Recht voor Palestijnen én Joden
„Joden weer gedrukt in de oude rol van slechterik"
EQSE9
Gereformeerde commissie Werelddiakonaat op zoek naar waarheid9
[qfMlï
ZATERDAG 19 DECEMBER 1981
Een 64 pagina's tellend geschrift van de
commissie 'Werelddiakonaat' van de Ge
reformeerde Kerken in Nederland over
'de Palestijnen en de staat Israel' heeft
nogal stof doen opwaaien, zowel buiten
als binnen deze kerk.
De commissie 'Kerk en Israel' van dezelfde
Gereformeerde Kerken is erg ontstemd;
het boekje is geheel zónder haar uitgege
ven, terwijl 'Israel' toch héér specialiteit
is. Ze is niet verstoord omdat het lot van
de Palestijnen in dit geschrift centraal
staat, maar "omdat dit gebeurt binnen
een tendentieuze geschiedschrijving, die
wezenlijke elementen in het Joods-Pale
stijnse conflict weglaat of verdoezelt".
De gereformeerde commissie - 'deputaat-
schap', heet dat officieel - verwijt haar
werelddiakonale zuster een 'beperkte en
eenzijdige visie op het zionisme en een ne
gatieve benadering van het Joodse zelf-
verstaan'. "De diepte en de ernst van het
antisemitisme - in allerlei vormen -
worden niet gepeild".
Het Nieuw Israëlitisch Weekblad trekt fel
van leer. De gereformeerden - "wat be
zielt hen toch?".... - hebben hiermee Is
rael en het Joodse volk op een geraffineer
de manier onderuit gehaald, zo reageerde
het blad. Weliswaar erkennen de schrij
vers van het boekje, dat de gemeenschap
pelijke schuld aan de moord op de Joden
de christenen verplicht tot bescheiden
heid, maar "wie door de franje van het
rapport heenkijkt, wie de argumenten op
waarheid toetst, komt tot de ontdekking,
dat de Joden wéér worden gedrukt in de
oude rol van slechterik". "Zij zouden de
onderdrukking over de Palestijnen heb
ben gebracht. En wie had dót nou van Jo
den verwacht!"
in een brief aan de deputaten -
een afschrift naar de synode van de Gere
formeerde Kerken in Nederland is gegaan
vraagt het Israel-Comité Nederland, de
verspreiding van de brochure te stoppen
óf het stuk vergezeld te doen gaan van een
aanhangsel waarin ook andere meningen
naar voren komen. De werkgroep 'Con
tact met de kerken' van het Israel-Comité
kan in deze uitgave moeilijk enig begrip
ontdekken voor het Joodse volk.
Waarom is deze brochure
geschreven? Omdat het
werelddiakonaat van de
Gereformeerde Kerken al
jarenlang betrokken is bij
hulpverlening in het Mid
den-Oosten en christen-
Palestijnen binnen de
staat Israel en in de bezet
te gebieden het gevoel
hebben dat ze een verge
ten groep zjjn.
"De westerse kerken", zegt de
commissie voor werelddiako
naat, "waren vaak mede schuldig
aan het ontstaan van antisemitis
me. Ze hebben weinig gedaan
om uitbarstingen daarvan in te
tomen, en hebben deze soms
zelfs goedgekeurd. Nooit zullen
wij mogen vergeten, dat het anti
semitisme miljoenen slachtof
fers heeft geéist".
"Maar bestaat in onze tijd niet het
gevaar, dat een weinig kritische
houding ten opzichte van de
staat Israel de ogen sluit voor de
slachtoffers onder de Palestij
nen? Werkt zo'n houding niet be
lemmerend voor een oplossing
die zo min mogelijk onrecht doet
aan zowel Palestijnse Arabieren
als aan Joden in de staat Israel
en de door Israel bezette gebie
den?"
Schuld
De commissie denkt, dat er in Ne
derland meer begrip is voor de
positie van de Joden dan voor
het lot van de Palestijnen. Ze be
grijpt dat wel. Het hangt samen
met het smartelijke lot van de Jo
den in de loop van de geschiede
nis. "De Europese christen
draagt terecht schuld met zich".
Hij probeert dat nu als het ware
te vereffenen.
Maar er is nóg iets.
