c
Afwijzing is spookbeeld
voor Oegandese vrouw
Zimbabwe zoekt
select toerisme
Status in ruil voor geploeter en vernedering
MAANDAG 4 JANUARI 1982
Extra
Door Reinier van de Loo
Zij was oogverblindend, in
telligent en van hoge aris
tocratische afkomst. Prin
ses Bagaya van Toro. Ze
bracht het tot minister
van buitenlandse zaken
onder dictator Idi Amin.
Vooral omdat hij haar zo
aan zijn haremachtige col
lectie echt- en bedgenotes
dacht te kunnen toevoe
gen. Sinds het midden
van de jaren zeventig leeft
Bagaya echter in Kenia.
In ballingschap. Amin kreeg zijn
zin niet en „pakte" de prinses
door een schandaal te verzinnen.
Ze zou in een openbaar toilet op
het Parijse vliegveld Charles de
Gaulle met een westerse diplo
maat seks hebben bedreven.
Amins belachelijke hersenspin
sel haalde de wereldpers. Het lot
van honderdduizenden Oegan-
dese vrouwen nooit. En toch
staan zij in dit Oostafrikaanse
tropenland aan precies dezelfde
mannelijke willekeur bloot.
Verlegenheid
Als bezoeker in een Oegandees
huis of op het platteland in een
gastvrije hut krijg je een ere
plaats. De gastheer strooit wat
bevelen rond en zijn vrouwen
draven aan. Met drank, geroos-
terde pinda's, gebraden kip. Op
twee meter van je vandaan knielt
een van hen neer, de ogen neer
geslagen, de handen gevouwen.
Pas als je zelf een hand uitsteekt
en tot verbijstering van de man
ook nog opstaat om haar te be
groeten, schuifelt ze met gebo
gen hoofd wat dichterbij om zich
daarna in de grootste verlegen
heid terug te trekken naar waar
ze hoort: buiten, op de stoep bij
de houten pot om cassave te
stampen, «gono-bier te brouwen
of het houtvuur onder de water
ketel aan te houden.
Als het meneer belieft te eten
knielt zijn vrouw, of een van de
dienstdoende bijvrouwen, als
een slavin naast zijn stoel om zijn
handen te wassen. Een plaats
aan tafel is er natuurlijk niet voor
haar bij.
Je geneert je behoorlijk als je een
zelfde behandeling moet onder
gaan. Weigeren is een belediging.
Van de man omdat je zijn gast
vrijheid kennelijk niet waar
deert. Van de vrouw omdat je
laat blijken datje haar als onaan
trekkelijk of als slechte huis
vrouw afwijst. Afwijzing is voor
de Oegandese vrouw een spook
beeld.
Het land heeft een enorm vrou
wenoverschot. Acht jaar moord
dadig bewind van Amin en een
bevrijdingsoorlog die tiendui
zenden mannen het leven kostte,
hebben tot een ware mannen
jacht geleid.
Een beetje huisheer permitteert
zich vier vrouwen. Trouwt met
de eerste en neemt de meestal
veel jongere bijvrouwen gewoon
in huis. Hoewel natuurlijke jaloe
zie wel degelijk meespeelt, aan
vaarden de vrouwen hun lot en
proberen elkaar te verdragen. Zo
hebben ze tenminste onderdak,
eten, een man die bij haar kinde
ren kan verwekken en haar dus
status bezorgt.
Outcast
„Webale njo ssebo", hoor je dage
lijks vele malen: dank je wel,
Een vrouw zonder kinderen is een
outcast. Ik hoorde een Oegande
se academicus letterlijk de kin
derloze vrouw die met een hono
rabel accountant samenwoonde,
betitelen als „die is niet van hem,
die is van ons allemaal".
Naast een levendige traditie van
vrijheid-blijheid is ook het vrou
wenoverschot beslist oorzaak
van een opvallend soepele sa
menleving, waarin mannen gre
tig profiteren van de vlotte be
reidheid van zeer veel vrouwen
om relaties-voor-één-nacht te
aanvaarden.
Het gold kennelijk als het sum
mum van gastvrijheid dat een
paar vrienden bij wie ik te gast
was - geen leden van een primi
tieve plattelandsstam, maar heu
se notabelen - mij zonder omhaal
een vrouw voor de nacht aanbo
den. „Als een vrouw bij je wil zit
ten om te praten, betekent dat
dat ze ook bereid is met je naar
bed te gaan", gaf men als uitleg.
