Trouwe dienst
beloond met
loonsverlaging
Extra belasting op
motor gehalveerd
"Geef koper huis fiscaal voordeel"
gentiende
Door
Gijs Korevaar
„Dan zag Ik hoe de m ease hen, als zij alt d«
gloeiende ovens kwamen, ellendig gingen zit
ten. Ik dacht: hoe kan God dat toelaten". Met
deze woorden vatte een herbergier, die vroeger
in een aardewerkfabriek had gewerkt de ar
beidsomstandigheden in het laatste kwart van
de negentiende eeuw samen.
Het is slechts één citaat alt het verslag van de
parlementaire enquête-commissie die in 1887
een onderzoek uitvoerde naar de arbeidsom
standigheden in de Nederlandse fabrieken en
naar de kinderarbeid. Dit verslag is dezer da
gen onder de titel „Een kwaad leven" opnieuw
in de boekhandel verschenen.
Na bijna een eeuw is bet voor ieder van ons over
duidelijk dat de werkomstandigheden van de
arbeiders in de negentiende eeuw bedroevend
waren, maar blijkbaar hielden de gegoeden uit
die tijd, onder wie de leden van de Tweede Ka
mer, hun ogen er min of meer voor gesloten.
De uitkomsten van de enquete doorbraken de
zelfgenoegzame houding van de burgerij. Twee
jaar na het eindverslag van de enquête-commis
sie diende de regering een arbeidswet in, waar
in een aantal ideeën van de commissie verwe
zenlijkt werden.
Voor het onderzoek werden getuigen opgeroepen
uit fabrieken te Amsterdam, Maastricht, Til
burg en voorts mensen uit de vlasindustrie. Er
kwamen ondernemers, opzichters, geneeskun
digen, onderwijzers en arbeiders. Voor de Am
sterdamse verboren werd bovendien een aantal
voormannen van de juist opgerichte vakver
bonden opgeroepen.
De enquête-commissie handhaafde een strikte
neutraliteit tijdens de verhoren. Slechts één
keer liet de de voorzitter, Verniers van der
Loeff, tijdens het verhoor van een vrouw van
30, die al achttien jaar op een Amsterdamse
waskaarsenfabriek werkte, zijn emoties blij
ken. „Gij hebt een kwaad leven, meld?" vraagt
hij. De meid: „Best niet, om met vierhonderd
centen zaterdags te huis te komen en maandag
weder zonder iets opnieuw te beginnen".
De bescherming van de arbei
ders moet worden verbeterd
door de instelling van een ar
beidsinspectie. Jongeren on
der de 18 jaar en vrouwen
moet worden verboden 's
nachts te werken en moeten
een zondagsrust krijgen. De
verzorging van het gezin van
een arbeider moet worden
geregeld wanneer deze door
ziekte, ouderdom of overlij
den niet meer zelf voor zijn
gezin kan zorgen.
Tot deze verstrekkende advie
zen kwam de enquête-com
missie na het verhoren van
de getuigen. Het eindverslag
van de commissie is niet
meer in de Tweede Kamer
besproken, maar de enquete
is toch van grote invloed ge
weest: Ruys van Beeren-
broek, één van de leden van
de commissie, werd in het
nieuw optredende kabinet
minister van jusitie en hij
heeft in de arbeidswet van
1889 enkele ideeën van de en-
quêe verwezenlijkt. Deze wet
is de basis geworden voor de
latere ontwikkeling van het
arbeidsrecht.
Twee vragen
De parlementaire enquête
kreeg van de Tweede Kamer
twee vragen als opdracht
mee. Eerste punt was de con
trole op de uitvoering van het
z.g. kinderwetje van Van
Houten. Daarnaast moest on
derzoek wórden gedaan naar
de toestand van fabrieken en
werkplaatsen met het oog op
de veiligheid en gezondheid
van de arbeiders.
Het kinderwetje uit 1874 was
de eerste - aarzelende - stap
in de richting van sociale
wetgeving in Nederland. Het
ontwerp van het Kamerlid
Van Houten ging voor die tijd
vrij ver, maar tijdens de be
handeling in de Kamer bleef
alleen het verbod van arbeid
voor kinderen onder de 12
jaar in de wet over.
