r
Doorman
ging niet
met schip
tenonder
Ie
Overlevende van
Slag in Javazee:
11
Swapo tegen westers
plan voor Namibië
JJDAG 26 FEBRUARI 1982
Varia
PAGINA 17
Door
Chiel Evers
•helpen
dat ik Toon Hermans voor-vori-
<e week hód vergeleken met de
7de-eeuwse dichter Jacob Cats,
iet wie hij niet alleen een grote
lopulariteit en hoge oplagecij-
ers gemeen heeft maar ook de le-
ensfilosofische wijze van dich-
en, heb ik hem (Toon dxis, want
acob heeft een geheim telefoon-
nimmer) gebeld in Zwitserland,
iet de vraag of hij kans zag op
ijn eigen, toonhermansiaanse
vijze een gedichtje te maken met
en veel geciteerd gedicht van Ja-
ob Cats als inspiratiebron.
wegbereider van paus Johan-
les Paulus II betoogt Jacob Cats
tierin, dat het eerste huwelijk al-
ijd het beste is, dat de beide
)artners daarbij naadloos op el-
:aar passen, wat bij een tweede
luwelijk nooit het geval kan zijn.
atere onderzoekingen hebben
eloof ik uitgewezen, dat dit niet
iltijd waar hoeft te zijn, maar
\atzelfde geldt voor poëzie.
te dan ook, het leek me toch bui
en kijf dat de aard en aanpak
jan het Cats-gedichtje, èn de
mangdurige verbintenis tussen
roon en Rietje, de mogelijkheid
joden voor een hedendaagse ver-
tie a la manière de Toon. Hier
volgt nu eerst het gedicht van Ja-
X)b Cats:
Is van twee gepaarde schelpen
ene breekt of wel verliest,
iemand zal u konnen helpen
loe je zoekt of hoe je kiest)
m een, die met effen randen
\ist op d'ander passen zou,
'eerste zijn de beste panden,
iet en gaat voor d'eerste trouw."
OOI
en paar dagen later kreeg ik het
volgende briefje van Toon Her-
leste Nico,
Was heel vreemd, 'k Had de laat
ste dagen nogal wat theater-noti
ties gemaakt en toen ik ging zit
ten om jouw versje te schrijven,
merkte ik ineens dat je er ergens
toch een bepaald sfeertje voor no
dig hebt. Meestal schrijf ik ze in
een vloed van velerlei uiteenlo-
pende gedachten die èrgens tóch
een samenhang hebben waar dat
sfeertje uitkomt, 't Is een stroom -
het golft - het ene beeld raakt het
andere aan. Als je dan ineens
gaat zitten om één, op 'n bepaal
de gedachte gericht, versje te
schrijven is het héél anders. Maar
ik heb het geprobeerd! 't Is een ge
woon Rietje en ik-versje gewor
den. Ik hoop dat je dit hebt be
doeld.
'roetjes, Toon."
fc citeer ook dit bijgaande briefje,
omdat het heel goed aangeeft hoe
hij (kennelijk) dicht: niet versje
voor versje, niet regel voor regel,
met eindeloos gesleutel daarna
om het helemaal „rond" te krij
gen, maar bij vlagen, en dan een
heel stelletje achter elkaar.
lij blaast niet, met een tn zeepsop
gedoopte stenen goudse pijp één
mooie grote bel, maar hij doopt
zo'n plastic ringetje in de gecon
centreerde Dubrch-emulsie en
blaast daar een hele rits kleine
belletjes uit. Zo ongeveer, maar
dan anders natuurlijk.
[k citeer nu het Toon-gedichtje,
waartoe de twee gepaarde schel
pen van Jacob Cats hem inspi
reerden:
„Vanuit mijn donker
kijk ik naar jouw licht
en voel je warme handen
op mijn koud gezicht.
Zo was het al
toen het begon
ik koester mij in jou
als in een zon."
Later stuurde hij me nog éen kers
vers versje toe, niet geinspireerd
op het schelpengedicht van Jacob
Cats (neem ik aan), maar ik ci
teer het bij wijze van primeur
toch maar even voor de vele lief
hebbers:
Jk heb haar naam zacht in de
sneeuw geschreven
„Marie", en daar nog achter „lieve
schat"
en altijd is mij bij gebleven
dat 'k toen zo'n kouwe vinger had."