Het verlangen om terug te keren
naar Zion is kenmerkend ge
weest voor de Joden gedurende
vele eeuwen. Dat was een vorm
van 'religieus zionisme'. Het poli
tieke zionisme, ontstaan in de ne
gentiende eeuw, hangt samen
met het toenemende antisemitis-
Voor veel christenen is nauwkeuri
ger informatie over dat politieke
zionisme en over wat er is ge
beurd rond de stichting van de
staat Israel minder interessant
en zelfs onbelangrijk. "Immers,
voor hen staat of valt de beoorde
ling van het Midden-Oosten-
vraagstuk met een bepaalde bij
beluitleg. Aan de Joden is het
land beloofd, en ééns beloofd
blijft beloofd, zo is ongeveer de
redenering".
De commissie voor werelddiako
naat noemt dat de 'christelijk-
zionistische' zienswijze. Men
ziet zich als christen gedwon
gen - op theologische, ja zelfs
op christologische geloofsgron
den - door dik en dun échter de
staat Israel te staan.
De samenstellers van het boekje
vinden dat een houding waar
voor je moet oppassen.
"Men mag in het gebeuren in het
Midden-Oosten niet al te snel 'de
hand van God' onderkennen".
Als een christen-theoloog de suc
cesvolle Sinaï-expeditie van 1956
als een 'wonder' typeert, dan
"lijkt ons dat een zeer gevaarlijk
soort theologie". "Wanneer men
zulke overwinningen met Gods
bedoelingen in verbinding wil
brengen, zou dan niet, volgens
dezelfde logica, de terugslag van
1973 als Gods kastijding moeten
worden uitgelegd? In de geschie
denis is God té vaak gebruikt
voor de eigen politiek, ideologie
of geschiedenis-interpretatie"
Tweederangs
In een hoofdstuk over antisemitis
me en antizionisme schrijven de
gereformeerde deputaten, dat er
geen sprake is van een historisch
antisemitisme van Arabieren je
gens Joden, zoals het christelijke
Europa dat kent. De Joden wa
ren in de islamitische wereld wel
tweederangs burgers, maar dat
waren de christenen pok. "Ara
bieren zeggen vaak, dat ze anti
zionist zijn, maar géén antise
miet. Zij verzetten zich tegen een
bepaalde politiek van de staat Is
rael, niet tegen de Joden als zoda
nig".
De mening dat de Palestijnse niet-
erkenning van de staat Israel een
reflectie (terugkaatsing) is van
het niet-erkennen door Israel
van het bestaan der Palestijnen,
vindt in het gereformeerde boek
je geen tegenspraak. "Men kan
dat zeggen", schrijven de depu
taten.
Die niet-erkenning van de Palestij
nen gaat, volgens hen, terug op
de vroegste periode van de zio
nistische beweging, die als leuze
had: 'Het volk zonder land (de
Joden) voor een land zonder volk
(Palestina)'. Maar Palestina wós
geen land zonder volk. "Voor be
paalde zionisten was het een gro
te schok, te moeten zien dat dit
land niét onbewoond was".
De Joodse filosoof Martin Buber
heeft eens gezegd: "De Palestijn
was voor ons de onzichtbare
man". Dót is misschien wel de
belangrijkste oorzaak van het
slepende conflict in het Midden-
Oosten. "De houding die vele
zionisten in het verleden en Is
raeli's tot op vandaag ten opzich
te van de Palestijnen innemen is
die van een kolonisator. In het
Midden-Oosten moest een kolo
nie worden gesticht die het ach
tergebleven gebied tot ontwikke
ling zou kunnen brengen".
Dat is, zo menen de schrijvers van
het boekje, ook de visie van ve
len die Israel steunen. "De Israë
lische kolonisten brachten een
verwaarloosd land eindelijk eens
goed tot ontwikkeling. De woes
tijn gaat bloeien".
Vlucht
Tussen 1937 en 1948 zijn vele Pale
stijnen verdreven. "Door terreur
acties wordt vrees onder de be
volking gezaaid. Duizenden ne
men de vlucht". Naar schatting
hebben in 1948, na de beëindi
ging van het Britse mandaat,
726.000 Arabieren Palestina ver
laten. Op 31 mei 1968, na de vij
andelijkheden van 1967, waren
450.000 tot 500.000 Palestijnen
opnieuw 'verplaatst'.
Pas in 1956 is er sprake van enige
tegen-organisatie van Palestijnse
kant. Vooral na de oorlog van
1967 begonnen de Palestijnen
duidelijk voor hun rechten op te
komen. De onderhandelingen
over autonomie voor de Palestij
nen stagneren voortdurend.
