'Plank wordt volmaakt
Generaal Berkhof en de
angst voor kernwapens
Brigade-generaal G.C. Berkhof,
sous-chef operatiën van de
landmachtstaf, behoort tot de
weinigen in de Nederlandse
legertop die zo nu en dan de
publiciteit niet schuwen. Zoals
onlangs nog op een
onderwijsconferentie van de
Atlantische Commissie, toen hij
zijn gehoor van 200 leraren in
ronde bewoordingen voorhield
dat "strategie misschien wel te
ingewikkeld is om aan militairen
te worden overgelaten, maar dat
zulks nog geen bewijs is voor de
gedachte dat de oplossing van
strategische kwesties dan maar
moet worden toevertrouwd aan
polemologen, dominees of
welzijnswerkers".
Daags erna om opheldering
gevraagd, klinkt het bijna bars
door de telefoon: "Ze weten er
soms bitter weinig van". In zijn
rijkelijk met kunst behangen
Haagse woning legt hij twee
dagen later uit wat hem dwars zit.
"In een land waar zoveel wordt
afgepraat over kernwapens moet
ik constateren, dat ondanks al die
energie de gemiddelde kennis
beneden elk peil is. En wat
treuriger is: wij missen hier een
onafhankelijk instituut zoals in
Londen of Stockholm, waar het
vraagstuk van oorlog en vrede op
systematische wijze wordt
onderzocht".
In de ogen van Berkhof is die
aanpak in Nederland nog te
verbrokkeld, niet systematisch en
fundamenteel
onwetenschappelijk. Zo noemt
hij Hylke Tromp van het
poiemologisch instituut in
Groningen een hoogleraar in
meningen, die geen tijd meer
heeft om een boek open te doen.
"En dat wreekt zich, want het
gaat om een complexe materie die
je moet bijhouden. Doe je dat niet,
dan ga je allerlei meningen
verkondigen waarbij je de plank
volmaakt misslaat. En dat is wat
er in Nederland gebeurt".
"Als je bijvoorbeeld kijkt naar de
afdeling politicologie van de
London School of Economics.
Daar zitten werkelijk
fantastische mensen die analyses
kunnen schrijven zowel op
sociaal, economisch en op
militair gebied. Het is een
genoegen om naar ze te luisteren.
De manier waarop zij dat kunnen
overbrengen met hun gevoel voor
taal. Dat is geweldig. Terwijl het
bij ons een katjouwen wordt. We
verzanden onmiddellijk in een
discussie van rentmeesters en
olijfbergen".
"Dat mag allemaal best ook
relevant zijn, maar het helpt ons
geen steek verder bij een analyse
van de problemen waar het om
gaat. Wij missen de instituten die
dat bestuderen en die de zaken op
een zodanige wijze kunnen
beschrijven dat een groep
geïnteresseerde leken het ook nog
kan begrijpen, zonder dat men die
hele boekenkast hoeft door te
nemen".
De literatuuropgave waarmee brigade-generaal
Berkhof zijn gehoor doorgaans om de oren slaat,
behelst bijkans een volle boekenkast. Om precies
te zijn vijftien velletjes A-4 formaat, in onderwer
pen variërend van allerlei mogelijke kernwapen
oorlog-scenario's tot en met het handboek van
Sowjet-officieren. Van geheime diensten tot en met
de Cubaanse raketcrisis. Van de uitwerking van
kernwapens tot en met de chemische en biologi
sche oorlogvoering. Hij is wel zo vriendelijk ge
weest ze naar prijs, leesbaarheid en moeilijkheids
graad in te delen.
Men zou u het verwijt kunnen
maken dat uw kijk op de
Westeuropese veiligheid al te
zeer vakmatig is.
"Ja, kijk... een discussie over
strategie beperkt zich nu een
maal in genen dele tot een
discussieover kernwapens.
Het gaat over lang lopende
technologische vraagstukken
tussen oost en west. Het gaat
over een vergelijking van de
plan-economie dóór en de
vrije economie hier. Het gaat
om onvredegevoelens die je
ziet in landen rond de Sow-
jet-Unie, en die een andere
bron hebben dan de onlusten
in westerse landen. Dat is de
globale strategie. En als je je
daarmee bezig houdt, dan
ben je niet eng met wapens
bezig. Dan ben je geïnteres
seerd in prognoses over gas-
vondsten in oostelijk Siberië.
Of: is er nu wel of niet sprake
van een verminderde oliepro
ductie in de Sowjet-Unie?