En omdat ik niet graag de indruk
wek alleen op andermans lauwe
ren te willen rusten, heb ik een
soort tegenvers gemaakt, als ant
woord op het moralistische schel
pen-gedicht van Jacob Cats:
„Twee schelpen, gloënde aaneenge
smeed,
zijn zekér onlosmakelijk.
Bij mensen echter, naar ik weet,
is zoiets niet noodzakelijk.
Zij zijn geen tandem, lits-jumeaxLX,
dus ook niet onafscheidelijk.
En blijkt hun huw'lijk maar zo-zo:
de breuk is onvermijdelijk!
Alras dient zich een ander aan,
die blijkt bepaald aanbiddelijk.
De zielepijn verdwijnt spontaan,
de wonde heelt onmiddellijk!"
Morgen veertig jaar geleden, op 27 februa
ri 1942, deed de Koninklijke Marine sa
men met Amerikaanse. Britse en Au
stralische oorlogsschepen de laatste
wanhopige poging om de Japanse op
mars in het toenmalige Nederlands In-
dië te stuiten. Tevergeefs, want de Slag
in de Javazee betekende een ware cata
strofe voor de geallieerden. De vloot, on
der leiding van schout-bij-nacht Karei
Doorman, werd naar de zeebodem ge
jaagd. Ruim duizend marinemensen,
onder wie bijna negenhonderd Neder
landers, vonden de dood.
Doorman had de leiding over de zoge-
- naamde Combined Striking Force, die
bestond uit vijf kruisers en negen torpe-
dobootjagers. Zijn opdracht was om het
eiland Java tot het uiterste te verdedi-
Als het aan de 64-jarige
Willem van Zijl uit
Amersfoort ligt, wordt
de geschiedenis van de
Slag in de Javazee her
schreven. In elk geval
het gedeelte over het
einde van Nederlands
laatste zeeheld, schout
bij-nacht Karei Door
man. „Hij is helemaal
niet met zijn schip ten
onder gegaan, zoals in
de boeken staat. Door
man is met een red
dingvlotje van boord
gegaan. Ik heb zelf
naast hem in het water
gelegen".
Willem van Zijl was in 1938 in
Indië aan boord gekomen
van de kruiser De Ruyter, het
latere vlaggeschip van de
geallieerde Combined Stri
king Force die onder bevel
stond van Doorman. Hij was
er schrijversmaat en hield
zich bezig met de personeels
administratie. Als het op
vechten aankwam, was hij in
gedeeld bij de laadploeg in de
eerste geschutstoren van het
schip.
Voltreffers
Veertig jaar later herinnert Van
Zijl zich de 27e februari 1942
nog heel goed. „We hadden
eerst een middaggevecht ge
had, een uur of drie lang, met
een paar Japanse schepen op
grote afstand. Daarbij kregen
we al een paar voltreffers.
Een granaat ging dwars door
de ziekenboeg heen. Aan de
ene kant naar binnen, aan de
andere kant er weer uit. Een
andere kwam terecht in de
pompkamer en is daar ge
smoord in de olie. Daarbij
zijn een paar mannen ver-
piept door de stoom".
Van het verloop van de zeeslag
heeft Van Zijl eigenlijk niet
veel gemerkt. Zijn post was
in de geschutstoren en van
daar uit kon je weinig zien.
„Het was wel een voortdu
rende herrie en dan steeds de
terugslag van de kanonnen
en die rotlucht van de kruit
damp. Als je 's avonds uit de
toren kwam kruipen om wat
te eten, was je helemaal ver
suft. Er werd dan nauwelijks
iets gezegd tussen de man
nen".
Diezelfde avond moest Van Zijl
opnieuw de dubbelloops ge
schutstoren in. Weer was er
contact met de vijand. Deze
keer met fatale afloop voor de
geallieerde schepen. Zowel
de „Java" als de „De Ruyter"
werden getorpedeerd.
„Een torpedo kwam terecht in
de achtermachinekamer en
gen tegen de oprukkende Japanners, die
het grootste deel van Nederlands Indië,
de Filippijnen, Hong Kong en Singapo
re al hadden veroverd. De Japanse inva-
sievloot vorderde gestaag, terwijl in de
geallieerde gelederen verwarring en on
enigheid heerste.