"Door Israels nederzettingenbe-
leid worden deze mensen alleen
nog maar méér in hun verlan
gens teleurgesteld"
Na de stichting van de staat Israel
heeft zich een ware exodus van
Joden uit de Arabische wereld
ingezet. Tal van Joden verlieten
hun land en het merendeel ging
naar Israel. Het gereformeerde
BETHLEHEM - Een oude Arabier leidt zijn ezel over het Kribbeplein,
waar werklieden bezig zijn met het bouwen van een podium voor de kerst
viering. Op de achtergrond de Geboortekerk.
werelddiakonaat vindt het on
juist, de problemen van de Pale
stijnse vluchtelingen 'verval
len' te verklaren vanwege deze
Joodse uittocht.
Kerken
Als een 'handicap' voor de kerken
in Israel ziet de brochure, dat ze
Arabisch zijn en dus delen in alle
problemen die de Palestijnse
Arabieren in de staat Israel on
dervinden. De economische, so
ciale en politieke discriminatie
doet een klein maar toch
groeiend aantal jongeren emigre-
De regionale Raad van Kerken
voor het Midden-Oosten is al ja
renlang nauw betrokken bij het
vraagstuk van de Palestijnse
vluchtelingen in het door Israel
bezette gebied en daarbuiten.
Eind 1979 hield deze raad een
'consultatie' op Cyprus over het
Palestijnse probleem. De verga
dering kwam tot de conclusie dat
alleen door zelfbeschikkings
recht voor de Palestijnen en het
hebben van een staat in Palesti
na vrede en rechtvaardigheid be
reikt kunnen worden. "En de
christelijke gemeenschap in de
wereld", zo werd in de slot
verklaring gezegd, "moet gevoe
liger worden voor de voornaam
ste oorzaken van het Palestijnse
vraagstuk".
Ook de sectie 'internationale za
ken' van de Nederlandse Raad
van Kerken houdt zich hiermee
bezig. Deze noemde een aantal
punten als richtlijn voor discus
sie en overleg. De gereformeerde
commissie meent, dat dié punten
een belangrijk hulpmiddel zijn
om het gesprek over dit conflict
in de kerken op gang te brengen.
Zes punten
De brochure van de commissie
geeft zelf ook een zestal punten
waarop de kerken zich nu moe
ten richten.
1. Bestrijding van het antisemitis
me; 2. grote schroom betrachten
bij het theologisch 'verklaren'
van de staat Israel (ook al om de
rechten van de Palestijnen niet
uit het oog te verliezen); 3. vra
gen stellen over recht en gerech
tigheid (oud-testamentische pro
feten!) aan Joden die voorstan
der zijn van het zionisme; 4. de
politiek van Israel, de Arabische
landen en de Palestijnse bevrij
dingsorganisatie PLO kritisch
volgen; 5. bezinning op de
'Boodschap aan de kerken'
(1979) van de Raad van Kerken
voor het Midden-Oosten over
hulp aan Palestijnse vluchtelin
gen; 6. hulpverlening van het
werelddiakonaat aan de zwakste
groepen in Israel en in de door
Israel bezette gebieden. Het gaat
bij dat laatste vooral om Pale
stijnse Arabieren en christelijke
minderheden. Maar ook om Jo
den die uit de Arabische landen
zijn gekomen.
Volgens de gereformeerden van
het werelddiakonaat kan de
toestand in het Midden-Oosten
alleen veranderen als er een ge
sprek komt tussen de Israëli
sche regering en de PLO.
Het gereformeerde rapport - adres
van de deputaten werelddiako
naat: postbus 2211, 3830 AH
Leusden - besluit met de verze
kering, dat het niet is geschreven
vanuit een standpunt pro of con
tra welke bevolkingsgroep ook.
"Wij zijn op zoek geweest naar
waarheid en recht voor mensen,
voor Palestijnen én Joden".
Franje
Het Nieuw Israëlitisch Weekblad
noemt dat zonder meer 'frai\je'.
Het geeft het rapport het etiket
'schandelijk' en 'schadelijk'.
"Het zal wel niet zo zijn bedoeld,
maar het doet denken aan de
propagandistische argumenten
waarmee de holocaust werd in
geleid en gerechtvaardigd".
