c
Nieuw licht op
hersenfuncties
MBD: hersenstoomis
met lastige gevolgen
Het gespleten brein en
het raadsel van de balk
Ziekte hij veel kinderen latent aanwezig
ZATERDAG 9 JANUARI 1982
Grofweg bestaan onze
hersenen uit twee helf
ten die door een diepe
kloof van elkaar geschei
den zfjn. Maar tussen
beide helften vormen
een paar dikke zenuw
bundels als het ware een
brug, waarover informa
tie kan worden uitgewis
seld.
Zodoende kunnen de hersenen
toch als één geheel samenwer
ken. De belangrijkste van deze
verbindingen is het corpus cal-
losum, ook wel 'de balk' gehe
ten. Het is een zeer massieve en
omvangrijke zenuwbundel,
waar meer dan 200 miljoen ve
zels doorheen reizen.
Chirurgen merkten in de derti
ger jaren tot hun verbazing,
dat de capaciteiten van hun
patiënten nauwelijks veran
deren als zij (om medische re
denen) de balk doorsneden.
Ook bij nauwgezet onder
zoek werden geen sympto
nen ontdekt. Het was voor ie
dereen een raadsel. Ondanks
zijn strategische ligging en
enorme omvang was het cor
pus callosum bij beschadi
ging kennelijk een zwijgzaam
gebied. Bestond zijn enige
functie daarin dat hij de her
senhelften voor wegzakken
behoedde?, vroeg een onder
zoeker zich ironisch af.
Extra
Gefascineerd
Sperry raakte gefascineerd
door het probleem. Samen
met Ronald Myers deed hij
een reeks experimenten met
katten en apen en later ook
met mensen bij wie het cor
pus callosum was doorgesne
den.
Ze pasten speciale technieken
toe, ingenieus gebruik ma
kend van de wijze waarop de
hersenfuncties georgani
seerd zijn. Dat zit namelijk
zo. Informatie uit de linker
helft van ons gezichtveld
wordt in eerste instantie al
leen naar de rechter hemi
sfeer hersenhelft) gevoerd
en kan vandaaruit alleen via
de balk (en de overige verbin
dingen) de andere hemisfeer
bereiken. Andersom bereikt
informatie uit het rechter ge
zichtsveld eerst alleen de lin
ker hemisfeer.
Met de informatie uit het li
chaam gaat het precies zo.
Die voert van de linker zijde
van het lichaam naar de rech
ter hemisfeer; vanuit de rech
terzijde gaat informatie naar
de linker hemisfeer.
Ook de controle van de li
chaamsbewegingen verloopt
kruiselings, zodat bijvoor
beeld de linker hand door de
rechter hemisfeer 'gestuurd'
wordt.
Toch zijn de hersenhelften niet
eikaars perfecte spiegel
beeld. Het vermogen om zich
met taal uit te drukken bij
voorbeeld, is uitsluitend een
zaak van de linker hemisfeer.
De rechter hemisfeer is
'stom', maar kan tot op zeke
re hoogte wèl taal begrijpen.
Met deze gegevens als uit
gangspunt deden Sperry en
zijn medewerkers proeven bij
'split-brain' patiënten: men
sen, bij wie het corpus callo
sum doorgesneden was.
Rond 1960 kwamen ze met
hun resultaten. Ze hadden
De nobelprijs voor geneeskunde is het afgelopen
jaar voor een deel naar de 68-jarige Amerikaan
Roger W. Sperry gegaan. Sperry, hoogleraar in de
psychobiologie aan het befaamde California
Institute of Technology, kreeg de prijs voor zijn
baanbrekend onderzoek naar de werking van de
hersenen. Zijn naam is onlosmakelijk verbonden
met het zogeheten 'gespleten brein' en het 'mysterie
van de balk'. Wat houdt dat in?
een aantal opzienbarende
ontdekkingen gedaan. Toen
ze bijvoorbeeld een afbeel
ding van een sleutel via de
linker helft van het gezichts
veld naar de rechter (stom
me!) hemisfeer projecteer
den, kon de patiënt niet zeg
gen, wat hij gezien had, om
dat de informatie de 'spre
kende' hemisfeer nooit be
reikt had. Met zijn linker
hand (rechter hemisfeer) kon
hij echter wel de sleutel uit
een aantal voorwerpen aan
wijzen. Als een patiënt aan
zijn linkerbeen werd aange
raakt, kon alleen de linker
hand de plek aanwijzen waar
dat gebeurd was; de rechter
hand wees een verkeerde
plaats aan.
