dat er niet is
Reportage uit Albanië
ZATERDAG 15 AUGUSTUS 1981
God, China en de Rus
sen hebben ze zonder
pardon de deur uitge
zet en naar verluidt ge
bruiken ze meer beton
voor de bouw van bun
kers, dan voor de
bouw van huizen. Een
eigenaardig volk, die
Albanezen, in een al
even eigenaardig land.
Sjak Jansen reisde
ruim twee weken door
dit meest geheimzinni
ge en minst toeganke
lijke stukje Europa en
sehreef er een reporta
ge over, waarvan het
eerste deel vorige
week zaterdag is gepu
bliceerd. Vandaag het
vervolg en slot van
zijn reportage uit het
land waar lang haar,
baard en korte broek
nog ten strengste zijn
verboden.
Behendig manoeuvreert
de Tiranese chauffeur
de touringcar over het
smalle en afgelegen
landweggetje, waarvan
er in Albanië zo vele
zijn. Wijnranken prij
ken alom en voor ons
waggelt een soldaat.
Hij is vrolijk en dron
ken en lijkt het te be
treuren dat de bus met
Nederlandse toeristen
niet even halt houdt om
met hem het glas te hef
fen. In plaats daarvan
laat de bus hem achter
in een dikke stofwolk,
voortrazend naar al
weer een nieuwe be
stemming.
„Dit is een historisch moment.
Hier wordt de revolutie gebo
ren", roept bij een bezoek aan
een coöperatieve boerderij
een Nederlander uit, als in de
groep enige wrevel is ont
staan, omdat een Nederland
se gelijk een kip zonder kop
had opgemerkt „hoeveel fij
ner het in Albanië wel is, om
dat wij in het westen louter
bezig zijn de oorlog voor te
bereiden."
Eerder al was enkele Albane
zen op de mouw gespeld dat
arbeiders in ons land liefst 70
procent belasting betalen. De
volgende dag, bij een hard
gekookt ei, vraag ik onze gids
Zana hoeveel geloof ze aan
die onzin hecht. „Ik weet het
niet", zegt ze. „Goed, laten
jullie dan geen 70 procent be
lasting betalen, maar 55 pro
cent. Dan nog is dat veel te
veel. Wij betalen helemaal j
geen belasting.
Welvarend
Het salaris van een Albanese
arbeider (en van een profes
sor of directeur: zij verdienen
nooit meer dan anderhalf tot
twee keer zoveel) is er dan
ook naar. Gemiddeld be
draagt zijn salaris 20 tot 30
lek (1 lek is 0,28) per dag.
Zijn vrouw verdient dat ook.
Dus een gezin, dat gemiddeld
drie kinderen heeft (Albanië
kent het hoogste geboortecij
fer van Europa), heeft per dag
40 tot 60 lek te verteren.
Een gezin kan daarvan eten.
want een brood kost slechts 2
lek en vlees kost 12 tot 18 lek
per kilo. Kleding is voor de
Albanees evenwel aanmerke
lijk minder betaalbaar. Een
herenkostuum kost dik 600
lek, een paar schoenen al
gauw 100 lek, een T-shirt 50
lek en dan nog is de kwaliteit
inferieur. „Jullie met jullie
westerse normen", zegt Zana,
„zullen onze levensstandaard
ongetwijfeld laag vinden,
maar wij Albanezen vinden
juist dat wij, die geen proble
men als werkloosheid en in
flatie kennen, nog nooit zo
welvarend zijn geweest als
Luxe is desondanks niet of
nauwelijks voor de Albanees
weggelegd. Het assortiment
weeldeartikelen is zeer be
perkt in Albanië en de prijs
van een zwartwit-televisie
beloopt alras de 4500 lek. Er
zijn echter meer dingen, die
de Albanees zich moet ont
zeggen. Niet alle levensmid
delen bijvoorbeeld zijn altijd
voorradig. En is er achter
stand op het schema van het
vijfjarenplan van de fabriek,
dan dienen de arbeiders op
zondag door te werken. Is dat
geen hard gelag, vraag ik Za
na, wanneer je al zes 8-urige
dagen per week werkt ook
nog eens die zevende te moe
ten werken? „Het is geen
kwestie van moeten", ant
woordt ze stoïcijns. „Als het
in het belang van het land is,
zal iedere landgenoot zijn
vrije zondag graag opoffe
ren."
Vuist
Waar "sommige Nederlanders
op 26 mei nog te kennen ga
ven ons land voor goed geld
te willen liquideren, daar ma
ken de Albanezen één vuist
om het land en dus het wel
zijn van het volk op een
steeds hoger plan te tillen.