Ook de gereformeerde commissie
'Kerk en Israel' heeft er nadruk
kelijk afstand van genomen.
Hoe men de inhoud van dit ge
schrift ook beoordeelt, merk
waardig is wel, dat het geheel
buiten de commissie 'Kerk en Is
rael' om is uitgegeven.
De vraag ligt voor de hand, of dat
met of zonder opzet is gebeurd.
De opvattingen in deze commis
sies lopen misschien wel zo ver
uiteen, dat een gezamenlijke uit
gave hierover onmogelijk is.
Maar mét de keuze van de titel -
'De Palestijnen en de staat Israel'
- geeft de commissie voor we
relddiakonaat zélf al duidelijk
aan, dat het hier niet louter om
werelddiakonale zaken gaat.
Zonder van eigen overwegingen af
te stappen, had de commissie in
overleg met het deputaatschap
'Kerk en Israel' wellicht een wat
evenwichtiger stuk over deze in
gewikkelde kwestie geschreven.
Zij moet op z'n minst hebben ver
moed, dat ze nu van eenzijdig
heid zou worden beticht. Dat had
ze kunnen voorkomen. Overigens
getuigt het wel van moed, dat ze
haar eigen visie zo onverbloemd
presenteert.
Dit boekje stelt de 'christelijk-zio-
nistische' zienswijze, gekoppeld
aan het lot der Palestijnen, met
recht en reden ter discussie. Maar
het lijkt geen bijzonder geschikt j
middel om christenen die zo den
ken tot een bredere kijk op dit
vraagstuk te brengen.
S. J. DE GROOT
LEIDEN: Herv. Gem Hoogl. kerk 10 o
Pannekoek, ha, 11.45 oeeum. dienst;
Marekerk 10 dr. Meijers, 5 ds. De Jong;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Kra-
Regenboog (Merenwijk) 9.30 zr. Meyer
en ds. Hortensius. 11.15 zr. Meyer en
pastoor Landskroon;
Bethlehemk (Driftstr10 prof. dr De
Jonge;
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 9 ds.
Rietveld, 10.30 dr. Lamping;
Vredesk.(Burggravenl.) 10 ds. De Mey;
Waalse kerk (Breestr.) 10.30 ds. Ribs; let.
Acad. Ziekenhuis 10.15 mevr. Linden- Rk Kerk:
burg;
Diakonessenhuis 10.30 ds. Van 't Hof.
Endegeest 9.30.
Haarl.straat zat. 7. zo. 9.30, 10.45 en
12.15.
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv Gem. 9.30 ds. Berg-
Geref. K 10 ds. v.d Berg. Bodegraven.
10.30.
Gcref Kerk: Zuiderk (Lammen-
schansw.) 10 ds. Bovenberg;
Petrak. (Surinamestr.) 10 dr. Vlijm,
Oude Vest 10 ds. Koolstra, 5 ds Riet
veld;
Maranathak.(L. Morsw.) 10 ds. Kramer.
Bevrijdingsk (MuntgomrrystT9 ds
Rietveld, 10.30 dr. Lamping. 5 ds. Kool
bejaardenhuis Groenhoven 10 ds. Hem-
Dolererdc Gcref. Kerk (Lokhorstk): 9
hr. Visser, 7 ds. v.d. Haagen, Poortugaal.
Geref. K. Vryg. (Herengr10 en 5 ds.
v.d. Haar.
Chr. Geref. K. (Steenschuur): 10 en 5 ds.
Den Hertog.
Geref. Gem. (N. Rijn). 10 en 4.30 ds.
Boogaard.
Geref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr.): 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.):
10.15 kinderkerstfeest
Remonstr.-Doopsgez. Gem (Lok
horstk): 10.30 ds Knoppers. Hoorn
Baptistengem (O. Ryn 3): 10 ds. Bos
veld, 5 kinderkerstfeest
Evang. Christengem (Middelstegr 3):
10 br. Dikkes. 4 familiekeretfeest
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21) 5 nam. hr v. Diggelen.
Evangeliecentrum Zijlsingel 2: zo. 10 hr.
Zylstra, di. 7.30 kerstfeest voor ieder-
Pink6tergem. (O. Vest 13): 10 hr. Eiker
bout.
Leger des Heils (Hooigr.): 10 en 7.30.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rynd. 24): 9.30
dienst.
Christian Science (Steensch. 6): 10.30.