Overbodig?
Door
Ruud
van
Soest
Sperry en Meyers hadden dus
het raadsel van de symp-
toomloze balk opgelost en
bewezen dat hij van belang
was voor het tot één geheel
samenvoegen van de infor
matie, die de mens via zijn
zintuigen bereikt.
Maar het belang van de split-
brain techniek ging veel ver
der. In wezen was het name
lijk een methode, waarmee
de capaciteiten van elke her
senhelft afzonderlijk konden
worden getest. In de vorige
eeuw was al ontdekt, dat taal
voornamelijk door de linker
hemisfeer verzorgd wordt.
Als deze helft beschadigd
raakt, kan dat afasie ofwel
stoornissen in het gebruik
van de taal veroorzaken. Om
dat taal om allerlei redenen
zo belangrijk is, brengt afasie
op zijn beurt nog heel wat ex
tra psychische moeilijkheden
met zich mee. Daarentegen is
het mogelijk om zelfs de ge
hele rechter hemisfeer te ver
wijderen zonder dat het al te
ernstige gevolgen heeft. De
patiënt raakt dan weliswaar
aan zijn linker lichaamshelft
verlamd, maar zijn psychi
sche functies lijken groten
deels intact te blijven.
Op grond hiervan was het nog
tot in de zestiger jaren ge
woonte om de linker hersen
helft de 'overheersende' he
misfeer te noemen en de
rechter hemisfeer als een
soort reserveorgaan te be
schouwen, dat in de normale
toestand eigenlijk overbodig
was om psychisch goed te
kunnen functioneren. Maar
met de split-brain methode
was het nu mogelijk om op
elegantere wijze dan voor
heen te onderzoeken, of de
rechter hemisfeer toch ook
gespecialiseerd was voor een
of andere psychische functie.
Dat was vrij gemakkelijk. Je
hoefde slechts elke hemisfeer
afzonderlijk een aantal taken
te laten verrichten en de pres
taties vergelijken. Sperry en
zijn medewerkers ontdekten
inderdaad dat de rechter her
senhelft nogal miskend was.
Het bleek namelijk, dat deze
beter is toegerust voor 'ruim
telijk denken', terwijl de lin
ker hemisfeer vooral gespe
cialiseerd is in het verbale
denken (denken met woor
den). Voorwerpen op de tast
herkennen, legpuzzels oplos
sen, het herkennen vai
zichten: daarin is de rechte
helft bijvoorbeeld beter, om
dat ruimtelijk denken hierbij
van belang is.
Grappig
De meest opzienbarende con
clusie, die uit het split-brain
onderzoek getrokken werd,
was echter de volgende. De
beide hemisferen bleken, na
dat ze van elkaar gescheiden
waren, elk in staat om een on
afhankelijk bewustzijn te
vormen. Het 'ik' van de split-
brain patiënten wordt op be
paalde momenten een 'wij'.
Er ontstaan in hetzelfde li
chaam als het ware twee per
sonen, ieder met eigen ge
dachten, gevoelens en een ei
gen wil. Tal van anekdotes
doen daarover de ronde. Zo
vroeg een voormalig mede
werker van Roger Sperry
eens aan een 15-jarige jongen
wat hij later wilde worden.
De linker hersenhelft van de
knaap antwoordde 'tekenaar
de rechter helft hield het op
werkzaamheden bij autora
ces.