Want ook al kent de Sowjet-
Unie het woord inflatie niet,
toch gaat het slecht met de
economie. Die groeit niet
meer zo snel als vroeger.
Maar het defensiebudget
groeit nog op de oude wijze.
En dan kom je op de vraag:
kan dat? En hoe zal dat nu
gaan als die oude groep in het
Kremlin wordt afgelost? Er
zal in fasen een nieuw leider
schap komen. En dat leider
schap zal er anders uitzien
dan de mannep die we nu
kennen. Dat waren over het
algemeen mensen met een la
ge opleiding, maar wel revo
lutionaire en een grote mate
van oorlogservaring. De nieu
we garde die er aankomt is
beter opgeleid, heeft een an
dere kijk op de wereld. Kort
om: hoe zal dat gaan?".
Pamflet-achtig
Het vredesonderwijs bevindt
zich in Nederland nog in de
kinderschoenen. Heeft u er
niettemin een indruk van?
"Ik heb er geen kijk op, dat
moet ik toegeven. Wat ik er
van weet is dat ik - door con
tacten met het IKV - tot de
ontdekking ben gekomen dat
men een soort pamflet-achti-
ge aanpak voorstaat, waar
mee dan op vroege leeftijd
zou moeten worden begon
nen en waarin men de rela
ties tussen staten op eenvou
dige wijze voor kinderen pro
beert duidelijk te maken.
Naar mijn mening op te een
voudige wijze. Want wat doet
men? Men doet net of de be
trekkingen tussen staten te
vergelijken zijn met die tus
sen mensen. En dat is niet zo.
Een staat is niet per definitie
goed of slecht, maar de rela
ties tussen staten berusten
wel per definitie op macht.
En of we dat nou leuk vinden
of niet, daar hebben we mee
te maken".
Een dergelijk realisme wordt
vaak betwist. Als je daar nou
maar van uitgaat, kun je tot
het bittere einde met de wa
penwedloop doorgaan. Wat
velen nu juist willen is het
doorbreken van die spiraal.
Is dat dan niet mogelijk?
"Laat ik zeggen: voorzienbaar
nee. Als je te maken hebt met
twee maatschappelijke syste
men waarin de kern wordt
gevormd door enerzijds de
VS en anderzijds de Sowjet-
Unie - die op alle punten van
de maatschappelijke orde
ning andere ideeën hebben,
die mede daardoor ook ande
re belangen hebben... en als
één van die blokken zich een
internationale rol toemeet en
het proletarisch internationa
lisme overal wil vestigen als
een soort ideaal, een ideolo
gie, tja... dan krijg je proble
men. Als de Sowjet-leiders
nou continu verkondigen dat
die ideologieën nooit tot el
kaar zullen komen. En als ze
tegelijkertijd verkondigen
dat ontspanning betekent,
dat de verhoudingen tussen
staten op rechtsregels moe
ten zijn gebaseerd, dan is het
natuurlijk niet zo dat daar
mee ook de klassenstrijd op
houdt. Het kan niet zo zijn
dat een kapitalistische maat
schappij aanhanger van de
wereldrevolutie zal worden,
of dat de revolutionairen zich
onderwerpen aan het kapita
lisme".
Zelfmoordpillen
- En toch blijft die angst, die
naar uw eigen woorden soms
paniekerige proporties aan
neemt. Een ander noemt het
'met de dood getrouwd'. Dat
zou je toch een relevant argu
ment van de antikernwapen
beweging mogen noemen.
"Het is niet relevant, maar het
is een realiteit. Vergis u niet:
mensen zijn bang. Niet alle
maal, maar er zijn mensen
panisch bang. Ik mag een
voorbeeld geven. Ik hield vo
rige week op de Vrije Univer
siteit in Amsterdam een inlei
ding voor een groep medi
sche polemologen. Ik vertel
de daar dat ik van mening
ben dat je angst niet op me
disch recept mag geven. Het
is niet zo als met malaria, een
voorbeeld dat vaak wordt
aangehaald. Als iemand uit
Nederland naar de tropen
gaat, dan beseft hij niet hoe
erg malaria kan zijn. Het ge
volg daarvan is datje hem die
ziekte helemaal moet schilde
ren en zelfs in gruwelijke
vormen om hem ervan te
overtuigen dat het noodzake
lijk is dat-ie elke dag zijn ma
laria-pilletje inneemt. Nou,
dat beeld gaat naar mijn me
ning mank als u het verge
lijkt met de verschrikkingen
van een kernoorlog. Want
daar bestaat namelijk geen
pilletje voor. Dus u maakt -
en dat was mijn bezwaar te
gen deze groep artsen - men
sen die toch al in een psy
chisch zwakke positie verke
ren nóg meer vatbaar voor
verhalen van degenen die ze
ook nog eens moeten gene
zen, de artsen dus. Dat noem
ik angst op medisch recept.