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl.) 9.30.10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) 10
Church of England (in oud-kath. kerk,
Zoeterw.singel): 5 nam.
Rooms-Kath. K Haagweg zat. 7. zo. 9
en 10.45;
Herensingel rat. 7, zo. 8.30. 9.30 en 11,
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7. zo.
9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7. zo. 8.30. 10, 11.30, 6
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventsk 10 ds. v.d. Heiden, 5 ds. Arke-
raats, Hardinxveld; Kruisk. 10 ds. De
Jonge; Opst.kerk 10 ds. Bogers, 6.30 ds.
De Jonge; G. Herderk. 9 ds. Mulder, 6.30
ds. Verheul; Ashram (Marsdiep) 10.30
ds. Mulder. De Bron 9 en 10.30 ds. Ver
heul. 6.30 ds. Mulder; Albanianae (Dia-
mantstr10 ds. Moll. Driehoome 7
Onderweg (Lijsterl.) 10 ds. Ooit;
Geref. K.: Mar.kerk 10 ds. Vree. 6.30 ds.
Stolk; Salv.kerk 10 ds. Stolk, 6.30 ds.
Vree. Zie ook herv. gem.
Geref. K. Vrijg (Rijnstroom): 9.30 ds.
Heij, 5 dienst.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1); 10 ds.
Koekkoek. 6.30 ds. Koekkoek, in Boni-
faciuskerk, mmv Gert en Hermien Tim-
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Talsma, Den Haag, 6.30 ds. v. Achter
berg. Leiden, jeugddienst.
Geref. K.: 9.30 ds. Damsma, Rijnsburg, 5
ds. Versluys, Maassluis.
Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zat. 7. zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10.15 ds. v.d.
Wal. 5 kinderkerstfeest.
Geref. K.: zie herv. gem.
Chr. Geref. K.: 10 leesd.. 5 ds. Slofstra.
Rk Kerk: Mart. zat. 7. zo. 8.30, 10 en
11 30;
Jozefk. zat 7, zo. 10 en 11.30.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10.
Volle-evang.gem. (school Westprenu-
dew 10 hr De Jong.
Pinkstergem «school De Wegwijzer. Ba-
Remonstr. Kring (Van Mandersloostr.
38): 10 dr. Cramer.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat 7. zo. 9.45 en
1130;
Piusk. zat. 7. zo. 9 en 10.30;
De Bron zat.7, zo. 9.30 en 11
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds. v.
Laar, Zeist. 6 ds Blenk, Oudewater.
Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Vogelaar.
BODEGRAVEN Herv. Gem. Dorps
kerk 10 en 6.30 ds. Richter;
Salv.kerk 10 en 6.30 ds. De Vreugd;
Bethl.kerk 10 en 6.30 ds. Wieman. H.av.
Geref. K.: 10 ds. v.d. Berg. 6.30 ds. Elder-
BOSKOOP Herv Gem Dorpskerk 9,30
ds. Stelwagen. 6.30 ds. Vlasblom,
De Stek 9.30 ds. Vlasblom.
Geref K 9 30 en 5 ds Omta.
Chr. Geref. K.: 9.30 en 5 ds v. Langevel-
de.
Rk Kerk: za. 5.30 (De Stek) en 7, zo. 9.30
Geref. K.: 10 ds. Kersten, 5 ds. v.d.
Horst
Rk Kerk: zat 7. zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv Gem. N.
Kerk 10 ds. Visser, bevestiging ds. v.
Sliedregt, 6 ds. intrede ds. Van Slie-
dregt;
O. Kerk 10 ds. Nicola, Nieuwendijk, 5
ds. Vink,
Ichthusk. 10 ds. Driebergen, 5 ds. De
Jong;
Pnielk. 9 30 ds. De Jong, 5 ds. Bosma,
De Hoeksteen 10 dovendienst, hr. v.
Kempen.
Geref K.: Vr.kerk 10 ds. Vrolijk, 5 ds.
Kersten,
Triumfatork. 10 ds. v.d. Horst, 5 ds. Vro-
Geref. K. Vrijg.: 10.15 leesd., 3.30 ds.
Heida.
Ned. Geref. K.: 8.45 br. Kloosterman, 7
ds. Waagmeester.
ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.): 10 leesdienst,
7 ds. Boogaard.
Volle-evang.gem. (Voorstr. 100): 9.45.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Cnossen, Delft, mmv koor
en blokfluitgroep, 7 zie geref. kerk.