Een spectaculair voorval meld
de enkele jaren geleden de
Britse onderzoeker David
Galin. Een split-brain patiënt
probeerde met zijn linker
hand (rechterhersenhelft)
zijn echtgenote aan te vallen,
terwijl zijn rechterhand (lin
kerhersenhelft) haar in be
scherming nam.
Sperry zelf liet eens een serie
afbeeldingen aan een meisje
zien, onder andere een foto
van een naakte vrouw. Alléén
de stomme rechter hersen
helft mocht de foto bekijken;
het meisje bloosde en lachte
slechts wat.
'Wat heb je gezien?', vroeg
Sperry.
'Niets, alleen een lichtflits', zei
ze en grinnikte weer.
'Waarom lach je dan?'
'O dokter Sperry', zei het meis
je, opnieuw lachend, 'wat een
grappige machine heeft u
toch'.
De patiënt ziet in elke hersenhelft een andere afbeelding. Hij
moet de bijpassende plaatjes aanwijzen. Achteraf blijkt dat de
linker hersenhelft niet in de gaten had dat de rechter helft ook iets
gezien heeft: "Ik zag een klauw en koos de kip en een kippehok
maak je schoon met een schep". Van het tafereel in de sneeuw weet
de linker helft niets af.
Uit: Handbook of behavioral neurobiology. Plenum Press, New York.
Dit antwoord maakte twee din
gen duidelijk. Ten eerste, dat
de sprekende linker hersen
helft niet wist waarom ze
lachte (dat wist immers al
leen de stomme rechter
helft). Maar bovendien lijkt
het erop, dat de linker her
senhelft niet eens in de gaten
had dat er nog een bewust
zijn aanwezig was. De rechter
hemisfeer was onopgemerkt
in de persoonlijkheid van het
meisje binnengeslopen. Ove
rigens zijn dergelike onbe
wuste of tegenstrijdige reac
ties ook bij 'split brain' pa
tiënten zeldzaam. Onder nor
male omstandigheden merkt
men niet dat men geopereerd
Muzikaal
Sperry's experimenten maak
ten een enorme indruk. Je
kunt zeggen: het klimaat was
er rijp voor. De laatste twin
tig jaar heeft dan ook een gi
gantische berg onderzoeken
van de functionele verschil
len tussen de hersenhelften
te zien gegeven. Overal ter
wereld zijn momenteel neu
rologen en psychologen in de
weer om zelfs de meest mi-
niscule verschillen in kaart te
brengen. Nieuwe methoden
zijn ontwikkeld, waarmee
ook bij gezonde proefperso
nen onderzoek gedaan kan
worden.
Ook die activiteit heeft het een
en ander opgeleverd. Zo is de
rechter hersenhelft behalve
voor ruimtelijk denken ver
moedelijk ook voor bepaalde
muzikale vermogens van spe
ciaal belang. Dat vermoeden
bestond trouwens al, omdat
sommige volledig afatische
patiënten (linker hemisfeer-
beschadiging), die geen
woord meer konden spreken,
wèl in staat bleken om woor
den te zingen, soms zelfs hele
zinnen achter elkaar. De
componist Maurice Ravel
werd op het hoogtepunt van
zijn loopbaan afatisch, maar
dit scheen zijn muzikaal ge
voel niet te hebben aangetast.
En er is zelfs een afatische pa
tiënt bekend, die zijn eigen
orkest dirigeert.
Rond 1970 ontdekten onder
zoekers nog een ander sterk
punt van de rechter hemisfeer,
namelijk het verwerken van
emotionele informatie. De
linker hemisfeer zou meer
verstandelijk en logisch te
werk gaan. Het onderzoek
daarover is nog in volle gang.
Zo zijn er ook aanwijzingen,
dat de rechter hersenhelft ge
laatsuitdrukkingen beter ver
taalt in gevoelens (boos, blij
enz.) en die gevoelens ook be
ter op het gelaat kan uitdruk
ken.