Je begrijpt het gemak waarmee Wrange bijkomstigheid: als de
Kleermakerij op straat in Kampala. Veel Afrikaanse vrouwen zorgen i
dig nakomelingschap. Rechten hebben ze nauwelijks.
hier over een vrouw wordt be
slist een klein beetje als je weet
wat in de meeste zwarte Afri
kaanse staten haar waarde is: op
het platteland kost een huwbaar
meisje tien koeien. Als haar ou
ders van stand zyn zeker het
dubbele. In de steden en het
meer ontwikkelde zuiden van
Oeganda betalen de ouders van
de bruidegom met geld, kleren
en drank.
Inruilen
vrouw niet meer voldoet, stuurt
de man haar zonder meer naar
huis en eist zijn bruidsschat te
rug. Voor haar gemakkelijk vier
anderen, en alles heeft zijn prijs -
ook een inruil-vrouw.
Het gevaar door de man te worden
verstoten, bedreigt elke vrouw.
Dagelijks. Deze eenzijdige man
nenmaatschappij eist totale toe
wijding. Hutten bouwen, het
land verzorgen, liefst meer dan
tien kinderen baren en groot
brengen (als het even kan zoveel
mogelijk dochters, vanwege die
bruiloftskoeien), dagelijks bood
r inkomen, huishouden en overvloe-
schappen doen en dat betekent
vele kilometers ver door het oli
fantsgras of de bush naar de
markt en terug met volle mand
of kruik in perfect evenwicht op
het hoofd, kind op de rug. een tas
in elke hand. Thuis wacht dan
het manvolk, gezapig koutend
rond de ajono-pot, op gebraden
vlees, bananenstamp en waragi
(jenever). De vrouw die na zo'n
dag het lef heeft de veelvuldige
paringsdrang van meneer te
weerstaan, kan de volgende mor
gen bont en blauw geslagen haar
biezen pakken.
Ik ontmoette een ervaren verpleeg
ster die er rond voor uitkwam
dat ze kort geleden heel doelbe
wust de man van haar vriendin
had verleid. Niet omdat ze hem
zo aantrekkelijk vond, maar om
dat ze „een kind nodig had". Het
kostte haar bijna het leven, want
de vriendin wachtte haar de vol
gende dag met een vlijmscherpe
panga op. Ze kon nog net van
haar wraakactie worden afge
houden.
Een kind bezorgt je respect, is een
investering. Levensverzekering.
Als je ouder wordt, trek je bij je
kinderen in, die ouders en groot
ouders altijd hoogachten. Jon
getjes zorgen voor het vee, meis
jes zijn net spaarbrieven: als ze
trouwen, vangen de ouders de
„rente".
Buurman
In het grensgebied tussen Karamo-
ja en Teso in Noordoost-Oeganda
zag ik een vrouw haar man afwij
zen die op bezoek kwam uit het
verre ziekenhuis waar hij ver
pleegd wordt wegens 'n ernstige
lepra-aandoening. Ze had hem
niet meer nodig. Niet alleen van
wege zijn ziekte, maar omdat hy
haar geen kinderen meer bezorg
de, zo ver van huis. Ze was, zei ze
openlijk, al naar de buurman ge
weest die haar gelukkig wel be
zwangerd had.
Als we wegrijden, de ernstig ver
minkte en nu ook nog van zijn
erf gejaagde man achterin, hol
len dertien kinderen, gierend
van de lol een tijdje achter de mo-
toka (motorcar) aan. De meesten
weten nooit wie hun vader is.
Het omgekeerde bestaat ook. In
Moroto, Karamoja, ontmoet ik
een Moesoga (man uifBoesoga).
Heeft vier vrouwen Had er vroe
ger nog meer. Rond de drie ver
sleten autobus-stoelen in de
modder op zijn erf dartelt een
tiental kinderen. Na twee lang
durige bezoeken aan dit door
taal- en stamgrenzen gespleten
land, leer je spraakverschillen te
onderscheiden. Stomverbaasd
vraag ik myn reisgezel of ik me
vergis: spreekt het ene kind Swa-
hili, een ander Iteso, een derde
Loesoga en een vierde Karamo-
jong? Jazeker, ze hebben alle
maal verschillende moeders, elk
kind spreekt zyn moeders taal.
Fa verstaat ze maar gebrekkig.
Een deel weet niét wie hun moe
der is, die is jaren terug versto
ten.