De Kamer wilde graag nagaan
of de vele geruchten dat de
wet op grote schaal zou wor
den ontdoken, op waarheid
berustten. Er bestonden nog
geen statistieken en de Ka
mer besloot toen zelf een on
derzoek uit te voeren. Het
was voor de eerste keer in
Nederland dat een dergelijk
kwantitatief onderzoek werd
gehouden.
Maar er was nog een andere re
den om een enquete te hou
den. De gegoede stand zag
zich geplaatst tegenover een
opkomend socialisme en een
beginnende vakbeweging.
Deze onrust vond in het jaar
vóór de enquête een hoogte
punt in het zogenaamde pa
lingoproer.
Het ging om een oud volksspel,
waarbij een paling aan een
touwtje over een gracht werd
gehangen en de deelnemers
vanaf een bootje moesten
proberen de vis eraf te trek
ken. De Amsterdamse burge
rij zag in dit volksvermaak
een beginnende opstand van
de „rooien". Zij gaven het le
ger opdracht in te grijpen: 30
doden en 40 zwaargewonden.
Na een onderzoek zouden par
lement en regering de gege
vens hebben voor eventuele
maatregelen. Daarmee kon
men voorkomen dat socialis
ten en vakbewegingen te re
volutionair zouden worden.
Niet ver
De commissie verwachtte voor
verbetering van het lot van
de arbeiders veel van een in
te stellen arbeidsinspectie.
Dit instituut zou op zowat al
les controle moeten uitoefe
nen, zoals inrichting van fa
brieken, plaatsing van de pri
vaten, adviseren van de rege
ring. Bovendien zou de in
spectie voorschriften aan on
dernemers voor het treffen
van veiligheids- en gezond
heidsmaatregelen moeten
opstellen.
De commissie was in meerder
heid tegen het uitbreiden van
het arbeidsverbod voor jon
geren. Belangrijkste reden
voor de tegenstanders was
dat de arbeidersgezinnen het
weinige loon dat de kinderen
mee naar huis brachten, niet
konden missen in het huis
houdbudget.
De commissie baseerde zich
onder meer op het verhaal
van een leraar die had verteld
over de motieven van een
kind dat was gaan werken:
„Moeder, die anders steenen
bikt, heeft geen werk, en va
der, die blind en lam is, kan
geen brood voor ons verdie
nen; wij moeten dus trachten
wat thuis te brengen".
De commissie meende dat wei
nig mensen na het lezen van
het verslag nog zouden ont
kennen dat enige bescher
ming voor kinderen boven 12
jaar nodig zou blijken te zijn.
De Arbeidswet van 1Ö89 ging
desondanks niet erg ver in
het verbeteren van het mis
troostige lot van de arbeiders.
Tijdens de behandeling van
de wet in de Tweede Kamer
probeerde onder meer Heldt,
ook één van de leden van de
enquête-commissie, het ont
werp aan te vullen zodat ar
beid voor kinderen onder de
14 jaar werd beperkt tot ne
gen uur. Zijn voorstel werd
echter weggestemd.
Drank
De ondernemers hadden over
het algemeen weinig goede
woorden over voor hun arbei
ders. Zonder uitzondering
klaagden patroons en opzich
ters over drankmisbruik.
Verder klaagt een chef van de
eerder genoemde waskaar
senfabriek dat op zijn fabriek
„het uitvaagsel van de Jor-
daan" werkte.
Nu werd er door de armen in
derdaad veel jenever gedron
ken. Willem Ansing, voorzit
ter van de IJzer- en Metaal
werkersvereniging en eerste
secretaris van de Sociaal De
mocratische Bond, vergoe
lijkte dat misbruik: „Hoe ar
mer en ongelukkiger de men-
schen zijn, hoe meer zij hun
ne toevlucht nemen tot den
sterke drank. Die menschen
zijn te beklagen, niet te ver
achten".