Na een desastreus verlopen middagge
vecht gaf Doorman rond zes uur het sein
(.All ships follow me") voor de aftocht.
(Volkomen ten onrechte is dit sein in het
verleden vertaald als „Ik val aan, volg
mij" en Doorman als een soort lijfspreuk
in de mond gelegd.) Pech bleef het geal
lieerde eskader achtervolgen. De Britse
torpedobootjager Jupiter" liep op een
mijn, die vermoedelijk slordig was ge
legd door een Nederlandse mijnenlég-
ger, en zonk.
De Nederlandse kruisers .Java" en „De
Ruyter" (het vlaggeschip met Doorman
aan boord) werden 's avonds kort na
half twaalf getorpedeerd. Binnen een
half uur zonk de .Java", twee uur later
gevolgd door het vlaggeschip. De Ameri
kaanse ..Houston" en de Australische
„Perth" trokken zich terug. Maar bin
nen twee dagen waren ook deze schepen
door de Japanners de grond in geboord,
evenals de meeste van de schepen die tij
dens de slag naar Soerabaja waren uit
geweken.
De Slag in de Javazee was gestreden. Aan
de Japanse vloot was weinig schade toe
gebracht. Het enige resultaat was dat de
vijandelijke invasietroepen een etmaal
later voet aan wal zetten op Java. Na
een week capituleerde Nederlands In-
diè. Daarmee had Japan het koloniale
eilandenrijk tn drie maanden bezet, een
operatie waarvoor een half jaar was
uitgetrokken.
Strategisch gezien is de Slag in de Javazee
van geen betekenis geweest voor het ver
loop van de oorlog in de Pacific, stellen
de officiële manne-geschxedschnjvers
nu nuchter vast. In 1943 stelde de Neder
landse regering tn Londen dat echter
anders voor. „Het ferm op post blijven
van de Striking Force heeft gedurende
de gehele campagne tn Nederlands In-
die een vertragende invloed uitgeoefend
op de Japanse opmars", aldus een toen
onder verantwoordelijkheid van de mi
nister van marine geschreven boek.
r Willem van Zijl als 24-jarigt matroos op "De Ruyter".
de centrale. Daardoor viel
meteen al het elektrische ge
doe uit. In een mum van tijd
was alles doodstil aan boord.
We kropen de toren uit om te
kijken. Er was een gat van ze
ker vier, vijf meter geslagen
en het schip begon al vol te
lopen. De achterkant stond in
de fik. 'Kom maar boven, het
is afgelopen' riepen we naar
de mannen in de munitie-
befgplaats".
Eiernetjes
Van Zijl zag hoe een sloep werd
gestreken. „De commandant,
Lacomblé, zei dat we rustig
het schip moesten verlaten.
We sneden de reddingvlotjes
los die langs de reling hingen,
gooiden ze het water in en
sprongen er zelf achterna",
herinnert hij zich. „Die
vlotjes leken op grote eier
netjes: een drijvende ring,
met daaraan een net en on
derin een houten vlonder. Als
je daarin stond, kwam het
water ongeveer tot aan je
middel".
Met een man of vier, vijf stond
de toenmalige schrijversmaat
in het vlotje. Hij had geluk
gehad. De meeste van zijn
makkers zagen geen kans
meer het schip te verlaten,
kwamen om bij explosies van
munitie of vielen ten prooi
aan de brandende olie die in
zee uitstroomde. Volgens de
maritieme geschiedschrij
vers bleven eskadercomman
dant Doorman en scheeps-
commandant Lacomblé met
hun staf aan boord om met
het schip ten onder te gaan.
Maar dat klopt niet volgens
Van Zijl.