Het verbaast je al lang niet meer als
een Nederlandse arts je haar me
dicijn-voorraadkamer laat zien
en een beetje schamper op een
stapel dozen wijst: de pil, goed
bedoeld geschenk van een far
maceutische industrie, maar hier
volslagen waardeloos. Geen
vrouw die ze gebruikt
Traditie
In de grote stad vindt de Italiaanse
non in de missieschool nog wel
gehoor en begrip als ze vraagt:
„Wat betekent status als je om al
die kinderen honger moet lij
den?". Op het platteland, en dat
is in Oeganda net als bijna overal
in zwart-Afrika bijna 90 procent
van de natie, ontbreekt het de
ontwikkelingswerkers aan vol
doende overtuigingskracht: kin
deren maken, tegen de klippen
van de ellende op, is een niet te
verwoesten traditie Zelfs in het
lepra-ziekenhuis van Kumi krij
gen patiënten baby's. Niet dat
die gevaar lopen dezelfde ziekte
te erven, maar wat voor toe
komst hebben moeder en kind?
Als je in Kampala mooie, jonge Ba-
ganda-vrouwen ziet flaneren, be
hoorlijk erotisch-uitdagend in
hun strak om het lichaam ge
spannen, vliesdunne lange ja
ponnen, denk je aan een nieuwe,
zelfbewuste generatie. Vergeet
het. Gevraagd naar het waarom
van haar tamelijk opzienbarende
uiterlijk, zegt een secretaresse in
het hoofdkantoor van president
Obote's UPC-party „Ik zit vier
uur bij de kapper (voor het inge
nieuze miniatuur-vlechtwerk
waarmee Afrikaanse vrouwen
hun haar verfraaien), ik koop du
re kleren en ik heb make-up.
Kost me mijn hele salaris. Maar
als tk daarmee een man kan krij
gen is het toch een goede inves
tering?".
De hele maatschappij, de econo
mie, drijft op de vrouw. Op haar
slavenarbeid, haar verzorgende
taak. haar geploeter op akker en
markt, haar veelvuldig moeder
schap. Haar loon: status. De
prijs: onderwerping, uitbuiting,
vernedering.
Mosi-oa-tunya, zo noemden de
leden van de Kololo-stam de
indrukwekkende watervallen,
waar de Opper-Zam bezie zich in
een spleet in de aarde met
donderend geweld honderd meter
naar beneden stort. Mosi-oa-tunya:
de rook die dondert.
In 1855 werd dit natuurwonder
voor het eerst door een blanke
aanschouwd. De beroemde
ontdekkingsreiziger David
Livingstone hoorde, varend over de
verraderlijke Zambezie, de donder
en zag een wolk van opspattend
water aan de horizon. Hij legde
aan op het laatste eiland voordat
de rivier in het ravijn stort en
noemde de watervallen naar zijn
koningin, Victoria. Deze
majestueuze plek is een must
geworden voor de verwende toerist
die al het andere op aarde al heeft
gezien. Hij is welkom in
Zimbabwe.
Kudden olifanten zijn kenmerkend voor de wildparken in Zimbabwe. Er zijn er zelfs teveel.
Een zesde deel van het grondge
bied van de jonge staat Zimbab
we bestaat uit wildparken. Nu
de bevrijdingsoorlog voorbij is
en de zwarte partizanen uit de
bush tevoorschijn zijn gekomen
en ontwapend, wachten de
blanke rangers op safariklan
ten.
Tijdens de oorlog is het toerisme
naar dit wonderlijke land tot het
nulpunt gedaald. In het eerste
jaar nadat de de vrede was gete
kend stroomden 275.000 toeris
ten het land binnen. Voor dit jaar
worden er 400.000 verwacht. Er
mogen er niet teveel komen. Het
mag niet zo zijn dat de vreemde
lingen elkaar staan te verdringen
in het majestueuze regenwoud
aan de overzijde van de Victoria-
watervallen. Of dat een olifant of
rhinoceros slechts gefotogra
feerd kan worden met tientallen
met zebrastrepen beschilderde
safaribussen op de achtergrond,
zoals in Kenia het geval schijnt te
z\jn.
Blank
Mevrouw Victoria Fikile Chitepo is
als onderminister van het minis
terie van voorlichting belast met
het toerisme. Zij is de weduwe
van een van de leiders van het
eerste uur van de regeringspartij
ZANU. In 1975 kwam haar man
om het leven nadat onbekend ge
bleven tegenstanders een land
mijn hadden gelegd onder de op
rit van zijn huis. Een bijzondere
vrouw en aan haar leg ik mijn er
varingen met het toerisme in
haar land voor. Wie met het geor
ganiseerde reiswezen Zimbabwe
bezoekt, kan gemakkelijk in de
waan komen dat hij door een
blank land reist. De reis g
wel geheel per vliegtuig;
melijk dertig jaar oude Vickers
Viscounts, met het vertrouwen
wekkende merkteken van Rolls
Royce op de motoren en onge
twijfeld de laatste toestellen met
nog een soort scheepsbetim me
ring.
