Donner: Mijn nichtje
van vier speelt heter
Ex"°
ZATERDAG 13 MAART 1982
Schaakcomputers, ze zijn er in
het groot en in het klein. De
grote computers zijn ner
gens te koop, slechts een se
lecte groep mensen heeft er
de beschikking over. De
kleintjes, de z.g. micro's,
vind je daarentegen in elk
warenhuis. Op beginnende
schakers laten zij vaak een
grote indruk achter. De mo
dale homo sapiens wordt tij
dens een intellectuele con
frontatie met een machien
tje toch zomaar in de pan ge
hakt. Dat is niet niks. De
spelers van meer kaliber la
ten zich echter niet door de
computer imponeren. Zij be
schouwen het slechts als
speelgoed, waar de lol snel
vanaf gaat. De micro is dan
rijp voor de prullebak.
Een iets beter lot hebben de
schakers aan de sterkere,
klassieke macro-editie van
de computer toebedacht. Hij
zou nog zijn nut in de public-
relations van de schaak
sport kunnen bewijzen. Ter
opsiering van een simul-
taanséance of een clubjubi
leum is een computerde
monstratie altijd aardig.
Het grote publiek vindt
zoiets tenslotte mooi. Voor
een partij van echt niveau
wordt echter ook de macro
niet serieus genomen.
Grootmeester Jan Hein Don-
ner wil zelfs van die p.r.-
functie niets weten: "Alle
maal propaganda voor de
computermultinationals.
Zij pompen tegenwoordig
een fikse lading geld in die
onzin. Een bodemloze put.
Schaakcomputers zijn na
melijk waardeloze prullen
die niets van het spel begrij
pen en niet boven het niveau
Jan Hein Donner contra de schaakcomputer "Belle". Op de achtergrond de open telefoonlijn met Amerika.
van dat van een kruk uitrei
ken. Zij zullen dat ook niet
in de nabije toekomst doen.
Wij schakers zijn daar de du
pe van. Wegens gebrek aan
middelen zetten die multi
nationals immers wel hun
sponsoring aan de schaak
sport zelve stop. Kijk maar
naar het IBM-toernooi." Al
dus de grootmeester in een
dagbladpolemiek met com-
puterscbaakdeskundige
Jaap van den Herik. Van den
Herik werkt momenteel op
de TH te Delft aan een proef
schrift over het onderwerp
artificiële (kunstmatige) in
telligentie en computer
schaak.
De mathematicus, zelf een
schaker van niveau, nam de
schaakcomputer in bescher
ming. Hij vond de kruis
tocht van Donner mis
plaatst. In een rëaktie daag
de hij Donner uit zijn woor
den waar te maken. Een con
frontatie met de wereldkam
pioen van de macro's, "Bel
le" genaamd, zou meer dui
delijkheid kunnen verschaf
fen omtrent de ware kracht
van de schaakcomputer.
Donner eiste in eerste in
stantie een bedrag van
10.000 gld. voor deze zijns
inziens vernederende bezig
heid, maar nam later, toen
hij ervan overtuigd was dat
het hier geen kapitaalkrach
tige computer-promotors
betrof, toch met minder ge
noegen.
Vrijdag 5 maart was het zover.
De Delftse studievereniging
Christiaan Huygens organi
seerde ter gelegenheid van
haar 5de lustrum een sympo
sium over de kunstmatige
intelligentie. Ter omlijsting
daarvan vond het treffen
tussen Donner en Belle
plaats. De officiële toernooi-
regels waren daarbij van
toepassing.
Donner bleek bij de entree van
de demonstratiezaal de
gunst van het grootste deel
van het publiek verloren te
hebben. Men was duidelijk
op de hand van Belle. De
"maestro" maakte een uit
dagend gebaar en vervoegde
zich snel naar de kleinere
speelzaal. Eenmaal achter
het bord gezeten vond hij
een lege stoel tegenover
zich. Belle was immers niet
"live" aanwezig. Via een
open telefoonverbinding
met New Jersey werden de
zetten van de computer
doorgeseind. Donner moest
er in goed vertrouwen van
uitgaan dat hij inderdaad
met Belle en niet met een
speler als Fischer te maken
had.