„Ik zal daar een kwartiertje in
het water hebben gelegen,
toen ik zag hoe Doorman, La
comblé en nog twee officie
ren met z'n vieren een red
dingvlotje te water lieten, net
zo'n eiernetje als wij hadden,
en van boord gingen. Het was
nacht, maar ik kon het goed
zien want het was licht door
de maan en door het schip
dat in de fik stond. Wat er
verder met hen gebeurd is
weet ik niet. De vlotjes dre
ven uiteen en ik heb ze niet
meer teruggezien"
Vuurstralen
Terwijl het schip nog zeker
twee uur lag te branden („Er
kwamen enorme vuurstralen
uit, een pracht vuurwerk")
peddelden Van Zijl en de an
dere drenkelingen uit de
buurt. Ze bonden een paar
vlotjes aan elkaar om zo ge
makkelijker ontdekt te kun
nen worden. „Paniek was er
niet. Wel in en om de sloep
die ook gestreken was. Daar
zaten zo'n zestig tot zeventig
mensen in. Hij zat zo vol dat
ze geen ruimte hadden om te
roeien. En ik heb gezien hoe
ze een Amerikaanse marine
man er uit gooiden om aan de
andere kant een Nederlander
binnen te kunnen hijsen. Zo
ging dat. Later schijnt die
sloep te zijn gekapseisd".
Vierentwintig en een half uur
lang dobberden Van Zijl en
veertig mede-drenkelingen
op de aan elkaar geknoopte
vlotten in het zoute water van
de Javazee. „Alles raakte
doordrenkt, waardoor het
drijfvermogen verminderde.
Op het laatst moest je met je
voeten in het net gaan han
gen om je hoofd nog boven
water te kunnen houden. Je
raakte versuft na al die uren,
maar moest toch blijven op
letten dat je niet met je mond
onder de wateroppervlakte
zou zakken".
„Gepraat werd er nauwelijks.
Ja, één ging er wartaal uit
slaan en een jonge jongen,
die pas de dienst was ingeko
men, begon luidkeels om zijn
moeder te roepen. We moes
ten een andere marinier in
bedwang houden, omdat hij
die jongen er uit wilde gooi
en".'
Op transport
Om half één in de ochtend van
1 maart dook er plotseling
een Japanse torpedobootja
ger uit het donker op. „Ze
gooiden touwen naar buiten
en draaiden tegen ons od. Ik
Willem van Zijl nu als 64-jari-
ge. Een verbitterde man. Voelt
zich afgescheept door de Mari
ne.
(Foto GPD).
greep een touw vast en werd
opgehesen. Als je dan het wa
ter uitkomt, dan ben je als
een blok. Je hebt totaal geen
fut meer. Op dat Japanse
schip viel ik zo in de goot. De
Japanners moesten me weer
op de been zetten".
Van Zyl en zijn mede-krijgsge
vangenen gingen op trans
port naar een kamp in Makas
sar op Celebes („onderweg
zagen we nog heel wat van
die vlotjes drijven, met lijken
er op"). Een half jaar later
werd hij naar de omgeving
van Nagasaki in Japan zelf
gebracht, waar hij drie jaar
lang op de scheepswerven en
bij de mijnen heeft moeten
werken. Hij zag er het resul
taat van de Amerikaanse
atoomaanval op die stad.
In maart 1946 keerde Van Zijl
terug in Nederland. Hij
kwam weer bij de Koninklij
ke Manne, waar hij tot 1961
bleef. In dat jaar werd hü af
gekeurd wegens trombose.
Zelf is hij ervan overuigd dat
hij de ziekte heeft overgehou
den aan het urenlange drij
ven in de Javazee.
Zijn carrière bij de zeemacht
verliep niet zoals hij zelf ver
wachtte. Promoties bleven
uit, zodat hij op het moment
van afkeuring slechts ser
geant was. Zijn pensioen is
op het bijbehorende salaris
gebaseerd. Van Zijl haalt een
strookje te voorschijn. „Kijk,
myn pensioen van vorig jaar.
Bruto 24.000 gulden. En dat
voor 33 dienstjaren by de Ko
ninklijke Manne! Is het met
schandalig weinig?".
Verbitterd
Van Zijl is verbitterd. Na terug
keer in Nederland trof hij
hier niet de verwachte waar
dering aan voor zijn optreden
in De Oost. En door de mari
ne voelt hij zich ronduit afge
scheept. Hy voelt zich net als
in zijn eerste jaren in Indiè,
toen de oorlog nog moest be
ginnen.