De passagiers van deze vliegtuigen
zyn zonder uitzondering blank.
Dat is dus ook de bevolking op
de vliegvelden alsmede de inzit
tenden van de transferbussen.
Hotels blijken eveneens slechts
door blanken te worden be
woond, evenals de Safari Lod-
Victoria Chitepo glimlacht. „Onze
Afrikaanse bevolking kan het
zich gewoonweg niet permitte
ren een dag op vakantie te gaan.
Toen ik voor het eerst met mijn
familie in het Wankie Safari Park
was, hebben wii ons suf gezocht
naar een goedkoop onderko
men".
„Natuurlijk mag het toerisme op
den duur niet alleen maar een
zaak voor blanke buitenlanders
zijn. Wij zullen onze eigen men
sen moeten opvoeden in de his
torische en natuurlijke rijkdom
men van hun land. Maar dat kost
tijd. Overigens zijn wij helemaal
niet geinteresseerd in massatoe
risme. Zimbabwe zou Jumbola
dingen vreemdelingen niet aan
kunnen. Wii hebben behoefte
aan selecte gasten; mensen die
voor ons de moeite waard zijn en
genoeg geld kunnen uitgeven".
Zuid-Afrika
Het toerisme in de jonge staat Zim
babwe is, het verbreken van de
diplomatieke betrekkingen ten
spijt, in handen van Zuidafri
kaans kapitaal. De belangrijkste
hotels worden gecontroleerd
door de Southern Sun-group, die
eigendom is van Zuidafrikaanse
bierbrouwerijen. De Safari Lod
ges in de wildparken zijn even
eens van de gehate zuiderburen.
De meeste busondernemingen
en de reisbureaus niet minder.
Simbarasha Mumbengegwi, on
derminister van buitenlandse za
ken in de regering van Robert
Mugabe, haalt zijn schouders op.
„Die handelsbetrekkingen met
Zuid-Afrika zijn een erfenis. Het
is een historisch gegeven dat ons
land voor de bevrijding een soort
provincie van Zuid-Afrika was.
Daar kunnen wij vooropig niet
veel aan veranderen. Wij moeten
daarmee leren leven, totdat wij
onze economie in eigen handen
kunnen nemen".
John Robinson, adviseur van het
ministerie voo economische
planning heeft een minder poli
tiek antwoord. Inderdaad veran
dert de houding ten opzichte van
Zuid-Afrika. De absolute vijan
digheid van na de machtsoverrta
me heeft plaats gemaakt voo
een pragmatische instelling. Bui
tenlandse investeringen uit an
dere landen verdringen lang
zaam maar zeker de overheersen
de positie van Zuid-Afrika.
De minister van transport, Daniel
Ngwenya, knikt instemmend als
zijn blanke secretaris-generaal
verklaart dat de verbeterde ver
houding met het zuiden ertoe
heeft geleid dat een recent con
flict over in bruikleen afgestane
locomotieven, na uitvoerige on
derhandelingen is opgelost.
Lucratief
Zuidafrikaans kapitaal of niet, de
op safari beluste toerist en de
wildparken leggen Zimbabwe
geen windeieren. De zorg voor
het met uitsterven bedreigde
grote Afrikaanse wild is een lu
cratieve zaak aan het worden. De
wildstand neemt in de be
schermde parken zeer snel toe.
Olifanten, buffels, antilopen, ïm-
De Victoria watervallen.
pala's, wildebeesten en leeuwen
gedijen als nooit te voren en zoe
ken weide- en jachtgrond buiten
de parken, op het land van blan
ke boeren in de omgeving.
In Zimbabwe is de eigenaar van
het land ook de bezitter van al
het wild dat zich daarop bevindt.
Hij mag het afschieten. Alleen
als hy het verhandelen wil, heeft
hij toestemming nodig van de
beheerders van de wildparken.
En die wordt maar al te graag ge
geven. Vooral voor olifanten,
want daar heeft het land er teveel
van, zodat het dreigt te worden
kaal gevreten.
Buck de Vries is zo'n boer aan de
periferie van het Wankie Safari
Park in het zuiden van het land.