Liefst zonder hulp van bui
tenaf want zo houdt partijlei
der Enver Hoxha zijn volk
voor, hoe meer handel je met
het buitenland drijft, des te
groter de kans wordt dat
V£ t, jnfóyf f,
IffiS
v r*i
Het vijfjarenplan van de koperdraadfabriek in de Noordalbanese stad
Shkodrc. Arbeiders kunnen daarop aflezen wat de geplande produktie is.
Raakt men onverhoops op het schema achter, dan dient er op zondag te
worden doorgewerkt
Tekst
en
foto's:
Sjak Jansen
op de mensen in Polen) op
merkt dat harmonie tussen
marxisten en katholieken
heel goed kan bestaan. De
maat raakt echter voor Spres-
sa pas vol als daar bovenop
nog eens wordt beweerd dat
communisme in wezen ook
een soort religie is You'd
better stop telling us such
lies", bijt ze dan vinnig van
zich af. Maar eenmaal in de
buitenlucht toont Spressa
zich weer de vrolijkheid zei-
Zigeuners
i belangrijk deel nog per paard
Eindelijk. Het dagje Tirana is
aangebroken en het tamelijk
vette eten me opgebroken.
Abnormale loslijvigheid en
ik ben al het zevende geval
onder de 25 Nederlanders
met wie ik in Albanië vertoef,
omdat dat individueel niet
mogelijk is. In de bus vertelt
Spressa dat ook Albanië zi
geuners heeft: zowel rond
trekkende als gestationeerde
en die werken ook in de fa
brieken. Assimileren ze hier
ook? Spressa: „Ons volk is
niet racistisch, maar het zal
niet gauw met hen trouwen."
We passeren een verkeersplein.
Een agent staat het verkeer te
regelen, dat er niet is. blaast
op zijn fluit en ik zwaai terug.
De bus rijdt nu Tirana in
ener weer uit: we gaan
eerst naar de tractorfabriek.
Machines zijn in volle gang,
maar nauwelijks afge
schermd Onwelriekende
dampen hangen in de fabnek
en stof van erts waait op.
Het hokje, dat voor wc moet
orgaan, kent fKB po(
ar een gaatje. Kwestie van
d mikken, m« r nu t.
is trok de stortbak door,
•gen misschien weer
Zeep is er niet, ook niet tegen
het plafond. Wel hangt er een
kalender en daar staat toch
duidelijk 1981 op. En de was
bak? Die moet eens wit ge
weest zijn. Maar de tractors
mogen er zonder meer zijn.
Kosovo
Als iemand de leider nou niet
aardig vindt, wat dan0, vroeg
ik Zana. „Uitgesloten. Wij al
lemaal houden van hem." En
wat, als de 72-jarige meneer
Hoxha straks sterft of z'n
geestelijke vermogen terug
loopt0 ..Dan komt er in zijn
plaats gewoon een ander", zei
Zana fier, „en dat hoeft niet
per se een man te zijn.... Ko
sovo? Van mij mag Joegosla
vië het houden."
Albanië. Overal: in straten,
langs wegen, m bergen, op
huizen, ja zelfs in we's vind je
de pamfletten met Hoxha s
portret erop en legio party
leuzen, plus de aankondiging
dat de PPSH 8 november van
dit jaar haar 40-jarig bestaan
zal vieren. Volgens Lcjla zul
len verscheidene staatshoof
den worden uitgenodigd de
(MdykhÉho hu fea womb
Daaraan voorafgaand is het
zevendaagse partijcongres.
Elk district heeft daarin zijn
afgevaardigde en onder lei
ding van Enver Hoxha wor
den dan de nieuwe beleidslij
nen uitgestippeld.
Leeuwen
De ouzo smaakt anders, die
laatste avond in Albanië, op
hel dakterra btJ In l hok I In
Durrës. Zoeven hadden Ne
derlanders in koor de Inter
nationale gezongen Nu zingt
en speelt het Albanese sextet
het liedje van ..Lang leve En
ver Hoxha." Elke avond
speelt dit orkestje dat liedje
steevast twee keer aan het
begin van zijn optreden en
aan het einde. De naam E?v-
ver Hoxha" zag ik 's middags
nog in blauwe letters geta
toeëerd in de bovenarm van
een Albanees, die over het
strand flaneerde Daaronder
stond in dezelfde blauwe let
ters ,.PPSH" getatoeëerd. Nu
nog de toevoeging„40 jaar"
erbij en de man is weer hele
maal heet van de naald
.Als leeuwen hebben we tegen
de onderdrukkers gevochten
Zelfs zonder water, brood en
schoenen." Het zijn woorden
van Spressa en als in de ver
trekruimte van het vliegveld
de laatste minuten in Albanië
langzaam voorby tikken. no
teer ik ze alsnog Evenals wat
die Nederlandse mevrouw in
een Albanees gastenboek
schreef: .Alöante, ik hou van
je volk maar tic hou niet ra»»
je socialisme"
kwalijke politieke invloeden
het land binnensijpelen.
