Socialistisch eiland in
kapitalistische wereld
Luctor et
Emergo:
uniek Leids
bedrijf
verdwijnt
ZATERDAG 10 APRIL 1982
Leiden
Leiden - de drukkerij "Luc
tor et Emergo" houdt er
mee op. Zetter Siem Ser-
dijn gaat met pensioen en
drukker Piet Piket kijkt
uit naar een andere baan.
Het gebouw aan de
Nieuwsteeg 9 is verkocht
aan buurman "Malle
Jan" die zijn bistro wil
uitbreiden.
Met Luctor et Emergo ("ik
worstel en ontzwem")
verdwijnt een uniek
Leids bedrijf. De statuten
van de "Leidsehe Druk
kers Associatie Luctor et
Emergo" uit het oprich
tingsjaar 1923 spreken
boekdelen: "De vereeni-
ging stelt zich ten doel de
stoffelijke en geestelijke
belangen harer leden te
bevorderen door grond
en arbeidsmiddelen in
gemeenschappelijk bezit
en gebruik te brengen,
waarbij door rechtvaar
dige organisatie zooveel
mogelijk de bestaande
maatschappelijke be
voorrechting vermeden
en de individuele vrij
heid gewaarborgd
wordt".
De pioniers van het eerste
uur bij Luctor et Emergo
waren ontslagen arbei
ders van het Leidsch Dag
blad. Zij besloten te
werken zonder bazen
maar met steun van de
vereniging "Gemeen
schappelijk Grondbezit
(GGB)". Deze ananrchis-
tisch georiënteerde ver
eniging wilde door het
oprichten van landbouw
kolonies, coöperaties van
verbruikers en produk-
tieve associaties het ka
pitalisme van binnen uit
hollen. Als een olievlek
zouden de gemeenschap
pelijke bedrijfjes zich
moeten uitbreiden.
In dit verband is vooral de
naam van de schrijver
Frederik van Eeden be
kend. Hij stichtte in 1898
de landbouwkolonie
"Walden" in Bussum van
waaruit een begin werd
gemaakt met ideeen over
landbouwhervorming in
praktijk te brengen. Van
Eeden was tevens de pro
motor van de GGB die in
1901 werd opgericht.
Luctor et Emergo is het
enige Leids bedrijf ge
weest dat zich langdurig
heeft aangesloten bij de
GGB. (Een Leids bouw-
collectiefje is in 1920 een
jaar lid geweest). In 1923.
het jaar dat Luctor et
Emergo zich aansloot bij
de GGB. telde de GGB In
heel het land ongeveer
veertig bedrijfjes, voor
namelijk bouwcollectie-
ven. sigarenmaker-asso
ciaties en drukkerijen.
"Frederik van Eeden werd
een idealist, een dromer
genoemd, maar hij was
wel degelijk praktisch in
gesteld", meent Siem
Serdijn van Luctor et
Emergo. "Juist nu komt
het idee van zelfwerk
zaamheid. het werken
van onderop zonder ba
zen weer op". Maar dan
niet in het kader van de
GGB. Deze vereniging
werd in 1958 opgeheven
omdat er nog slechts vijf
produktieve associaties
lid van waren. Een be
roemd GGB-lid. weverij
De Ploeg in Bergeyk, is
éen van de weinige of
misschien wel het enige
voormalige GGB-bedrijf
dat nog bestaat. De Ploeg
telt nu 150 werknemers,
maar de oorspronkelijke
idealen zijn er nauwe
lijks of niet meer te be
speuren. "Dat is een su-
perkapitalistisch bedrijf
geworden", meent Siem
Serdijn.
LEIDEN - De drukkers bij het Leidsch Dagblad besloten
op 2 januari 1922 te staken tegen de invoering van een
nieuwe CAO. Hun bond, de Algemeenen Nederlandse
Typografen Bond (NVV) riep op tot de staking. De bazen
wilden gezien de "ongekende malaise" een loonsverla
ging van 12 procent per uur invoeren. De jongeren zou
den volgens de nieuwe CAO zelfs 20 procent moeten inle
veren want "de jongeren kunnen het loon beter missen
dan arbeiders van 24 jaar en ouder die een gezin heb
ben", meende adviseur Van Rhijn van de patroonsorga
nisatie. De werkgevers wilden de arbeidstijd bovendien
verlengen van 45 naar 48 uur.