Maar om te laten zien hoe
angstig mensen kunnen zijn,
kwam er daarna een spreker
die zei en ik geloofde hem
op zijn woord - dat hij in zijn
huis op verschillende plaat
sen zelfmoordpillen had
klaargelegd. Als het dan ge
beurt, ben ik binnen een x-
aantal stappen dood, zei hij.
Ik was als door de bliksem ge
troffen. Maar het werd nog er
ger. Hij had ergens gelezen
dat een kernexplosie net
zoiets is alsof de zon op aarde
zou neerkomen. Ik denk dat
dat een goede omschrijving
is. Maar - zo vervolgde hij -
ik kan nu niet meer in de zon
zitten. Dat is wat ik panische
angst noem".
Valse hoop
"Ik vind het verontrustend als
verschijnsel, omdat ik niet zo
zie dat er od dit gebied bin
nen enkele jaren daadwerke
lijk iets zal veranderen. En
dat houdt in dat waar die
mensen zich nu nog vast
klampen aan de hoop van een
leus - bijvoorbeeld kernwa
pens de wereld uit, we begin
nen hier en dan morgen de
rest - dat die hoop op valse
bodem blijkt te berusten. En
dat die angst omslaat in een
onvoorstelbare verbittering.
En dat is natuurlijk óók niet
bepaald bevorderlijk voor de
geestelijke volksgezondheid,
om het zo maar eens uit te
drukken".
- U heeft zo uw eigen opvattin
gen over manipulatie van de
vredesbewegingen. U behoort
niet tot de haviken die menen
dat het hier om één groot ma
rionettentheater van Moskou
gaat.
"Nee. Maar zo'n beweging trekt
natuurlijk activisten aan. En
er zijn groepen activisten die
de kunst van het manipule
ren meer dan meester zijn.
En als ik dan kijk naar zo'n
vereniging van artsen tegen
kernwapens waarbij zo'n 600
leden zijn aangesloten, dan
zijn er misschien maar twee
echte manipulanten en nog
zo'n veertig malloten die een
brief naar Brezjnjev willen
schrijven of kaarsjes laten
branden boven op het dak -
wat overigens levensgevaar
lijk is en het helpt niks - en
die overige 558 zijn diep ge
motiveerde mensen".
Faber
Vindt u Mient-Jan Faber ook
een manipulator?
"Ik denk dat ik hem in positie
ve zin een manipulator vind.
Hij stelt zijn doelen zeer
hoog. De energie en het ge
loof die hij in die doelen
steekt zijn voorbeeldig. Hij
maakt flinke werkdagen, om
het zo maar te zeggen. Hij
heeft uitstekende oratorische
gaven, hij is fotogeniek en hij
gebruikt dat. Ja, hij kan zich
moeilijk met popstempels
gaan bedrukken of z'n haar
laten uitvallen en zijn tanden
laten trekken. Dus logisch
dat-ie dat gebruikt. Daarmee
versterkt hij de gevoelswaar
de van de belangen die hij
dient. Maar er zijn natuurlijk
ook negatieve manipulanten
wier enig doel in feite niet zo
zeer is het dienen van de vre
de als wel de totale verande
ring van de maatschappij.
Over het algemeen beter
geïnformeerd dan wie ook,
zeer goed op de hoogte van
manipulatietechnieken, een
hoge graad van opleiding en
met middelen van bestaan
waarvan de herkomst duister
is. Maar er is natuurlijk niet
zoiets als DE vredesbewe
ging. Ik heb met belangstel
ling dat boek over de vredes
demonstratie in Amsterdam
van dat fotografencollectief
gelezen. En ik heb later al die
leuzen eens in categoriëen in
gedeeld. Ze hebben één geza
menlijke noemer: ze zijn te
gen kernwapens. Dan is de
grootste groep verontrust
over dat fenomeen kernwa
pens zonder dat richting te
geven aan het geheel. Het
zwaard van Damocles dus.
Vervolgens zie je een groepje
dat - ludiek of aanzienlijk
minder ludiek - anti-Ameri
kaans is. Daarvan is een heel
klein gedeelte zowel tegen de
SS-20 als tegen de neutronen
bom, maar er is weer een hele
grote groep die protesten
meevoert tegen westerse po
litici, de Nederlandse inbe
grepen. Op één bord staat:
Chili 1973 - Van Mierlo 1981.
