3 miljard die bij de
succesvolle lijmpoging onder de ta
fel is gewerkt - dat aardgasrisico dat
het kabinet „op redelijke wijze zou
kunnen verwerken" ligt de rege
ringsploeg loodzwaar op de maag
De scherf - de tegenvallende aard
gaswinst voor de staat - is inmiddels
ten minste een miljard gulden groter
geworden Als de olieprijzen nog wat
verder dalen, en daar ziet het naar
uit, dan worden de financiële proble
men van de publieke sector onover
zienbaar
Gejuich bij de centrale verwarming in
de huiskamer en vreugde aan de ben
zinepompen de energieprijzen dalen
voor het eerst sinds 1973 Tandenge
knars op het ministerie van finan
cien. waar de cijferaars erop reken
den dat de olieprijzen ieder jaar op
nieuw tien procent hoger zouden lig
gen. Als semi-OPEC land zijn we
overgeleverd aan het krachtenspel
op de wereldenergiemarkt. Onbe
doeld voorproefje van wat de staats
financiën en de vaderlandse econo
mie te wachten staat, wanneer in de
tweede helft van de jaren tachtig ook
de geëxporteerde hoeveelheid gas
snel gaat teruglopen. Nog een paar
jaar aarzelen en ruziën en de gas-
winst gebruiken om lopende publie
ke uitgaven te financieren, en het is
te laat om het gasgeld te investeren
in onze industriële toekomst.
Behalve de gasramp bedreigen andere
ontwikkelingen de financiën van de
publieke sector Vooral de stijgende
rentelasten, de straf voor het uit de
hand laten lopen van het financie
ringstekort. en de oplopende bedra
gen die zijn gemoeid met uitkeringen
aan het groeiende leger werklozen,
brengen chaos in de schatkist Zeker
is dat. om het financieringstekort in
1982 terug te drukken naar 6.5 pro
cent van het nationale inkomen (dat
is nog altijd 20 miljard), ombuigin
gen van 5 miljard gulden noodzake
lijk zijn Het valt ie vrezen dat het
daarbij met bluft Van der Stee heeft
al nieuwe tegenvallers gesignaleerd,
zonder bedragen te noemen. Een be
drag van nog eens drie miljard gul
den zou ingewijden niet verbazen
Tekort
Zonder bezuinigingen betekent dit
voor 1982 een financieringstekort
van 9 procent van het nationale inko
men. Feitelijk zou het tekort dan al
10 procent zijn, doordat het kabinet
buiten de rijksbegroting om -
rechtstreeks op de kapitaalmarkt
geld leent voor de financiering van
publieke projecten Alleen <>m de
rentelast van dit tekort (rond 33 mil
jard gulden) te kunnen betalen, moet
al beslag worden gelegd op 1 procent
van de groei van het nationale inko
men De rente wordt meteen doorge
schoven naar beleggers en spaarders,
die staatsobligaties hebben gekocht
Dat geld is dus niet meer beschik
baar voor uitkenngen of een ambi
tieus banenplan
Over banenplannen geschreven, wat
stond daarover ook al weer in de ver
kiezingsprogramma's'' De inzet van
de vorig jaar gestreden verkiezings
strijd was toch vooral meer banen''
Het kon niet op Opnieuw boden de
politici als marktkooplui tegen el
kaar op De PvdA had de mooiste
voornemens Er moesten om te be
ginnen 135 000 volledige banen bij
komen —durende di m riodt 1991
1985 Door arbeidstijdverkorting
zouden daar nog eens 100 000 banen
bijkomen Splitsing van bestaande
banen zou nog eens 75.000 mensen
aan het werk helpen De sociaal-de
mocraten beloofden in totaal 310 000
banen erbij
Radde prater Ruud Lubbers, gesecon-
deerd door standwerker Van Agt.
stelde zich wat bescheidener op 1 l«-t
duo spiegelde de kiezers 100 000 ba
Do
irkt- en kwartair
olaal
r bestaande banen te dele
wilde het CDA nog eens 85 000 mer
sen aan werk helpen.
185 000 extra banen
D'66 koopman Jan Terlouw kw.im met
een speciale aanbieding Behalve
90 000 volledige banen erbu stelden
de Democraten de kiezers in het
vooruitzicht dat maar liefst 175.000
banen door midden zouden worden
gehakt Samen 265 000 mensen aan
de baan
Dat was nog geen jaar geleden Er zijn
inmiddels meer dan honderdduizend
werklozen hijg»-komen, volgen* .,(fi.
ciele statistieken die zijn opgesteld
onder ministeriele verantwoordelijk
heid van twee lijsttrekkers uit 1981
nmiddels is ook de eerst.- versie van
een banenplan gepubliceerd de
oogst voor 1982 is 19 000 banen en
het streven deeltijdarbeid te bevor
deren (effect onbekend)