Jaap van den Herik voorzag in
de afgeladen collegezaal de
partij van commentaar.
Moeiteloos spuide Belle on
dertussen de theorie uit zijn
geheugen, totdat Donner af
week. De grootmeester be
werkstelligde een wat bete
re positie, maar schoot op de
19de zet een fikse bok. Belle
verzuimde daarvan te profi-
teren, waarna Donner de we
reldkampioen langzaam
maar zeker de vernieling in
drukte. Het taktische tegen
spel van de computer was
daarbij niet ongevaarlijk,
maar Donner weigerde ver
dere grote fouten te maken.
Na 56 zetten werd het duel
gestaakt. De computer weet
immers niet van opgeven,
zodat de nederlaag hem via
arbitrage werd opgelegd.
Een stoïcijnse Donner ontken
de na afloop hardnekkig dat
het verslaan van Belle hem
enige moeite had gekost:
"Dit was verschrikkelijk.
Mijn nichtje van vier speelt
nog beter. Die ene fout be
ging ik alleen maar om eens
te kijken of de computer het
in de gaten zou hebben. Dat
was dus niet het geval, toen
wist ik dat hij er echt niets
van snapt."
Toch rees, gezien het partij
verloop. de vraag of het wel
zo droevig met de computer
was gesteld. Donner vatte
het duel in elk geval serieus
op. Een verzoek om tijdens
de partij commentaar te ko
men geven had de grijzende
grootmeester immers afge
wimpeld: "Ik moet me kun
nen concentreren".
Aan de zege van Donner viel
echter niet te tornen. Voor
lopig is Belle met een ge
claimde Elo-rating van 2200
(Donner is goed voor 2460)
terug naar af. Maar hoe zal
het Donner over 5 of 10 jaar
vergaan? Een verhaal over
de schaakcomputer: zijn
vorderingen, zijn sterke en
zwakke kanten, zijn wijze
van denken, zijn toekomst.
Jaap van den Herik: "In 1990
behoort de sterkste schaak
computer bij de beste spe
lers van de wereld." Loopt
de positie van de schaak
grootmeester gevaar?
Al zo'n tweehonderd jaar
stelt de mensheid po
gingen in het werk om
een machine of appa
raat te produceren dat
op intellectuele vermo
gens met hem de strijd
kan aanbinden. Het
meest gebruikte proef
konijn was en is het
schaakspel. Samen met
het Japanse Go be
schouwt men het scha
ken immers als de crè
me de la crème van de
denksporten.
In het schaken ligt volgens ve
len de harmonie van de logi
ca en de creativiteit verscho
len. Het spelen van een hoog
waardige partij heet een in
tellectuele topprestatie te
zyn. Slaagt de computer of
een andersoortig apparaat er
in om de mensheid in het
schaken de baas te blijven,
dan zou niet alleen de supe
rioriteit van de schaakgroot
meester, maar ook die van
het menselijk denken gevaar
kunnen lopen. Voor de scha
ker zelf zou dat nog niet zo'n
ramp zijn. Hij kan tenslotte
de computer negeren en van
deelname aan toernooien uit
sluiten.
Wellicht dreigt er daarentegen
voor de wetenschapper een
spookbeeld. Wat gebeurt er
namelijk als een computer
wetenschappelijk werk beter
gaat verrichten dan de weten
schapper zelf? Hem rest in
dat geval niets anders dan
toezien op wat de computer
allemaal voor hem bedacht
heeft. In extremis doemt het
science-fiction beeld op van
de door computers gediri
geerde maatschappij. Zover
is het echter nog lang niet en
zal het mogelijk ook nooit ko
men, ook al wordt de compu
ter de nieuwe wereldkam
pioen schaken. Schaken is
immers nog heel wat anders
dan praktische intelligentie.