De 27-jarige typograaf Gerrit El-
kerbout deed volop mee aan de
staking. "Dat gaan we winnen",
zei hij. vertelt zijn weduwe Marie
Eikerbout. Maar de directie van
het Leidsch Dagblad ontsloeg de
stakers meteen al de eerste dag
van de staking. "Er bleef onze di
rectie niets anders over dan tot
ontslag over te gaan", schreef het
Leidsch Dagblad. De directie
plaatste een advertentie in de
krant: "Voor onze drukkerij voor
onmiddellijke in dienst treding
gevraagd: Hand- en machinezet-
ters. Loon volgens de nieuwe
CAO".
De nieuw aangenomen drukkers
en de christelijke drukkers die
niet staakten, zorgden ervoor dat
het Leidsch Dagblad (weliswaar
met enkele pagina's minder) nor
maal uitkwam. De staking was
gebroken.
Keuze
Gerrit Eikerbout stond voor de
keuze. Hij kon weer in dienst ko
men van het Leidsch Dagblad te
gen de voorwaarden van de nieu
we CAO of hij kon samen met an
dere stakers een nieuwe drukke
rij opzetten; een nieuwe drukke
rij zonder de gehate bazen. "Wat
moet ik doen? vroeg mijn man",
herinnert Marie Eikerbout (86)
zich. "We waren toen pas ge
trouwd. Ik zei: Begin maar bij
die nieuwe drukkerij. Ik kan ook
werken. Voor een gulden per dag
deed ik bijvoorbeeld de was. Dan
kwam ik 's avonds gekraakt
thuis maar wel met een gulden in
de hand".
De 27-jarige Cor Rozier had de ver
eniging Gemeenschappelijk
Grondbezit (GGB) in februari be
naderd over hoe de stakers een
produktieve associatie konden
opzetten. Methöfer, de enige be
taalde kracht van het GGB, wees
de stakers de weg. Op de fiets re
den de pioniers naar Dordrecht,
naar de firma Van Randwijk om
oude drukmachines op te kopen.
"We waren arm", vertelt Marie
Eikerbout, "maar toch moesten
we tweehonderd gulden betalen
voor het bedrijfskapitaal van de
drukkerij. Dat moest elk lid van
de vereniging ihbrengen. Dat
geld werd ook geleend door en
kele sympathisanten die ergens
anders werkten".
Met dit kapitaal, een renteloze le
ning van de Spaar-Voorschot-
bank van de GGB en een flinke
schuld aan de grafische machi-
nehandel Van Randwijk (die pas
na de oorlog kon worden afge
lost) begon de productieve asso
ciatie Luctor et Emergo op 30
april 1923 aan de Binnenvest
gracht 73. De NW had de sta
kers van januari tot april een uit
kering van dertien gulden in de
week gegeven.
Werken zonder bazen maar voor el
kaar, werd het uitgangspunt van
Luctor et Emergo. Aanvankelijk
kreeg de drukkerij geen poot aan
de grond. Luctor had de sympa
thie van collega-typografen in
andere bedrijven maar de bazen
moesten Luctor niet. De drukke
rij had al meteen de 'slechte'
naam 'communistisch' te zijn. Ei
genlijk waren alleen de broers
Cor en Chris ("Flip") Rozier lid
van de CPN, vertelt Marie Eiker
bout. "en Chris wilde dat voor de
anderen niet eens weten". Haar
man was toen nog lid van de
SDAP; later stapte hij over naar
een linkse afscheiding van de
SDAP. de OSP (Onafhankelijke
Socialistische Partij). kwam
weer terug bij de SDAP. sloot
zich even aan bij de CPN om in
'56 weer bij de SDAP terug te ke
ren. Andere pioniers zoals Lan-
gezaal en Van Wijk waren ook lid
van het SDAP. Marie Eikerbout:
"Nou dan had je nog Klaas
Knaap, die was katholiek Chris
Hansen en Bram Wijting bemoei
den zich niet zozeer met de poli
tiek. Het was een heel gemengd
gezelschap maar hoe groot de
verschillen ook waren; ze stem
den wel allemaal rood"
Advertentieblad
De eerste opdracht voor Luctor
was het maken van verkiezings
affiches voor de SDAP voor de
verkiezingen van '23. Om aan
meer werk te komen, ging Luc
tor het eerste advertentieblad
van Leiden drukken; simpelweg
"Het Advertentieblad" genaamd.