Maar hoe strak Albanië's
machtigste man-zijn isolatie-
politiek ook zou willen door
voeren, beseft hij drommels
goed dat zijn land het niet'
redt zonder handelspartners.
Zodoehde drijft Albanië met
ongeveer veertig landen op
kleine schaal een soort ruil
handel. Ook met Nederland.
Vorig jaar betrok ons land
voor ruim tien miljoen gul
den aan aardolie, gietijzer,
textiel en fruit van Albanië,
terwijl de export (van huiden,
vezels, verf en vetten en
oliën) ruim acht miljoen gul
den omvatte.
Cartoons
„Aren't they funny", vraagt
Lejla, onze andere gids. Pein
zend sta ik. en gniffelend
staat zij. enkele Albanese car
toons te bestuderen. Een
wand in de lounge van het
pal aan de Ionische Zee gele
gen hotel Saranda, in het ge
lijknamige Zuidalbanese
stadje, is er helemaal mee
volgeplakt. Cartoons die er
stuk voor stuk niet om liegen.
Eentje steekt vlijmscherp de
draak met de NAVO en het
Warschaupact. Een andere
toont het Vaticaan en Mos
kou tezamen onder één hoed.
En een derde laat een Chi
nees zien, opgerold in een
Amerikaanse dollar. Was dat
nou werkelijk de reden waar
om jullie de navelstreng met
China doorknipten?, vraag ik
Lejla. Ze knikt. „Maar ook de
toenadering die China tot
Joegoslavië zocht, speelde
een rol." En het feit dat ster
ke man Deng de Bende van
Vier in de kraag vatte?, vraag
ik. „Ook dat, ja. Maar ze heb
ben tevens onze fabrieken ge-
sabpteerd, door benodigde
machines gewoon niet te le
veren. Nu kopen we het zelf,
als we iets nodig hebben.
Niet langer willen we nog van
iemand afhankelijk zijn."
In de zeventien jaar
(1961-1978) dat Albanië Chi
na's innigste vriend was, ont-
katholiek en 70% aanhanger
van de islam was, moest maar
zien.
„Het christendom heeft meer
dan zeventig miljoen slacht
offers gecist Met deze wys-
heid van Voltaire slaat Spres
sa ons al om de oren, nog
voordat we goed en wel een
stap in het atheïstisch mu
seum hebben kunnen zetten.
Vol afschuw verhaalt ze over
de predikers van de drie
godsdiensten, „die onder één
hoedje speelden met de
Turkse en Oostenrijkse be
zetters, Duitse nazi's, Ita
liaanse fascisten, uitgezon
derd de katholieken dit keer.
en met Zog en zijn volgelin
gen. Zelfs na de oorlog colla
boreerden priesters nog met
de Italiaanse en Joegoslavi
sche geheime dienst."
Spressa toont foto's van een
bybel met een pistool erin,
van Mussolini met een tul
band op z'n kruin („Dus van
moslims deugt ook niks"),
van de paus op bezoek bij de
vijand (VS—president Lyn
don Johnson) en van een Ita
liaanse priester die de disco
danst met een schone dame:
een ordinaire foto uit de Ita
liaanse Panorama, maar door
de Albanezen goed genoeg
bevonden om in een museum
te hangen.
Polen
„Vatican today is the biggest
miljardair", gromt Spressa
om vervolgens de nodige op
hef te maken over de intrede
van elektronische muziek in
de hark.
Spressa is thans op haar best en
vergenoegd knikkend hoort
ze een Nederlands stel aan.
dat zonder pardon de vloer
denkt te moeten aanvegen
met de kerk in Nederland,
maar daarin niet weet te over
tuigen. In plaats daarvan me
moreert Spressa nog eens
hoe moeilijk marxisme met
religie te verenigen zou zijn.
Ze komt dan ook enigszins met
de mond vol tanden te staan,
als iemand (daarby doelend
ving dit land, waarin alles ei
gendom van de staat is, tus
sen de één en twee biljoen (1
biljoen is 1000 miljard) dol
lars aan economische en mili
taire hulp. Nog plukt Albanië
daar de vruchten van. De fa
brieken draaien nog goed
deels met Chinese machines.