Boerenbedrog
In 1769 leek de schaakmachine
reeds realiteit te zijn. De Oos
tenrijker Von Kempelen
kwam met de z.g. "Turk"
voor de dag. een machine die
zelfs goede schakers in de
pan hakte. De indrukwek
kende verschijning pakte la
ter echter als boerenbedrog
uit. Er bleek een schaker van
naam in de machine verstopt
te zitten. Nieuwe pogingen
om een schaakmachine te
ontwikkelen bleven niet uit.
maar pas in het begin van de
ze eeuw kwam er schot in. De
Spanjaard Torres y Quevedo
construeerde een apparaat
dat in staat was om een tore-
neindspef naar mat te voeren.
De eerste stap was daarmee
gezet.
Kort na de Tweede Wereldoor
log schreef de Engelse infor-
matica-geleerde Turing het
eerste schaakprogramma. Al
snel liet de Amerikaan Shan
non daarop allerlei verbete
ringen volgen. De praktische
toepassing verliep eerst
moeizaam, zo'n programma
moest men nog met de hand
uitwerken. De intrede van de
elektronische computers
bracht daar wijziging in. De
programma's en ideëen van
Turing en Shannon konden
nu moeiteloos worden toege
past.
De eerste schaakcomputers
bakten er echter nog maar
bitter weinig van. Pas in de
zeventiger jaren wonnen zij
snel aan kracht. De ELO-ra-
tings (getalswaarden die op
grond van geboekte resulta-
ten de sterkte van schakers
weergeven) van de compu
ters schoten omhoog. De hui
dige wereldkampioen "Bel
le" heeft nu een gemiddelde
ELO van 2200, terwijl hij zelfs
al een toernooiprestatie van
2342 ELO-punten heeft gele
verd.
Voor de bijl
Ondertussen deden de compu
ters enige andere ivoren to
rens uit de denksportwereld
ineenstorten. De wereldkam
pioen in het backgammon-
spel (dat weliswaar sterke go-
kelementen heeft, maar
waarin kennis, inzicht en re
kenen van vitaal belang zijn)
liep huilend van zijn bord
weg, toen hij door de compu
ter was ingemaakt. Ook het
"checkers", de simpele Ame
rikaanse versie van het dam
men. ging voor de bijl.
Staat het schaken het droeve
lot van zijn kleinere broeders
eveneens te wachten? In eer
ste instntie zeker niet. Met
domweg doorrekenen komt
de computer er niet. Daartoe
zijn de mogelijkheden in het
schaakspel te groot. Hoe gea
vanceerd de techniek ook
wordt, de lichtsnelheid zal al
tijd een limiet bij het doorre
kenen vormen. Per halve zet
extra moet de computer een
gigantische hoeveelheid
meer mogelijkheden doorne
men. Bij 10 zetten diep zit hij
al zo'n beetje aan het maxi
mum haalbare. Ook voor de
computer blijft het een zoe
ken van de speld(en) in de
hooiberg.
Moet een computer echter 10
zetten of méér vooruit reke
nen voordat hij van iedere
grootmeester kan winnen?
Zijn er andere, meer intelli
gentere, methoden om de
computer tot zijn zetbeslis-
singen te laten komen? Aan
dit soort vragen wijdt Jaap
van den Henk een compleet
proefschrift. Op de werkka
mer van de schaker en infor-
maticadeskundige stapelen
de paperassen en boeken
zich rap voor de neus van de
interviewer op. Met een onge-
brijdelde energie zet Van den
Herik uiteen wat de schaak
computer zoal te bieden
heeft:
"De kennis die de meeste scha
kers over schaakcomputers
hebben reikt niet verder dan
dat zij menen te weten dat
het veredelde rekenmachien
tjes zijn. Ze lachen er nog om.
maar het lachen zal ze spoe
dig vergaan. Een computer
doet. om een beetje accepta
bel te kunnen spelen, ook
heel andere dingen dan al
leen maar rekenen. Binnen
kort spelen ze zo sterk dat
niemand meer om ze heen
Jcan."