Geref. K.: 10 dr. Bade, 7 ds. Haakman,
Zwammerdam, gez. dienst
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
K. Dorpsk. 10 ds. v. Loenen, 6.30 ds. v
Loenen, jongerendienst;
Hoofdstr. 10 prof. mr. Reugebrink;
Scheppingsk. 9 en 10.30 mevr. ds. Wes
tera, 7 volkskerstzang.
Elis.ziekenhuis 9.30 hoogmis, rector
Vyfligschild, 10.45 ds. Brommet, doop
en avondmaal.
Bapt.gem. (wijkgeb.Zijlkw.): 10 br. De
Vries.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9. 10.30 en 12.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Schalk. 7 volkskerstzang in 't Spant.
Geref. K.: 9.30 ds. Los, 7 volkskerstzang
in 't Spant
Rk Kerk: zat. 7. zo. 8.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10.15 ds.
De Gelder;
Pauluskerk 10 ds. 't Hooit, 7 ds. De Gel
der.
Geref. K.: 9 ds. Verschoor, Aalsmeer, in
herv. kerk, 7 ds. Elgersma, Noordwijk,
in Salvatori.
Geref K. Vryg.: 10.30 en 4.30 ds. De Put-
Ned Geref K. (Salvatori): 10.45 en 5 ds.
Schuurman.
Chr. Geref. K: 10 en 4.30 ds. v. Dy ken.
Geref. Gem.: 10 en 4 ds. Hakkenberg.
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30;
Poelpolder zat. 7, zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7. zo. 8.30, 10 en 11.45;
Engelbew. zat 7. zo. 8. 9.30. 11 en 5.45.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 hr
Stam. 6.30 ds v. Doorn, Alphen.
Geref K.: 9.30 ds. Houtman, 6.30 ds.
Wolthuis, beiden Heemstede.
Chr. Geref. K.: 9.30 en 6.30 ds. v. Leeu-
Remonstr. Gem.: kerstfest zondags-
Geref. K.: 9.30 hr. Wolf, Alphen, 7 hr. v
Wallinga.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Goverts, 7 ds. Bergsma.
Geref. K.. 9.30 ds. Rang. 4.30 ds. Wijn
gaarden.
Chr. Geref. K.: 9.30 en 3 ds. Visser.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Dek
ker. Loenen aan de Vecht 7 ds. Was-
sinkmaat, Westbroek.
Geref K.(W. Verlaat): 10 en 7 ds. Noote-
boom.
Rk Kerk: zat. 7.30, zo. 9 en 10.30.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Voorstr-
.(Binnen) 10 ds. v.d. Lee, ha, 3.30 hr. Vis
ser; Vinkenlaan 5 ds. Keuning, ha; Sole
Mio 9 ds. v.d. Lee;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Keuning, ha, 5 ds.
v.d. Lee, ha;
De Rank (Golfbaan) 10 mr. De Man,
Sprang Capelle.
Geref K.: Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Bouma,
ha;
Vinkenl. (Binnen) 9.30 ds. Elgersma, ha;
Stichtingskerk 11 ds. Elgersma. Zie ook
herv. gemeente.
Rk Kerk: Zee zat. 7. zo. 9.30 en 11;
Binnen zat. 7, zo. 8,10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
Streefland, Nijkerk;
De Zilk 10 hr. De Haan, Bodegraven
Rk Kerk: Victork zat. 7, zo. 9.30 en 11.
Jozefk. zat 7. zo. 8.30 en 10.
OEGSTGEEST: Herv.Gem. Groene of
Will kerk 11 ds. Ter Linden en pater v
Vliet, oecum. dienst;
Pauluskerk 9.30 ds. Kooman;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds.
Noorman. 7 dr. Cramer.
Geref. K. Vryg.: 8.45 ds. De Putter.
Ned. Geref. K. (Gem.centrum): 8.45 ds.
Brink. 4 ds. De Lange.
Van Wyckerslooth: 3 ds. Visch en pater
Bartels.
Endegeest: zie Leiden.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum) 4
Rk Kerk: Will.kerk zat. 7. zo. 9 en 11.30;
Bonaventurakapel zat. 6.30, zo. 9 en 11
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. Bronsgeest.