Het blad heeft enkele jaren be
staan. De drukkers en hun fami
lie zorgden zelf voor de versprei
ding. "Het was een schattig
blad", vertelt Marie Eikerbout.
"Toen had je nog geen brieven
bussen; de krant schoven we on
der de deur door. Het was een he
le heisa om met pakken van die
kranten door de stad te sjouwen.
Maar dat hadden we graag voor
de zaak over".
Langzaamaan kwam er ander werk
binnen: drukwerk voor het
Hoogheemraadschap, voor het
Energiebedrijf en voor de uni
versiteit (dissertaties). Mane Ei
kerbout herinnert zich van de be
gintijd dat haar man pas om vier
uur 's nachts thuis kwam. "Want
zo'n dissertatie moest precies op
tijd af zijn. Dan werkten ze tot
diep in de nacht door en 's och
tends om half acht gingen ze al
weer naar de drukkerij". De
drukkers leefden in de geest van
"dit mag niet kapot gaan. dit
moeten we doorzetten". "En het
was heel plezierig om te zien dat
het goed ging", zegt r
kerbout.
In '27 verhuisde Luctor et Emergo
van de Binnenvestgracht naar de
Nieuwsteeg 9. Het gaat er nog
steeds ouderwets toe. Siem Ser
dijn heeft 51 jaar op de zetterij
gewerkt; en dat is te zien aan de
uitgesleten houten vloer. Daar
op de zetterij zijn vele discussies
gevoerd. Een letterla werd uit de
kast geschoven, een misdruk er
op en je hebt een stoel. De dis-
Mane Eiker
bout: "Mijn man
dacht echt dat het
te bereiken was
dat je niet voor de
winst zou werken.
Dat is gedeeltelijk
wel gelukt bij
Luctor"
jl Op stap in
Liberty
Eén dag in het jaar ging de coöpe
ratie op stap, hier in het restaurant
Liberty 'dat destijds bij het Leidse
station lag), vermoedelijk om het
twaalf-en-een-half jarig bestaan
van Luctor et Emergo te vieren
Staand eerste van links, Chris Ro
zier met naast hem GGB-admini-
strateur Jan Zwart Vierde van
links staat Klaas Huner. Cor Ro
zier staat tweede van rechts: vierde
van rechts staat Kees van Velzen
met naast hem Siem Serdijn. Aan
de tafel links zit nauwelijks zicht
baar Chris Hansen en Gerrit Eiker
bout zit rechts in het midden aan
de soep. De andere mensen op de
foto zijn familieleden.
ms hevig zoals
na de inval van Rusland in Hon
garije in '56. De een verdedigde
de inval, de ander viel 'm aan.
"Maar hoe hoog de discussie ook
opliep, aan 't eind tapte iemand
een mop en we gingen weer
eensgezind aan 't werk", weet
Siem Serdijn nog.
Serdijn kwam in '31 als jochie bij
Luctor. Voor nieuwelingen ('ge
zellen') gold altijd een inwerktijd
van tenminste een half jaar voor
dat zij lid konden worden van de
coöperatie en daarmee van de
GGB. De leden bekeken of de
nieuweling voldoende vakbe
kwaam was en de goede mentali
teit voor de coöperatie had. "De
nieuweling moest niet de winst
voorop zetten maar de gemeen
schapsgedachte".
Conflict
Sommige gezellen vielen door de
mand. maar ook enkele drukkers
die al lid waren van de coöpera
tie hielden het na verloop van
tijd voor gezien bij de produktie
ve associatie. Zo vertrok Bram
Langezaal in 1930. "Langezaal
was niet zo actief meer voor de
zaak; dan krijg je een conflict",
vertelt Marie Eikerbout Lange
zaal begon voor zichzelf met
drukkerij "De Arbeid" in een
van de woningen rond de Pie
terskerk. En ook Johan Jansen
die er in de twintiger jaren bij
kwam, verliet Luctor na ruim
tien jaar. Hij richtte drukkerij De
Sleutelstad op aan de Nieuwe
Rijn die enkele jaren geleden is
opgeheven. "Dat was geen goeie
voor Luctor", vindt Marie Eiker
bout, "die wilde carrière maken.