Evenwicht
Is het dan niet zo dat alleen de
zogenaamde "b rute-force"-
methode een computer goed
kan laten schaken?
"Momenteel wel ja. en dat zal
nog wel eventjes zo blijven.
Het rekenen staat voorop,
maar daar blijft het zeker in
de toekomst niet by"
"Een programma als Belle kan
met behulp van speciale pro
grammeringstechnieken evi
dent slechte zetten verwer
pen en zelfs selectief doorre
kenen. Bovendien kan hy de
stelling evalueren. Belle
maakt op het eindpunt van
een berekening een soort ba
lans op. Die evaluatie is niet
puur materieel. De oude
prgramma's telden, zoals een
beginneling dat doet. punten
op. Zo van dame 9 punten, to
ren 5 punten etc. Belle laat
echter ook enige andere nor
men bij zijn eindcalculatie
meetellen. Dat leidt nog niet
altijd tot een goed resultaat.
Neem de partij van Belle te
gen Donner. Op het moment
dat de grootmeester zijn fout
had gemaakt, rekende Belle,
de fout afstraffende, de voort
zetting geheel door. Vervol
gens verwierp de wereld kam
pioen die variant echter als
zijnde slecht en koos alsnog
de verkeerde zet."
Wat is in principe belangrij
ker? Goed evalueren of dieper
doorrekenen?
"Men is druk doende het even
wicht te vinden tussen eva
lueren en het zoeken in een
varianten boom. Ik merk hier
bij op dat minder diep zoe
ken en goed evalueren een
vergelijkbaar resultaat kan
opleveren als zeer diep zoe
ken en matig evalueren. We
moeten evenwel constateren
dat in de eerste plaats diep
zoeken tot sterk spel leidt. In
L50 seconden kan Belle zo'n
30 miljoen zetten afwerken.
Hy rekent daarby gemiddeld
zo'n 10 plies (één ply is een
halve zet) door. Dat üjkt niet
veel, maar op het taktische
vlak is deze computer daar
door al van wereldniveau. In
een gecompliceerde takti
sche stelling is immers ook
door grootmeesters een
foutje snel gemaakt. Belle
maakt die fouten niet. Als er
materiaal valt te winnen ziet
hy dat."
Strategie
War kan de combinatie van
diep doorrekenen en matig
evalueren opleveren?
"Soms al heel wat. Daar zyn
verschillende voorbeelden
van te geven. Een zeer mooi
voorbeeld stamt uit de partij
Belle-Fry in het open kam
pioenschap van Virginia. In
die partij ontstond een ogen
schijnlijk problematische
stelling voor Belle. De be
wuste positie werd door
Hans Berliner (oud-wereld
kampioen correspondentie-
schaak en prominent Ameri
kaan op het gebied van
kunstmatige intelligentie en
computerschaak-R.D.) aan
verscheidene meesters ge
toond. Na 5 minuten bedenk
tijd moesten zij meestal
schoorvoetend erkennen dat
zij geen toereikende oplos
sing voor wit Belle) kon
den aangeven. Belle kon dat
in dezelfde tyd wel. Er bleek
een fraaie wending in de po
sitie schuil te gaan. Belle liet
daar even later nog een twee
de subtiele manoeuvre op
volgen. Puur positioneel bakt
de "Brute-force" computer er
echter nog maar weinig van.
De "zuivere" strategie gaat
zijn pet nog ver te boven."
Desondanks heb je met Haas
Bohm een weddenschap afge
sloten dat er al in 1990 een
programma met een ratino
nan 2650, oftewel van we
reldtopniveau, zal bestaan.
Hoe valt dat met elkaar te rij
men?
"De praktyk heeft geleerd dat
elke ply die de computer
dieper doorrekent een winst
van minstens 100 ELO-pun
ten oplevert. Ik denk dat Ken
Thompson (de geestelyke va
der van Belle-R.D.) er bin
nenkort zeker in zal slagen
om Belle nog een enkele ply
verder door te laten rekenen.