„De Nederlanders daar, die ke
ken je gewoon weg. Die za
gen je als matroos helemaal
niet staan. Je was te min voor
ze. Als je de weg vroeg, kreeg
je niet eens antwoord. Totdat
de oorlog uitbrak. Toen vroeg
een dame aan my of we wel
goed voor haar zouden vech
ten. Ik antwoordde dat ik er
niet over piekerde om voor
de burgery van Nederlands
Indié te vechten. Alleen voor
myn eigen leven en dat van
myn kameraden heb ik daar
gevochten".
ifX-premier
Haughey toch
voorzitter van
zijn partij
DUBLIN (DPA/UPI) - De Ierse
oud-premier Charles Haughey is
gisteren door zijn partij Fianna
Fail toch opnieuw tot voorzitter
gekozen.
Tot dan werd rekening gehouden
met de mogelijkheid dat de partij
een andere leider, Desmond
O'Malley, zou kiezen.
Binnen de Fianna Fail wilde een
aantal afgevaardigden Haughey
wippen als partijleider, omdat hij
noch binnen, noch buiten de par
tij erg populair is. O'Malley had
zich nog gisterochtend bereid
verklaard Haughey de hand
schoen toe te werpen. Maar op
het laatste moment trok hij zijn
kandidatuur in. Hij verklaarde
"niets te willen doen dat de partij
zou kunnen schaden".
Haughey werd dan ook unaniem
gekozen tot partijleider.
De fianna Fail kwam bij de verkie
zingen van een week geleden
met 81 zetels als de grootste par
tij uit de bus. Maar zij behaalde
net niet de absolute meerder
heid. Haughey zal de steun moe
ten krijgen van minstens twee
van de onafhankelijken of de
drie Sinn-Fein-afgevaardigden
om een regering te kunnen vor
men die op een meerderheid be
rust.
BERN (AP) - Een helikopter, die een grote zware antenne op het dak van een gebouw tn het Zwitserse Bern zou
bezorgen, was niet tegen dat karwei opgewassen en kantelde bij de landing. De piloot werd licht gewond, maar
verder had het ongeluk geen persoonlijke - gevolgen.
ADDIS ABEDA (Reuter/UPI) - De Swapo, die strijdt voor de
onafhankelijkheid van Namibiè, wijst de voorstellen van de
westerse contactgroep (waann zitten de Verenigde Staten,
Frankrijk, Engeland, West-Duitsland en Canada) voor Namibiè
af. De Swapo-woordvoerder voor buitenlandse zaken. Peter
Mweshihange, heeft gisteren op de zitting van de ministerraad
van de Organisatie voor Afrikaanse Eenheid (OAE) gezegd dat
de westerse voorstellen "een stap terug" betekenen.
Het onafhankelijkheidsplan bevestigt de privileges van de kolo
nialisten en verzwakt de positie van de Swapo. aldus Mweshi
hange. Hij maakte met name bezwaar tegen het voorgestelde
kiessysteem, dat alle stemgerechtigden twee stemmen geeft.
Eén volgens het districtenstelsel en één volgens het beginsel
van evenredige vertegenwoordiging Volgens westerse diploma
ten moet dit systeem er voor zorgen dat minderheidsgroepen
(onder andere de blanken) in de toekomstige grondwetgevende
vergadering vertegenwoordigd worden.
De woordvoerder van de Swapo noemde het systeem "ondemo
cratisch", omdat het politieke groeperingen in Namibiè die wei
nig populariteit gemeten op onrechtvaardige wyze bevoordeelt
en de sterke Swapo benadeelt.
De westerse contactgroep probeert de steun van zwart Afrika te
krijgen voor dit plan voor de onafhankelijkheid van Namibiè,
dat tegen de wens van de Verenigde Naties in nog steeds door
Zuid-Afrika wordt bestuurd. De Swapo-leider zei dat zyn orga
nisatie onder druk gezet wordt om de onrechtvaardige eisen te
aanvaarden van het racistische Zuid-Afnka. Die eisen dienen ter
bescherming van de privileges van de kolonialisten, zo zei hy.
En zij maken deel uit van een systematische campagne om het
aanzien van de Swapo te ondermynen zodat Zuid-Afnka zyn
neo-kolonialistische doeleinden in Namibië kan bereiken.