Geref. K.: 9.30 ds. Jaspers Focks, 5 ds.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat 7, zo. 8. 9.30 en 11
Petrus-B. zat 7. zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Heiv. Gem. 9.30
dr. Gerssen, Utrecht, 7 ds. De Leeuw.
Maarn.
Chr. Geref. K.: 9.30 en 2.15 ds. Bouw, ha.
de;
Bethelkerk 9.30 dr. v.d. Bank. Ede
Geref. K.: Petrak. 9.30 ds. Baayen, 5 dr.
v. Oeveren;
Imm.kerk 9 en 10.30 dr. v. Oeveren, 5 ds.
Snel;
Mar.kerk 9.30 ds. Romein, 5 ds. Baayen.
Geref. K. Vrijg.: 10 en 5.15.
Chr. Geref. K.: 9.30 en 5 ds. De Joode.
Evang. Christengem. (aula mavo)! 10 br.
v.d. Geer, Purmerend.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.30.
SASSENHEIM. Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. v.d. Meer. 7 dienst voor jongeren,
ma. 21 dec. 7 nam. kerstfeestviering
Kompasschool.
Geref. K.: 10 ds. Baas, 5 ds. Jaspers
Focks, Oude Wetering.
Chr. Geref. K.: 10 en 5 ds. Slofstra, ha.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds.
Klein Kranenburg.
Geref K.: 10 hr. v. Duin, 6.30 ds. Bae-
rends, Nieuw-Vennep.
Rk Kerk: Aardam zo 9 en 12;
kerk Langeraar zat. 7, zo. 8.30, 9.30 en
11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds.
Vermeulen. 6.30 ds. v. Niel.
Geref K.: 9.30 ds. Rullmann, Den Haag.
6.30 ds. v.d. Horst Katwijk.
Geref. K. Vrijg.: 9.30 en 5 ds. Heida.
VOORHOUT: Herv. Gem. za. 7 avond
gebed, morgen 10 ds. Brokerhof
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9.10.30 en 11.45.
zondagsschool;
aula Noord-Ho
aula Noord-Hofl. 9.30 ds. v.d. Schoot;
'De Ontmoeting' (Noord-Hofland): 7
nam. openingsdienst. ds. De Zwart en
ds. v.d. Schoot;
kapel Ryndyk 3 kerstfeest zondags
school,
Hulp en Heil (Schakenbosch) lp ds. Ver-
heule.
Geref. K.: 10 ds. De Zwart. Zie ook herv.
gemeente.
Geref K. Vryg.: 10 en 5 ds. De Wolf.
Rk Kerk: Laur.kerk zat. 7. zo. 10 en
11.30;
aula Noord-Hofl. zo. 11.
WADDINXVEEN: Herv.Gem. Brugk.
9.30 ds. Verboom, 5 ds. Maasland;
Hoeksteen 9.30 ds. Maasland, 6.30 ds.
Roetman;
Bethelk. 9.30 ds. Roetman, 5 ds. Ver
boom;
Imm kerk 10 ds. Hulst 5 kerstfeest zon
dagsschool.
Geref. Kerk: Kruisk. 10 en 5 ds. De
Moor;
Oritm.kerk 10 ds. v.d. Berg.
WARMOND: Herv.Gem. 10 ds. Den
Tonkelaar, 5 kerstfest zondagsschool in
Trefpunt.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 8.30,10 en 11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, ha, 7 ds. Wolters, ha;
Kievietk. 10 ds. v. Bruggen, ha;
Messiask. 10 ds. v. Waasbergen;
Dorpscentrum 9.30 ds. Gysbertsen,
len;
Zuid 10 ds. v.d. Kamp.
Ned. Prot. Bond (Kerkdam): 10.30 ds.
Werner
Rk Kerk: Will. zat. 7. zo. 10 en 11.30;
Jozefk. zat 7, zo. 9.30 en 11;
G. Herderk. zat. 5. zo. 9 en 11.30.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Kielder.
Geref. K.: 9.30 kand. Karstens, Leiden. 7
ds. Schouten, Baambrugge.
naarkerk.
Rk Kerk: St Jan zo. 9.30 en 11;
Chr. Dienaark. zat 7, zo. 10;
H. Ryndyk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
ZWAMMERDAM: Herv.Gem. 10 ds.
Haakman, 6.30 ds. Pettinga, Wons (Fr.).
Geref. K.: 10 en 6.30 ds. Den Boer. Har
derwijk.
Remonstr. Gem.: 10 dr. Meijering.