In de zeventiende eeuw verlieten
zyn voorouders Friesland om te
gaan boeren in Zuid-Afrika. Drie
eeuwen later liet Buck de boede-
ry van zijn voorouders aan zijn
vele broers en trok naar Rhode-
sie. Daar kocht hij 15 000 hecta
ren land, grenzend aan een rivier
en met een omtrek van 47 kilo
meter. een soort eigen provincie
dus eigenlyk. Hy begon als vee
boer met zesduizend stuks vee
de verwende toerist.
(Foto GPD»
Jaarlijks verloor hij meer dan
duizend koeien aan de vraat
zucht van de leeuwen uit het aan
grenzende wildpark. Hy liet de
koeien voor wat zy waren en
ging leeuwen vangen met de be
doeling een groot leeuwenpark
in Rhodesié in te richten.
Wildhandel
Dat was een waanzinnig idee, vond
Ian Smith indertyd Een leeu
wenpark naast een wildpark
werd door hem als te bizar van
de hand gewezen Daarna wierp
Buck de Vries zich op de jacht en
de wildhandel. Het werd een suc
cesstory. Het grote Wankie Sal'.i
n Park kan zo'n zestienduizend
olifanten huisvesten. Met méér
wordt het te vol, of liever te kaal.
De afgelopen jaren worden er
minstens achttien- tot twintig
duizend geteld, zodat er een paar
duizend naar de andere wereld
moeten worden geholpen. Buck
de Vries neemt er zo'n slordige
zevenhonderd voor zyn rekenin-
,K
Hoe gaat dat in zyn werk? Wie is
geïnteresseerd in een dode oli
fant? Voornamelyk zyn dat ja
gers uit Amerika, Weet-Duits-
land en zelfs Rusland Om een
olifant te mogen afschieten,
moet die jager eerst bereid zijn
om ongeveer 10.000 gulden neer
te tellen. Voor dat bedrag is
Buck de Vries bereid hem te be
geleiden. Hy moet van dat be
drag 3500 gulden aan het wild
park afdragen. Het vlees moet hy
afleveren by het dichtstby gele
gen dorp. De jager, die na beta
ling van deze bedragen zyn ego
heeft opgevijzeld met een al dan
niet trefzeker schot, kan vervol
gens met de hulp van Buck de
Vries nog wel enig profijt
maken.
Huid en slagtanden van de olifant
brengen goed geld op. Van wild
is alles te gebruiken, het id en het
karkas als jachttrofee. Het levert
aanmerkelijk meer op dan vee,
dat verzorgd moet worden en ge
weid. De wilde beesten zorgen
voor zichzelf en houden zichzelf
raszuiver in stand. De winst die
de wildparken opstrijken uit de
jacht, komt onder het nieuwe be
wind rechtstreeks ten goede aan
de dorpen en gemeenschappen
aan de rand van de wildparken.
Het afgelopen jaar is byna twee
miljoen gulden aan de nederzet
tingen afgedragen en dat geld
wordt gebruikt voor de bouw
van scholen en ziekenhuizen.
Rennen
Op die manier hoopt het de pare -
ment van nationale parken en
wildstand belangstelling en res
pect van de inheemse bevolking
voor de wilde dieren op te wek
ken. „Dat is een moeilijke zaak",
zegt Victoria Chitepo „De Afri
kaan bekykt het wild niet met
dezelfde nieuwsgierigheid als de
blanke toerist. De wilde beesten
hebben voor hem iets bedrei
gends. Voor de meesten bete
kent het zien van een leeuw dat
je voor je leven moet rennen.
Maar het overgrote deel van de
bevolking heeft nog nooit een
leeuw gezien Ik ben in myn
jeugd aan de aanwezigheid van
olifanten gewend geraakt, maar
miin eigen kinderen hebben er
by voorbeeld nog nooit een ge-
„Wy moeten ook in dit opzicht on
ze mensen leren met dieren om
te gaan Zy moeten er respect
voor krygen en niet langer met
de meest primitieve methoden
op jacht gaan. Er lopen honder
den olifanten met afgesneden
slurven rond. Die zijn pynlyk
vastgelopen in door inheemsen
gespannen yzerdraad, nadat zy
op de vlucht zyn gejaagd door
hun weidegrond in brand te ste-
k'-n Door de pt ir
toegestane jacht aan de dorpen
in de omgeving af te staan, ho
pen wy dat de bevolking gaat in
zien dat het in hun eigen belang
is het wild te beschermen".