Nou dan moet je niet bij Luctor
zijn".
De leden kozen de voorzitter van
hun bedrijf. Cor Rozier was een
kwart eeuw de 'leider' van de
zaak. "De meest geschikte had
de leiding; daar waren we altijd
unaniem in", zegt Serdijn. "Maar
we bleven met elkaar omgaan als
eikaars gelijken".
Alle leden verdienden evenveel
Werd er winst gemaakt, dan ging
daar in de begintijd tien procent
van naar de GGB; met dat geld
konden andere produktieve as
sociaties geholpen worden. An
dersom werd Luctor als het
slecht ging geholpen door de
winst van andere GGB-bedrij-
ven. (Daarmee hield het onder
ling verband tussen de GGB-be-
dryfjes op. De leden van Luctor
produceerden niet voor de ande
re bedrijfjes en kochten ook niet
in. Marie Eikerbout kan zich
slechts herinneren in de oorlog
klompen te hebben gekregen
van een klompenmakersgroep
uit Vught en wel eens stoffen te
kopen van 'De Ploeg' uit Ber
geyk)
Uit de winst van Luctor was verder
vijftien procent bestemd voor
'maatschappelijke doeleinden'
zoals het Rode Kruis of de tuber
culose bestrijding. De rest van de
winst werd in de reserveringen
voor nieuwe machines gestoken.
Maar Luctor heefi het vrijwel al
tijd moeten doen met oud mate
riaal. "We waren geen rijkmaker
tje". zegt Siem Serdijn. "Geld
machines was er
nooit. Daarom hoopten we wel
op winst maar toch stond het
winst maken nooit voorop".
Crisis
Na de moeilijke beginperiode ging
het allengs beter met de coöpera
tieve drukkerij. Maar in de crisis
in het midden van de dertiger ja
ren werd er weer verlies geleden.
"Toen ging het loon voor elk lid
van 34 gulden per week. een
goed loon in die tijd, naar 30 gul
den. Dat waren zware tijden",
zegt Marie Eikerbout. Later in de
vijftiger jaren kwam het ook wel
voor dat er helemaal geen geld
was om de leden van de coöpera
tie en de gezellen uit te betalen
"Maar daar hebben we ons nooit
druk over gemaakt", vertelt me
vrouw Serdijn. "Ik was part-time
verkoopster bij V D. We kon
den er toch wel komen. Boven
dien werd het loon later wel weer
ingehaald. Prettig werken telde
het meest bij Luctor"
Hopeloos beroerd was de oorlogs
tijd. Siem Serdijn en Kees van
Velsen doken onder om niet op
transport te worden gezet naar
Duitsland. Maar Luctor drukte
door, de hele oorlog lang, zowel
voor de bezetter als voor de on
dergrondse. "Het verzet zat hier
in de Kloksteeg", verhaalt Ser
dijn. "We vroegen hun wat we
moesten doen: stoppen of door
gaan. Het verzet vond dat we
moesten doordraaien. Dat was
een goede dekmantel voor 't ille
gale werk. En anders wordt het
toch door een ander gedrukt"
"Aan de ene kant van de drukkerij
stonden ze in de oorlog de Waar
heid te zetten, aan de andere
kant het werk voor de Duitsers",
weet Marie Eikerbout nog. "Het
was een spannende tijd. Toen de
drukkerij geen geld van de Duit
sers kreeg voor gedane arbeid,
gingen mijn man en Cor Rozier
naar de Duitsers aan 't Rapen
burg. De Duitsers vroegen: Kom
je als vriend of als vyand? Toen
moesten ze wel zeggen Als
vriend. Je moest wel. Ze hebben
trouwens niet eens het hele be
drag gekregen".