De patroons hadden de
werklieden verder flink on
der de duim. Sigarenfabri
kant Van Maurik zei tegen de
commissie: „Wanneer zij ob
stinaat zijn is er eene deur".
Een ander symptoom hier
van was dat de enquete-com-
missie grote moeite had om
arbeiders te vinden die be
reid waren te getuigen.
„Men duchtte verlies zijner
broodwinning, wanneer de
patroon of chef vernam dat
men de Commissie had inge
licht omtrent de verkeerdhe
den die men in fabriek of
werkplaats meende te heb
ben opgemerkt", aldus de
commissie in haar eindver
slag. Volgens de commissie
was het verschijnsel te alge
meen waargenomen om niet
te wijzen op een voortduren
de afhankelijkheid van de ar
beiders van de patroons.
Graag
De arbeiders moesten zeer lan
ge werkdagen maken: elf of
twaalf uur per dag, zes dagen
per dagen per week. Boven
dien werden de werklieden
soms verplicht 's nachts door
te werken. Machinisten en
stokers werkten bovendien
in ploegendienst, waarbij re
gelmatig de enige rustdag
wegviel.
De kinderen, die in de fabrie
ken werkten, kwamen er niet
veel beter van af. Er waren
geen speciale tijden voor jon
geren. In de meeste gevallen
moesten zij de volwassen ar
beider helpen bij diens werk
door gereedschap aan te ge
ven, afgemaakte produkten
weg te brengen en bood
schappen te doen.
Ansing vertelde over een sme
derij, waar kinderen van 's
morgens vijf uur tot 's avonds
tien tot elf uur aan de blaas
balg moesten trekken. Hij
noemde nog een ander voor
beeld van kinderarbeid:
„Wanneer de stoomketels be-
nageld moeten worden, wor
den de jongens in die ketels
gezet om de nagels die ge
klonken worden tegen te
houden. Zij zitten den gan-
schen dag in zoo'n ketel; het
is om gek te worden".
Voor de genüwde vrouwen
maakten sommige onderne
mers een uitzondering. Tus
sen de middag mochten de
getrouwde vrouwen een half
uur eerder naar huis om het
eten voor man en kinderen
klaar te maken. Eigenlijk
zouden gehuwde vrouwen
helemaal niet mogen werken,
vond men. Door de afwezig
heid van de moeder werden
de jongste kinderen verwaar
loosd en vond de man geen
gezelligheid in huis, aldus de
commissie.
Het overwerken was niet altijd
tegen de zin van de arbeiders.
„Wij werken liever door, om
dat wij dan meer verdienen",
aldus een arbeidster. De
werklieden stonden allen op
stukloon, zodat langer
werken meer geld opleverde.
Het stukloon ging voor het
nachtwerk niet omhoog. Ook
de patroons meenden dat de
arbeiders graag overwerkten.
Ongelukken
„Zoolang men valt wordt men
betaald, maar wanneer men
eenmaal ligt houd de betaling
op", schreef de schildersver-
eniging aan de enquête-com
missie. Het is symbolisch
voor de behandeling die de
arbeiders kregen wanneer zij
een ongeluk kregen. Een an
der voorbeeld is het verhaal
dat een arbeider vertelde
over een man die bij een on
geluk op de fabriek was om
gekomen. Volgens de getuige
stierf de man om kwart voor
drie en de weduwe kreeg tot
drie uur uitbetaald.
De fabrieken waren nauwelijks
voor de veiligheid ingericht.
Alle arbeiders praatten over
ronddraaiende vliegwielen
en door de fabriek lopende
drijfriemen, waar men soms
vlak langs moest lopen. Er
bestonden wel ziekenkassen
bij de meeste fabrieken, maar
daar werden alleen de man
nelijke arbeiders uit betaald.
Voor vrouwen en gezinnen
bestond niets. Bovendien
kreeg de arbeider geen uitke
ring wanneer de patroon
vond dat het ongeval aan de
eigen onvoorzichtigheid was
te wijten.