Dat bjeek bijvoorbeeld bij een
experiment met foto's. Daar
op waren gezichten afge
beeld met uitdrukkingen als
geluk, angst, verrassing en
walging. Van deze foto's wer
den composities samenge
steld, waarop één gezichts
helft plus zijn spiegelbeeld
samen een volledig gelaat
vormden. Zo ontstonden
rechter gezichtshelft-compo
sities en linker gezichtshelft
composities. Deze werden
voorgelegd aan proefperso
nen. die de intensiteit van de
emoties moesten beoordelen.
Daaruit kwam tevoorschijn,
dat de linkszijdige composi
ties (rechter hemisfeer) de
emoties intenser uitdrukten
dan de rechtszydige
Twee vormen
Nog meer feiten werden ont
dekt Toen men geluiden als
het lachen, huilen of krijsen
van een kind eens door beide
hersenhelften afzonderlijk
liet beoordelen, bleek de
rechterhelft ze beter in te
schatten dan de linker. Inte
ressant is nog een ander on
derzoek Daaruit kwam naar
voren dat patiënten met een
beschadiging van de rechter
hemisfeer het vermogen wa
ren verloren om op een emo
tionele toon te praten Het
lukte zo'n patiënt bijvoor
beeld niet om op bedroefde
toon te zeggen 'de jongen
ging naar de stad'. In plaats
daarvan zei hij dan maar 'de
jongen ging naar de stad, hij
was bedroefd'.
Via de vloed van onderzoeken
komen nu ook meer omvat
tende theorieën over het be
wustzijn naar voren. De Ame
rikaanse psycholoog Robert
Ornstein bijvoorbeeld, ziet in
beide hersenhelften twee
vormen van bewustzijn, die
elkaar aanvullen en in het da
gelijks leven afwisselend de
boventoon voeren. De linker,
'sprekende' hemisfeer zou
belangrijker zijn voor het
denken in woorden, verstan
delijk en logisch redeneren
en de analytische benadering
van problemen. De stomme
rechter hemisfeer is meer in
tuïtief, denkt in beelden en
gevoelens. Vooral mensen in
wetenschappelijke beroepen
zoals wiskundigen en juris
ten maken volgens hem ge
bruik van het linker hemi
sfeer-systeem, by personen
uit artistieke en ambachtelij
ke beroepen overheerst juist
de rechter hemisfeer.
In oosterse culturen wordt -
nog steeds volgens deze op
vatting - de nadruk gelegd
op de functie van de rechter
hersenhelft, terwijl in onze
westerse cultuur de capaci
teiten van de linker helft
meer tot bloei komen. In het
verlengde daarvan wiizen
verschillende wetenschap
pers er op, dat in ons onder
wijs met zijn eenzijdige aan
dacht voor lezen, schrijven
en rekenen misschien de
helft van onze hersenen on
geschoold blijft. In 'een goed
stel hersenen' zouden ook de
artistieke, beeldende en emo
tionele vermogens van de
rechter hemisfeer tot hun
recht moeten komen.
Tussenstand
Het is duidelijk: Sperry's expe
rimenten hebben heel wat te
weeg gebracht. Wat uiteinde
lijk de wetenschappelijke
waarde van dit alles zal zijn is
onbekend. Uitdrukkingen als
'specialisatie van de hersen
helften' en 'dubbel bewust
zijn' geven voorlopig een we
tenschappelijke tussenstand
weer. Een definitieve theorie
over de hersenfunkties is nog
niet in zicht. Zeker is echter
dat Sperry nieuwe perspec
tieven heeft geopend voor
een van de boeiendste vragen
van de wetenschap, de vraag
naar het menselijk bewust
zijn.
In elke klas zitten er wel een paar:
kinderen die nooit kunnen stil
zitten, zich geen moment ergens
op concentreren, door de klas
lopen, andere leerlingen lastig
vallen.