Cor Rozier is nog aan het eind van
de oorlog met het pistool op de
borst de drukkerij uitgeleid De
Duitsers waren de drukkerij bin
nen gekomen op het moment dat
Luctor een deel van de Waarheid
drukte. Rozier moest naar de
Ortskommandantur aan het Ra
penburg. Serdijn: "Het was de
laatste week voor de capitulatie
van de Duitsers Dat heeft Rozier
gered, denk ik. of misschien was
het zijn redding dat we ook voor
de Duitsers drukten".
"Het laatste jaar van de oorlog kre
gen we geen papier meer van de
Duitsers We waren toen met z'n
zevenen in de coöperatie. Ieder
kreeg toch zeshonderd gulden
Daar zorgde Cor Rozier wel weer
voor. Cor was een voorbeeld
voor ons allen".
Tweede generatie
Rozier overleed in '51 Het werd de
tijd van de tweede generatie bij
Luctor Kees van Velzen. Klaas
Huner en Siem Serdijn Op het
toppunt werkten by Luctor ze
ven 'coöperatoren' en zes 'gezel
len'. Maar langzaam maar zeker
dunde de coöperatie uit. Doordat
de oude garde met pensioen ging
of overleed (Gerrit Elerbout
stierf al in '70); doordat gezellen
zich niet aan het ideaal wilden
opofferen; maar ook door het
grondprincipe dat de coöperato
ren elkaar niet mochten ontslaan
hoe ongekend de malaise ook
mocht zijn. Jan Zwart, de admi-
nistratuer van het GGB (die de in
'33 overleden Methöfer opvolg
de) vond het daarom niet verant
woord dat de drukker Piet Piket
lid werd Piket sloot deze week
35 jaar als 'gezel' bij Luctor af
"We zaten toen met zeven pa
troons en twee werknemers",
gekscheert Piket (48). Hij heeft
de laatste vier jaar samen met
Siem Serdijn de drukkerij gaan
de gehouden.
Een probleem was ook dat de le
den van de coöperatie geen ge
bruik konden maken van sociale
verzekeringen zoals het zieken
fonds. In naam waren de leden
immers 'patroons'. Voor een ei
gen pensioenfonds had Luctor
geen geld. Een reden te meer
voor gezellen om geen lid te wor
den van de coöperatie zelfs al
zouden ze mogen Luctor verloor
bovendien gezellen omdat zij
meer konden verdienen bij de
kapitalistisch georganiseerde be
drijven.
Op den duur verwaterde het ideaal
overigens bij Luctor. De GGB
werd in 1958 opgeheven De be
zittingen van het GGB werden
gestopt in de zogenaamde Met
höferstichting die bijvoorbeeld
onderzoek naar de mogelijkheid
van produktieve associaties
bevordert.
Met het opheffen van de GGB ver
dwenen de ideële doelstellingen
uit de statuten van Luctor et
Emergo In de statuten van 1960
heette het nog slechts "De ver
eniging stelt zich ten doel de
stoffelijke en geestelijke belan
gen harer leden te bevorderen.
Door de vereniging wordt het
drukkersbedrijf uitgeoefend".
De winst werd voortaan louter
en alleen in het eigen bedrijf ge
stoken. Als de coopeatie geliqui
deerd zou worden, zouden de be
zittingen van Luctor weliswaar
nog ten goede komen aan de
Methöferstichting. Maar ook de
ze regel verviel bij een statuten
wijziging van '71 de bezittingen
zouden voortaan bij ontbinding
gelijkelijk verdeeld worden tus
sen de leden vanLuctor.
Brand
Bijna sloeg het einde voor Luctor
in '72. Een vonk sprong over en
de drukkerij stond op 3 mei in
lichterlaaie. De zoon van Marie
Eikerbout redde het vege lijf
door uit een raam te springen
Kees van Velzen hield de andere
leden voor: "Zullen we doorgaan
of stoppen"? De meerderheid be
sloot voor doorgaan. Van het
geld van de verzekering werden
'nieuwe' machines aangeschafi.
twee drukpersen en een zetma
chine. De 'nieuwe' machines wa
ren niet meer dan oud materiaal
dat de andere, grote drukkerijen
al hadden afgeschreven Aan de
zetmachine die nu nog bij Luctor
staat, heeft volgens Piet Piket
"Jezus Christus nog aan ge
staan"
Kees van Velzen was lange tijd de
'leider' van de tweede generatie,
hoewel ook Klaas Huner gerui
me tijd voorzitter is geweest Dat
er ruimte was voor verschillende
overtuigingen in de coöperatie
(met de conflicten van dien)
blykt wel uit het feit dat Van Vel
zen een Jehovah's getuige was
Hij overleed in '78 op zijn stoel
op het bedrijf.