Verder was het werken in be
paalde fabrieken zeer onge
zond. Een veel voorkomend
ziekteverschijnsel op de aar
dewerkfabrieken werd zelfs
een ziekte genoemd: potte-
mennekesziekte. „Een groot
aantal (arbeiders) ziet er na
een verblijf van eenige jaren
in de fabriek ziekelijk uit, zij
beginnen te hoesten, er volgt
chronische ontsteking der
slijmvliezen, die ook de lon
gen aantast, en eindelijk
komt de tering. Het eindigt
voor velen tusschen het 30ste
en 40ste levensjaar met den
dood", vatte de commissie de
bevindingen tijdens de ver
horen samen.
Het was een gevolg van het
langdurig werken in stoffige
ruimten met weinig ventila
tie. Een Amsterdamse ge
meente-ambtenaar vertelde
de commissie over de werk
ruimten: „Soms slaat daar
een werkman een ruit stuk
om toch maar wat versche
lucht te krijgen". In de glass
lijperij bestond het stof voor
namelijk uit miniscule glas
deeltjes, waardoor de arbei
ders na verloop van tijd de
„longtering" kregen
Verlaging
Als de werkman oud werd,
ging hij de laan uit Slechts in
sommige fabrieken kon de
arbeider een gemakkelijk
baantje krijgen en bleef hij
tot aan zijn dood aan de fa
briek verbonden. Dat ging
echter wel gepaard met een
loonsverlaging.
Willem Ansing: „Als iemand
over de 50 komt, wordt hij in
den regel spoedig zwakkelijk
en oud. De patroon gaat in
dergelijke gevallen hakken
en vitten om den man zood
oende weg te krijgen". Klaas
Kater, voorzitter van Patri
monium: „De patroons zijn
er met die 20 cent per uur niet
af; zij zijn aan God verant
woording schuldig voor hun
ne werklieden". De fabrieks
directeur Petrus Regout:
„Pensionneeren doen wij ze
niet".
De commissie schreef in haar
eindverslag cynisch: „Lang
durige trouwe diensten ge
ven slechts aanleiding tot een
vereerend geschenk, met ge
lijktijdige loonsverlaging we
gens verminderde werk
kracht". Dat was de enige be
loning voor een uitputtend
leven van de Nederlandse ar
beiders in 1887: men werd
volstrekt aan zijn lot overge
laten en stierf vaak van ge
brek en honger.
r Op de foto ter gelegenheid van een bedrijfslubileum: schone schijn.
Kombrink zwicht voor protesten
DEN HAAG (GPD) - Staatssecreta
ris Kombrink van financiën is
deels gezwicht voor de protesten
tegen de invoering van de bijzon
dere verbruiksbelasting op nieu
we motorfietsen. Deze nieuwe
belasting zou de Staat een be
drag van tien miljoen gulden
moeten opleveren. Kombrink is
nu bereid de verbruiksbelasting
te verlagen, waardoor de op
brengst niet meer dan vijf mil
joen gulden zal bedragen. Bo
vendien heeft hij de invoering
van de belasting met een maand
uitgesteld tot 1 mei.
Tegen de invoering van de bijzon
dere verbruiksbelasting op mo
torfietsen wordt al geruime tijd
heftig geprotesteerd. Orangani-
saties als de RAI, de Bovag en de
Koninklijke Nederlandse Motor
rijders Vereniging hebben een
actiecentrum ingericht, waar tot
nu toe zo'n 70.000 protestbrief-
kaarten zijn binnengekomen.
Bovendien worden voorberei
dingen getroffen voor een de
monstratieve rit van motorrij
ders op 30 januari van Utrecht
naar Den Haag.
Uitgaande van een opbrengst van
tien miljoen gulden zouden nieu
we motoren bij de invoering van
de verbruiksbelasting, die voor
auto's oveirgens al lange tijd be
staat, ongeveer twintig procent
duurder worden. Volgens een
onderzoek dat in opdracht van
de RAI en de Bovag is gehouden,
zou de verkoop van nieuwe mo
toren met 27 procent dalen en
zouden 162 arbeidsplaatsen op
de tocht komen te staan.
(Van onze correspondent
Henk Dam)
LONDEN - Mark Thatcher, de
zoon van de Britse premier,
die sinds vrijdag zoek was in
de Sahara, is weer terecht.