Nou, ik moet zeggen: dat gaat
me wat ver hoor. Dat is
werkelijk destructief. Je kunt
het ook zien aan de gezich
ten. De meesten tonen zich
gewoon blij met eikaars ide
aal. Maar dan moet je ook
eens kijken naar die gezich
ten van die meer extreme-
Nul
Wat ze ook gemeen hebben is
de hoop ooit nog eens terug te
keren naar een wereld zonder
kernwapens. Hoe reëel is die
hoop?
"Is nul. Je kan niet terug. Wat
mensen soms niet kunnen
begrijpen is dat ik bijvoor
beeld geen oude tank kan ko
pen. Net zo goed als dat ik
geen oude radio kan kopen.
Die buizen worden namelijk
niet meer gemaakt. En als ik
zo'n ding uit - pak 'm beet
1948 zou willen namaken,
dan kost-ie minstens tien
keer zo veel als een moderne
radio"
Die vergelijking gaat maar
ten dele op. omdat convent to
nele en nucleaire wapens nog
altijd naast elkaar bestaan.
"U kunt dat rustig nog 'n beetje
uitbreiden. Met chemische
wapens bijvoorbeeld, da's
ook niet niks. En bacteriolo
gische. Weliswaar is de pro
ductie ervan verboden, al
kun je daar vraagtekens bij
zetten. In elk geval is de ken
nis er"
- Hoe zinvol is eigenlijk een nu
cleair wapenakkoord en in
hoeverre is zo'n akkoord door
beide partijen te controleren?
"Een moeilijke vraag. Dat de
arsenalen er wezenlijk door
verminderen, dat geloof ik
niet. Dat ze minder snel
groeien, geloof ik wel. Met
andere woorden: de verande
ringen worden binnen een
bepaalde bedding gehouden.
Terwijl - als je niet aan wa
penbeheersing doet - je te
maken krijgt met grotere on
zekerheden over wat er bij de
andere partij gebeurt. We
kunnen ontzettend veel zien,
maar wat we niet kunnen
zien is wat er op de tekenta
fels ligt. Dat weten we niet.
Met geavanceerde satellieten
en allerlei warmteproccssen
kun je tegenwoordig bij wijze
van spreken de bordjes op de
auto's aflezen. Maar je kunt
niet zien wat er binnen ge
beurt. Het ontwikkelen van
een nieuw wapensysteem
duurt doorgaans v\jftien jaar
en daarvan is vijf jaar on
zichtbaar Het wordt pas
zichtbaar op het moment dat
het naar buiten wordt gere
den. Vervolgens zijn er hele
knappe mensen die met be
hulp van bepaalde technie
ken een analyse maken van
de prestaties van een derge
lijk nieuw systeem. En zo
krijg je op den duur bij het
ontbreken van wapenbeheer
sing toch een beeld van de te
genpartij".
Zonnesteek
"Maar in het geval van wapen
beheersing moet u aanmel
den welke wapensystemen u
binnenkort denkt te gaan
ontwikkelen. Nou is het na
tuurlijk wel zo dat als zo'n ak
koord uit honderd paragra
fen bestaat, dat je ze nooit al
le honderd tegelijk kunt con
troleren. Niets is dagelijks
voor 100 procent te controle
ren. Maar de kans dat niet-na-
leving uitkomt, geeft u een
slechtere onderhandelings
positie. Voor de naleving van
de Salt-akkoorden bestaat er
bijvoorbeeld een standing
consultative commission, die
zeer regelmatig bijeenkomt.
Nou, als de Russen een satel
lietopname maken van een
met zeil afgedekte Ameri
kaanse raket-silo, dan rennen
ze ermee naar die commissie,
die vervolgens een verklaring
eist. En het argument dat
zo'n raket zonnesteek kreeg,
lijkt me niet zo aannemelijk"
Maar u weet toch net zo goed
als ik dat er ook ondergronds
wapensystemen staan opge
steld?
"Ach, je kunt niet alles onder
de grond stoppen".
Dunne schil
Een andere vraag. U bent
van mening dat West-Europa
zichzelf niet kan verdedigen
"Als de voorstanders van een
Europese politiek zeggen we
hebben samen meer man
netjes dan de Sowjet-Unie,
dan is dat waar Als ze zeg
gen: we zijn ryker dan de
Sowjet-Unie, dan is dat ook
waar En we hebben een gro
tere technologische kennis,
uitstekend! Maar we hebben
een aantal dingen niet. We
hebben geen oppervlak. We
zijn relatief klein Alles staat
bovenop elkaar en dat maakt
ons kwetsbaar. Ten tweede
zijn eenheid en politieke wil
ver te zoeken. Voorts zijn we
verbrokkeld Turkije en
Noorwegen bijvoorbeeld,
hangen er in het zuiden en in
het noorden een beetje bij.