Klaas Huner was een jaar eerder
overleden. De idealen van de eer
ste generatic golden niet zozeer
voor hem Hij werd geprezen als
zeer vakbekwaam maar zou te
vens "een materialist** zijn. hij
dacht in de eerste plaats aan cen
ten op de plank", zegt mevrouw
Serdijn.
Siem Serdijn bleef in '78 als enige
lid van de coöperatie over Om
dat een coöperatie tenminste uit
een bestuur van twee leden moet
bestaan, was Serdijn verplicht
om Luctor eind '80 om te zetten
in een bv De verschillen met an
dere drukkerijen waren nu ook
in de uiterlijke vorm verdwenen.
Serdijn beschouwt de laatste vier
jaar als een minder gezellige tijd
De makkers van vroeger waren
weg Serdijn en Piket i:
tien uur per dag door om het
werk op tijd af te kunnen krij
gen 'In de koffie- en theepauze
zat je nog te rekenen", zegt Ser-
dyn een beetje treurig
De laatste jaren werkte Luctor
vooral voor de universiteit De
universiteit moet voor haar uni
versitaire weekagenda voortaan
r een andere drukkerij De af
gelopen maand hebben Siem
Serdijn en Piet Piker op speciaal
verzoek van de universiteit nog
5000 bullen gedrukt Eigenlijk
hadden zij iets eerder met de
drukkerij willen stoppen Ser
dijn begrijpt de universiteit wel
"Wy hebben letters die nergens
anders in Nederland nog te vin
den zijn. Daar zijn ze bij de uni
versiteit gek op'
De oude schuld aan het GGB
(9000) gulden is deze week over
gemaakt aan de nog steeds be
staande Methöferstichting. het
zetmetaal wordt voor een gulden
en 25 cent per kilo verkocht, de
machines worden over anderhal
ve week het pand aan de Nieuw
steeg uitgedragen Het is defini
tief afgelopen met Luctor Uit de
opbrengst van het pand wordt
een pensioenfonds gevormd
voor Serdyn en de weduwe Jo
van Velzen Pogingen om Luctor
te laten overnemen mislukten.
"Andere drukkerijen vinden ons
te ouderwets. Wij hebben geen
offset".
Mislukt
Siem Serdijn en zyn vrouw be
schouwen het experiment 'Luc
tor et Emergo' alles overziend
toch min of meer als mislukt
"Wij bleven bij het oude steken
Voor vernieuwing was nooit
geld. Ook dit gebouw aan de
Nieuwsteeg is voor een modern
bedrijf veel te onpraktisch trap
je op trapje af. dat kan niet m een
modern bedrijf. Aan te weinig
modernisering zijn de GGB-be
drijfjes ten gronde gegaan"
Intern waren Luctor en de ande
re GGB-bedryven zeker in de
beginperiode socialistisch geor
ganiseerd - maar de buitenwe
reld werd er tegen de verwach
ting in niet minder kapitalistisch
om De GGB-bcdrijfjcv waren
niet meer dan socialistische (en
op den duur onbewoonde) eilan
den in een kapialistischc wereld
Toch ziet Mane Eikerbout dit
soort eilanden graag "De oor-
spronkelyke doelstelling is toch
ten dele gelukt gemeenschappe
lijk bezit waarbij door rechtvaar
dige organisatie zoveel mogelijk
de bestaande bevoorrechting
wordt vermeden en de indivi
duele vrijheid wordt gewaar
borgd Mijn man zou zeggen het
is helemaal gelukt de bazen zijn
uitgeschakeld Maar hy was ie
mand die altijd vooral de licht
puntjes zag"
RENE VAN DER VELDEN
Siem Serdijn De GGB-bedrijfjes hebben zich niet kunnen moderniseren. Daaraan zijn ze ten on