Daar komt nog bij dat ook de
evaluatiefuncties aangepast
zullen worden. Die combina
tie van dieper doorrekenen
en op een betere manier eva
lueren zal van Belle of een ri
valiserend programma een
geduchte kracht maken
Onzeker
En wat te doen als een tegen
stander de computer het zui
vere positionele spel oplegt?
"Dat blyft een onzekere factor.
Bij de brute-force program
ma's weten we nog niet pre
cies hoe de relatie ligt tussen
diep zoeken en positioneel
evalueren. Verbetering van
het evaluatieproces leidt ech
ter ook tot verbetenng van
hel positionele spi Ook de
strategie van het schaakspel
zou wel eens in voor de com
puter begrypelijke getalsver
houdingen vertaald kunnen
worden. Ik denk dan echter
niet meer allen aan brute-for
ce programma's. De tyd zal
moeten leren hoe dat uitpakt,
maar ik heb er wel fiducie
Dat u allemaal mooi en aardig,
maar velen blijven beweren
dat deze brute-force aanpak
niet het ware schaken is Ook
al verslaat de brute-force
computer de wereldkam
pioen, dan zal er altijd nog
wanklank blijven bestaan.
Zou het niet veel mooier zijn
als het denkproces van de
mens in het programma van
de computer gelegd kan wor
den, zodat deze nok als een
mens zal gaan schakeny
"Daarmee zyn we op het vlak
van de artificiële intelligentie
(A.I) beland het simuleren
en/of modelleren van het
menslyk schaakdenken. De
eerste stappen om een empu-
ter kunstmatig te laten den
ken zijn reeds gezet. Het pro
gramma van Barend Swets is
erop gebaseerd, maar erg
sterk speelt zyn programma
"BS '66' 76" nog niet. Zelf
ben ik druk bezig met com
puterexperimenten in ver
schillende eindspelen, die
weliswaar elementair, maar
toch niet eenvudig zyn. Zy le
nen zich het meest expliciet
voor toepassing van de artifi
ciële intelligentie. Het zal
echter nog 'n tyd gaan duren,
voordat zuivere A.I.-pro
gramma's echt goed zullen
gaan spelen."
Ervaring
"Het denken staat in nauw ver
band met leren. Nu onder
scheidt men in de A.I. vier
methoden van Ieren: "rote
learning" (het uit het hoofd
leren), "parameter learning"
(het op een bepaalde manier
aanpassen van factoren),
"method learning" en "con
cept learning" Die laatste
twee spelen in het schaken
een beslissende rol. Daann
ligt namelijk de relatie met
de patroonherkenning ver
scholen. Uit onderzoekingen
is gebleken dat juist die pa
troonherkenning de topscha-
ker van de góede schaker on
derscheidt Grootmeesters
denken niet sneller of dieper
dan de goede speler, maar zij
zyn supeneur in het herken
nen van patronen."
Wat houdt die patroonherken
ning in?
"Het zien van wat relevant is in
zo'n stelling en het zien van
wat voor methode er in de be
wuste positie gevolgd moet
worden, of welk concept er
ontwikkeld kan worden Dat
zien is een intütie die voor
een belangrijk gedeelte geba
seerd blykt te zyn op de mate
en de verscheidenheid van
het ervaringssysteem van de
speler Terwijl de gewone
schaker nog druk doende is
om allerlei irrelevante zetten
te berekenen, heeft de groot
meester de juiste zet vaak al
te pakken Hy probeert ver
volgens met doorrekenen die
geplande zet te controleren,
zover dat althans mogelyk is.
Soms ziet hy meerdere goede
varianten, dan moet hy kie
zen. Dat gaat dan weer op de
zelfde manier."
Heeft de overwinning van Don
ner iets aan jouw standpun
ten veranderd?
"Nee hoor. het verlies van Belle
was ingecalculeerd Ook Kar
pov en Fischer hebben ne
derlagen geleden eer zy we
reldkampioen werden. Belle
staat eigenlyk nog maar in
haar kinderschoenen. Het
programma van Belle is bo
vendien onverslytbaar, een
mens is dat niet."