In de stad rijden nog de Chi
nese auto's met drie wielen.
En ook de Chinese fietsen
doemen nog veelvuldig in het
verkeersbeeld op.
Disco
Die fietsen zouden het land niet
meer in mogen, omdat een
driekoppige draak het frame
zou sieren. Achterdochtig als
Albanezen zijn, zou die draak
volgens hen niets anders
kunnen symboliseren dan de
drie eendrachtige supermo-
gendheden Amerika, Rus
land en China. Ik vraag Lejla
of het waar is. „Natuurlijk
niet", schampert ze. In elk ge
val: Eén en al Chinese appa
ratuur óók in de tandart
senkliniek die we bezoeken
in het Middenalbanese stadje
Elbasan. Prompt neemt een
Nederlandse daar haar bo-
vengebit uit d'r mond. toont
het de tandheelkundige en
zegt: ..This is what we have
in Holland, and you....?"
„Hoezo", wil Zana weten,
„waarom zingen Nederland
se popzangers hun liedjes in
het Engels?" Omdat het beter
aanslaat bij de luisteraars,
zeg ik, en het plaatje dan ook
eerder wordt gekocht. Koren
op haar molen: „Bij jullie is
het dus eerst de handel en
dan pas de muziek. Ik had
het kunnen weten."
Disco, John Lennon, Rolling
Stones..., Zana weet niet
waar ik het over heb. „Zal
wel verderfelijk zijn", veron
derstelt ze. Weet Zana veel.
Ze is pas negentien, studeert
in Tirana Engels aan de uni
versiteit en aan bijster veel
gidservaring ontbreekt het
haar nog.
Chomeini
Straks moet ze stage lopen als
lerares en zullen haar profes
soren beoordelen of ze de stu
die aan de universiteit al dan
niet mag voortzetten. Wekt
een student tijdens zijn stage
namelijk de indruk voor het
vak ongeschikt te zijn, dan is
zijn kans verkeken en wordt
hij te werk gesteld in een fa
briek of op een boerderij. Wat
Zana, als jij het straks onver
hoopt niet mocht halen?
„Daar heb ik eerlijk gezegd
nog niet bij stilgestaan. Het
percentage dat zakt is im
mers zo vreselijk klein."
„Wat is dat", vraagt Lejla
nieuwsgierig, „wat is een
Brede Maatschappelijke Dis
cussie? Nee. kernenergie
kennen wij niet in ons land.
Een vrouwenbeweging even
min, maar emancipatie wel.
Werk verstaan wij als onze
eer en plicht. Dus vrouwen
werken net zo goed acht uur
per dag. En vrouwen met ba
by's hoeven tot hun kind één
jaar wordt slechts zes uur te
werken en krijgen acht uur
uitbetaald. Mooi geregeld
niet....? Chomeini0 Wat ik
daar van vind? Hij verzet zich
tegen de macht van de Ame
rikaanse kapitalisten en dat
is goed. Tja hoor eens, langs
welke weg hij dat doet, is niet
onze zaak."
Opium
„Religie is Opium voor hel
Volk", een spreuk van Karl
Marx, staat in witte letters
boven de ingang van het pas
verbouwde atheïstisch mu
seum in Shkodra, een stad in
het noorden van Albanië. Het
bezoek hieraan zou voor som
migen stuitend worden, maar
daar had Spressa voor ge
waarschuwd.
Spressa was onze derde gids.
Deze gehaaide dertiger was
het, die ons enkele dagen eer
der had rondgeleid in het wa
penmuseum in Gjirokastra.
Daar. bij het tonen van een
priem die eigendom was ge
weest van een priester, had ze
al de conclusie getrokken
„dat priesters geen vrede wil
len maar oorlog."
Spressa zei zich dan ook volle
dig te kunnen vinden in de
drastische maatregel die par
tijchef Enver Hoxha 6 februa
ri 1967 doorvoerde. Omdat de
kerk het volk louter zou uit
buiten en bedriegen en van
wege de enorme hoeveelheid
macht en geld, die zich altijd
rondom de kerk had samen
geschoold, verbood Hoxha
van de ene dag op de andere
het belijden van een gods
dienst.
Danszalen
Officieel heette het dat religie
de ontplooiing van het land
slechts in de weg zou staan.
Ruim tweeduizend kerken en
moskeeën werden gesloten,
afgebroken of omgebouwd
tot danszalen en veestallen.
Kerkklokken werden omge
smolten tot spoorrails.
Geestelijken werden voor de
keuze gesteld: of van beroep
te veranderen of naar de eeu
wige jachtvelden te verhui
zen. En het volk, dat voor
20% procent orthodox, 10%