Die beweeglijkheid is op zichzelf
nauwelijks aan te merken als af
wijkend gedrag. Anders wordt
het wanneer zich bij zo'n druk en
lastig' kind meerdere eigen
schappen manifesteren die niet
als 'normaal' worden be
schouwd: overaktiviteit, concen
tratievermindering, onvoorspel
baar, agressief en soms a-sociaal
gedrag. Dan kan er sprake zijn
van een stoornis die steeds meer
betekenis krijgt: Minimal Brain
Dysfunction, afgekort tot MBD.
Vaag
De stoornis wordt vaak nog niet
onderkend; de onderzoeken er
naar geven nog vage cijfers. On
derzoeken wijzen al wel uit dat
tien tot twintig procent van de
leerlingen op de basisscholen in
meer of mindere mate aan MBD
lijden. Zo'n vijf procent daarvan
zou in de categorie 'ernstig'
thuishoren. Er moeten in Neder
land tienduizenden gezinnen zijn
die met de ziekte-van-drie-letters
leven. Die getallen zijn indruk
wekkend genoeg om MBD se
rieus te nemen.
MBD kan het gevolg zijn van een
stoornis in de hersenen. Een
stoornis die volgens een deskun
dige op dit gebied, dr. J.L. Blom,
in vele gevallen kan ontstaan tij
dens de geboorte. Dr. Blom
(werkzaam bij het Nederlands
Instituut Praeventieve Gezond
heidszorg - TNO Leiden) daar
over: "De geboorte moet worden
gezien als één van de meest kriti
sche perioden in een mensenle
ven. In zeer korte tijd vinden er
grote veranderingen plaats. De
voornaamste bedreiging wordt
gevormd door een stoornis in de
bloedsomloop, die zuurstofge
brek kan veroorzaken. En dat
leidt weer tot weefselbeschadi
gingen, die zó licht zijn dat cellen
niet afsterven maar zich minder
goed ontwikkelen. Het zal duide
lijk zijn dat dit kan leiden tot een
minder goed functioneren van
zo'n kind".
Een andere theorie voor het ont
staan van de ziekte is gelegen in
de voeding. Kinderen zouden
minder dan volwassenen be
stand zijn tegen toegevoegde
kunstmatige stoffen in de heden
daagse voeding. Sommige kinde
ren zouden allergisch zyn voor in
voedsel voorkomende stoffen.
Het werkingsmechanisme is nog
niet duidelijk, maar soms blijken
dieetmaatregelen te helpen in de
strijd tegen MBD. Honderd pro
cent zekerheid hebben de onder
zoekers echter nog niet bij het
aanwijzen van de oorzaak van
MBD
Tekortkomingen
De hang naar anti-autoritair opvoe
den leidt er maar al te vaak toe
dat ouders die MBD-achtige ver
schijnselen bij hun kinderen sig
naleren, deze toeschrijven aan
hun eigen tekortkomingen.
Bovendien blijken MBD-kinderen
doorgaans, zegt dr. Blom, een
normaal IQ te hebben. En daar
door is het nog moeilijker om de
stoornis te herkennen. Op be
paalde gebieden mogen deze
kinderen tekorten vertonen, op
andere daarentegen tonen ze
weer een uitstekende intelligen
tie. De meest voorkomende
stoornissen zijn in de praktijk
leesstoornissen. Variërend van
simpele letterverwisselingen tot
het volledig onvermogen om
woordbeelden te vormen. De
ziekte leidt ook vaak tot spraak-
mankementen. Het MBD-ken-
merk 'a-sociaal gedrag' kan zich
uiten in liegen, stelen, het zinloos
stukmaken van dingen. Dergelij
ke kinderen stórten zich maar al
te vaak letterlijk en figuurlijk er
gens in. Daarbij bezeren ze zich
vaak, mede door een -ook door
MBD veroorzaakte- slechte ü-
Dr. Blom: "Beslist geen modieus
maatschappijprobleem"
Foto Holvast)
chaamsbeheersing. Ouders van
MBD-kinderen verzuchten vaak
dat alles duizend keer moet wor
den verteld, omdat ze gewoon
nooit willen luisteren. Straffen
helpt vaak niet.