Da's een dunne schil, zeg ik
altijd maar Maar wat het be
langrijkste is West-Europa
heeft totaal geen bodem
schatten die nodig zijn voor
een technologische maat
schappij Als wij met de VS
en de Sowjet-Unie zouden
moeten concurreren over by-
voorbeeld olie - en we zou
den dat uiteindelijk met mili
taire middelen moeten doen
- dan worden we van de
kaart geveegd".
Toch bestaan er ook bij u nog
al wal twijfels ONT de kern
vraag of de verdediging van
West-Europa wel daadwerke
lijk gekoppeld is aan die van
de Verenigde Staten. Om met
uw eigen woorden te spreken:
of Amsterdam, Bonn en Ko
penhagen in tijd van nood
voor de VS wel net zo interes
sant zijn als Boston en New
York.
"Ja, het is ook niet te bewyzen
dat het zo is Maar je kan wel
een politiek gaan voeren die
ertoe leidt dat je zeker weet
dat het niet zo is. Als je de VS
aan alle kanten dwars zit, als
je ze op geen enkele wijze
steunt in welke politiek dan
ook. als je het op elk gebied
met ze oneens bent. En als ze
mede ten behoeve van jouw
veiligheid voor 48 miljard
dollar aan kernwapens gaan
produceren en als je daar dan
ook nog grote kritiek op hebt.
dan is er iets niet in orde"
Onvrede
Als ik uw betoog zo eens op
een rijtje zet, dan mis ik ei
genlijk elk element van angst.
"Die angst is latent aanwezig,
maar is niet de basis van mijn
handelen en zeker niet de ba
sis van mijn analyse. Waar ik
angstiger om ben - en dat is
ook de reden waarom ik dit
interview toesta - is omdat
ik zie dat er in dit land twee
bevolkingsblokken zijn die
beide in onvrede raken Ik zie
een instabiele bevolking, die
niet makkelijk politiek be
heersbaar meer is Dat is in
het westen zo, en dat is in de
Sowjet-Unie net zo. En ik zie
ook dat beide in economisch
opzicht in grote moeilykhe-
den verkeren En dat die
moeilijkheden leiden tot ver
groting van de spanning en
een verhoging van de desta
bilisatie. En het is alfijd al zo
geweest dat onrustige volke
ren meer kans geven op con
flicten. Neem nou Bonn.
Heer Schmidt heeft de zaken
niet meer zo in de hand als hij
die tot voor kort had En ik
verzeker u dat als de econo
mische politiek van Reagan
niet slaagt, dat grote onrust
in de Verenigde Staten zal ge
ven. Er zijn nu al grote groe
pen mensen die ingezonden
brieven richten aan hun sena
toren, waarin ze zeggen dat
het uit moet zijn met het gela-
zerstraal over het korten van
de sociale voorzieningen. Me
de omdat er 81 miljoen moet
worden betaald voor de ver
dediging van West-Europa,
waarop dan ook nog kritiek
wordt grgcvrn Het moet
maar eens afgelopen zijn,
schrijven ze. Stuur de reke
ning maar naar Bonn, Am
sterdam en Londen. Ga maar
eens tussen Helmut en Mar-
gareth staan, schrijven ze
Reagan, en zeg maar eens te
gen ze: gut, wat een MTdig
continentje hebben jullie
hier Dat willen we best ver
dedigen. maar de rekening
bedraagt 81 miljoen. Wilt u
dat morgen overmaken op re
kening van de Amerikaanse
schatkist, en stuur geen on
gedekte cheques. Dat heeft
natuurlyk invloed op het ge
drag van de Amenkaanse po
litici, dat kan niet anders. Net
zo goed als de anti-kcrnwa-
penbeweging invloed heeft
gehad op dc raadsleden in
Doorn Om nog maar te zwy-
gen over andere provinciale
instanties waar politiek
wordt bedreven En natuur
lijk brengt dat ook die eerder
genoemde koppeling in ge
vaar. Koppelen moet je aan
twee kanten doen Je kunt
niet aan één kant koppelen
Dat zou een vorm van nutte
loze zelfbevrediging zijn"