Hij werd door een vliegtuig
van de Algerijnse luchtmacht
gevonden in het woestijnge
bied in het zuiden van Alge
rije.
Mark Thatcher werd, samen
met zijn Franse teamgenote
Charlotte Verney en een
monteur, als vermist opgege
ven nadat hun auto pech had
gekregen. Hij deed mee aan
DEN HAAG (ANP/GPD) - Maak
tien procent van de koopprijs
van een nieuwbouwwoning fis
caal aftrekbaar en de werkgele
genheid in de bouwnijverheid
zal aantrekken.
Deze gedachte heeft CDA-fractie-
leider Lubbers gisteren opge
worpen in een notitie aan zijn fi
nancieel- en sociaal-economi-
Mark
Thatcher
boven water
de rallye van Parijs naar Da
kar in Senegal, een van de
zwaarste en gevaarlijkste ral-
lye's ter wereld.
Mevrouw Thatcher werd van
het nieuws van Marks vondst
persoonlijk op de hooete ee-
sch* specialisten in de christen
democratische fractie van de
Tweede Kamer.
De fractiewoordvoerder bevestig
de desgevraagd dat het idee niet
van Lubbers zelf is, maar hem is
aangereikt van buitenaf. Of
bouwkringen Lubbers hiermee
hebben benaderd kon de woord-
bracht door de Algerijnse
premier. Zij gaf 's avonds een
verklaring uit, waarin ze zegt
„opgelucht en dankbaar te
zijn". „Ik ben diep geroerd
door de vele blijken van be
langstelling en de aanbiedin
gen om te helpen", aldus de
ze verklaring.
Mark, die donderdagmiddag
werd overgebracht naar een
grensplaatsje in Mali, zal zich
vrijdag voegen bij zijn vader
Dennis, die in Zuid-Algerije
aan de speurtocht heeft mee
gedaan. Zij zullen dan samen
naar Engeland terugvliegen.
voerder bevestigen noch ontken-
Lubbers prees de forse ingrepen in
de ziektewetuitkenngen die mi
nister Den Uyl en staatssecreta
ris Dales (sociale zaken) al heb
ben aangekondigd. Maar gelij
kertijd wees hij erop, dat de bei
de bewindslieden volgens ge-
Prof. Kooijmans
in VN-commissie
DEN HAAG (ANP) - Minister Van
der Stoel heeft zijn vroegere
staatssecretaris, prof. Kooij
mans, voorgedragen als zijn op
volger in de VN-commissie voor
de rechten van de mens, aldus
heeft het ministerie van buiten
landse zaken meegedeeld. De
voordracht, aan VN-secretaris-
generaal Perez de Cuellar, moet
nog door de economische en so
ciale raad van de Verenigde Na
ties worden goedgekeurd.
maakte afspraken nog voor 500
mifioen gulden aan bezuinigin
gen moeten vinden en dat snel
verdergaande ingrepen nodig
zullen zijn wegens de slechte
economische toestand.
De CDA leider wil daarbij VMÜMU-
den aan de netto-koppeling van
minimumloon en laagste sociale
uitkeringen.
PvdA voor
bezinning
't bos in
DEN HAAG (GPD) De top
van de Party van de Arbeid
zal zich dit weekeinde diep
gaan bezinnen op de politie
ke toestand en op de positie
van de eigen party. Het par
tijbestuur trekt zich daartoe
twee dagen terug in de bos-
By dit bezinningsweekeinde
komt vooral de beeldvor
ming van de party aan de or
de De PvdA kampt met iden
titeitsproblemen, nu de so
cialistische idealen in de coa
lite mat CDA an D'66 maar
in geringe mate uitvoerbaar
blijken en pijnlyke compro
missen nodig zyn.
De twee politiek meest gevoeli
ge terreinen (sociaal-econo
misch beleid en kernwapen-
beleid) pryken hoog op de
agenda van het bezinnings
weekeinde Voorts komen de
party-organisatie en de inter
ne werkwyze aan de orde.
Idee Lubbers zou banen in bouw scheppen