Emotioneel mankeert een MBD-
kind ook het nodige. Het is vrij
labiel, en is onderhevig aan snel
wisselende stemmingen: het ene
moment blij, het volgende mo
ment nukkig en nors
Aanpassingsmoeilijkheden kun
nen er wel eens toe leiden dat
zo'n kind op een LOM-school
(voor moeilijk lerende kinderen)
wordt geplaatst. En die gebeurte
nis veroorzaakt weer een extra
handicap. Het is wéér een bewijs
dat het kind niet helemaal 'goed'
Modieus
Sommigen menen dat het MBD-
kind wel over de stoornis zal
heengroeien Studies die de laat
ste jaren zijn verncht wijzen ech
ter uit dat faalgevoelens. drift
buien en depressies in veel ge
vallen leiden tot werkloosheid of
een maatschappelijk slechte po
sitie. Uit interviews kwam naar
voren dat bijna tachtig procent
gehandicapt blijft.
Dr. Blom: "En daarom is het zo be
langrijk dat iedereen op de hoog
te wordt gebracht van het ver
schijnsel. en dat MBD niet als
een modieus maatschappijpro
bleem wordt afgedaan".
Het probleem bij het onderzoek
naar de oorzaken van MBD is dat
de voor deze stoornis verant
woordelijke hersenbeschadigin
gen vaak niet meer kunnen wor
den aangetoond Er moet naar de
mening van veel artsen nog wor
den gewerkt aan een betere me
thode van diagnose stellen. Juist
omdat nog niet exact vaststaat of
MBD wordt veroorzaakt door be
paalde hersenafwijkingen, komt
het in de praktijk vaak voor dat
men op vage gronden aanneemt
dat de allerlastigste kinderen
'dan wel' MBD-kinderen zijn. Of
dat ze in ieder geval maar zo ge
noemd moeten worden.
Dr. Blom zou gréég de exacte oor
zaken van MBD willen opsporen
Daartoe is het echter nog niet ge
komen. Vooralsnog heeft hy on
langs een onderzoek afgerond
onder zo'n 150 schoolkinderen
uit Voorschoten en Katwijk. Op
zet van dat onderzoek was met
moderne computertechnieken to>
bekijken hoe het EEG (Elektro
Encephalogram) van kinderen in
de leeftijdsklasse van 5 tot 13 jaar
er uitzag. Via het EEG is de me
thode by uitstek om organische
stoornissen in een zo vroeg mo
gelijk stadium te onderkennen.
Met het EEG kunnen zeer zwak
ke elektrische stroompjes, die
door de hersenen worden gepro
duceerd, worden geregistreerd.
Door nu eerst gegevens van 'nor
male' kinderen te verzamelen
kan dr Blom met behulp van sta
tistische methoden een cijferma
tig 'profiel' opstellen voor deze
groep.
Dr. Blom weet dankzij dit onder
zoek hoe een normaal EEG van
een kind van een bepaalde leef
tijd er uitziet. Het aardige zou nu
zijn om te bezien in hoeverre
MBD-kinderen een afwijkend
EEG hebben Maar zover is het
nog niet.
Behandeling
Een algemene, doeltreffende be
handeling tegen MBD is er niet
Een MBD kind krijgt in de mees
te gevallen medicynen én psy
chische hulp
In Nederland is men, in tegenstel
ling tot een land als Amerika,
huiverig voor teveel medicijnge
bruik
Er zyn evcnzovele voor- als nade
len aan het stellen van de MBD
diagnose en een daaruit voor
vloeiende behandeling. Het
voordeel voor het patiëntje is on
miskenbaar dat dc omgeving zyn
'rare streken' wellicht beter ac
cepteert Ouders zullen opge
lucht zyn dat het niet aan hén hgt
dat het kind zo lastig is
Het nadeel is echter dat een MBD-
kind een etiket krygt opgeplakt
waarvan het zyn leven lang niet
meer afkomt. Wat het etiket voor
het MBD kind zélf gedurende dc
rest van zyn jeugd betekent, is
helaas onduidelyk.
