De achteruitg
van de stilsta
P&l#
Vier jaar sociaal-economisch beleid onder Van Agt:
„Flankerend beleid" bleef uit
Doelstellingen bestek'81
Stand van zaken sept. '80
Stand van zaken mei'81
as;
jJ-11
CDA
ZATERDAG 23 MEI 1981
i het bedrijfsleven hebben zich
- de collectieve lasten zijn niet verder toegenomen
- de koopkracht wordt gehandhaafd voor inkomens
tot modaal, zo mogelijk tot tweemaal modaal
het aantal werklozen is opgelopen tot 280.000
het financieringstekort bedraagt 5.75%
herstel van de rendementen in het bedrijfsleven is
uitge.bleven
de druk van de collectieve lasten is toegenomen
de koopkracht van de minimunkomens wordt niet
gehandhaafd
- het aantal werklozen is opgelopen tot 330.000
- het financieringstekort nadert de 8%
- het aantal faillissementen in het bedrijfsleven, is in
het eerste kwartaal met vijftig percent toegenomen,
na in de laatste vier maanden van '80 al een onrust
barende stijging te hebben doorgemaakt
- Alle minima hebben geld ingeleverd. Krepeerge-
vallen wordt een extra uitkering in het vooruitzicht
gesteld, echter onvoldoende om de koopkracht vei
lig te stellen
m
Samen
mw aan. —y
J t werk 'ii
van agt
Het meest gedesillusio
neerd was Albeda zelf. De
voormalig CNV-econoom
drie jaar eerder aange
zocht om als minister van
sociale zaken het kabinet
Van Agt van een "maat
schappelijk draagvlak" te
voorzien, maakte vorig
jaar september bij de pre
sentatie van de miljoenen
nota geen geheim van zijn
machteloosheid. "Tegen
woordig", zo zei hij, "ziet
men kans het werkelijk
over alles oneens te zijn".
Met de laatste begroting had het
kabinet Van Agt dan ook niet
één gunstige reactie weten uit te
lokken. Vakbeweging en opposi
tie, die vonden er natuurlijk van
meet af aan al niets aan. Ook de
werkgevers zagen er toen al ge
ruime tijd geen gat meer in. Maar
zelfs de "onafhankelijke" advies
organen kozen voor niets-verhul-
lende commentaren. De Neder-
landsche Bank bespeurde in het
stuk "geen bouwstenen voor een
gewenste structureel andere
koers" en de Raad van State, die
zich voor het eerst in het open
baar mag- uitspreken geeft het
kabinet een onvoldoende en
vindt dat "de problemen naar
1982 worden verschoven".
Kranten vatten die kritiek kern
achtig samen onder kopjes als.
"Puinhoop", "Mismoedig", "On
macht regeert", "Klemgereden",
"In de versukkeling", "Krachte
loos en moe".
Na die veelbesproken laatste be
groting blijkt het kabinet zijn
toch al beperkte krediet te heb
ben verspeeld. In de eigen gele
deren is de neiging tot een agres
sief verkoopbeleid tot' een op
merkelijk minimum gedaald.
Van der Stee (Financiën) geeft
toe "een schoonheidsprijs" voor
zijn werk een wat ongepaste ho
norering te vinden en chef d'
équipe Van Agt kondigt tijdens
een bijeenkomst met de pers de
inzet van het geheime wapen
aan: "Wij zijn er niet in geslaagd
om uit te leggen hoe vreselijk het
met 's lands economie is gesteld.
De koninging moet nu maar ver
tellen hoe bar en boos de situatie
Triviaal
In de Tweede Kamer rest als van
ouds de de meerderheid van 77
leden, maar die laten er geen
twijfel over bestaan dat hun
steun door aanzienlijk trivialere
motieven is ingegeven, dan een
voor regeringspartijen gebruike
lijk enthousiasme voor het ge
voerde beleid. Leden van de op
positie spelen in debat met be
windslieden nog nadrukkelijk
op de man. Nederland moet we
ten dat het Catshuis al veel te
lang wordt bevolkt door een
ploeg van "non-valeurs".
De werkelijke oorzaak is echter
subtieler. Drie jaar na aantreden
wringt het nauwe keurslijf van
een coalitie op minieme basis als
nooit tevoren. Achterliggende
confrontaties met regeringsfrac
ties hebben het kabinet op voor
hand gedwongen tot een "vlees-
nog vis-beleid" waarin beide
coalitiepartijen zich net genoeg
kunnen herkennen om de ach
terban tevreden te houden. Een
toefje koopkracht voor de mini
ma voor het CDA en een snufje
extra bezuiniging en bedrijfs
steun voor de VVD en de toe
komst voor Van Agt/Wiegel is
weer voor enkele maanden ver
zekerd.
Geen lid van een regeringspartij
die van de ploeg niet af en toe
een aai over de bol krijgt. Het is
een kwestie van pappen en nat
houden en er voor waken dat een
loyalist in het CDA of een con
servatief in de WD echt onte
vreden wordt en tot onverstandi
ge acties overgaat.
Voortijdige val
September 1980 is het kabinet Van
Agt uitgeregeerd. In de eigen
achterban is er geen haan die er
naar kraait. Wie een dergelijk ka
binet acht maanden voor de ver
kiezingen laat vallen moet van
goeden huize komen. Een voor
tijdige val zou het land voor lan
ge tijd onregeerbaar maken en
dat is gezien de economische si
tuatie onverantwoord, zo is bo
vendien de uitgedragen overtui
ging van CDA en WD. Over de
minstens zo rampzalige achter
uitgang van de stilstand wordt in
die kring gezwegen.
Drie jaar geleden waren de ambi
ties groot. Tijdens de zomer
vakantie van '78 werden de uit
gangspunten voor het sociaal-
economisch beleid in "Bestek
'81" (zie cijfers elders op deze pa
gina) gelanceerd. Matiging ten
behoeve van het herstel van de
winsten in het bedrijfsleven, de
motor van onze welvaart, was het
leitmotiv. Tot een uitvoering van
die doelstellingen is het nimmer
gekomen en dat doet de vraag rij
zen of een kabinet na afloop van
de rit aan de zelf gekozen uit
gangspunten mag worden ge
houden.
Die vraag speelt, hoe kan het an
ders, een hoofdrol in de verkie
zingsstrijd. Zowel premier (en
CDA-lijsttrekker) Van Agt ali
PvdA-lijsttrekker Den Uyl heb
ben er zich er bij herhaling over-
uit gesproken. Van Agt stelt met
zoveel woorden de vraag onder
de gegeven omstandigheden
(economische crisis) in de kern
demagogisch en daarom oneer
baar te vinden.
gewezen dat Nederland het nu in
vergelijking met de andere EG-
landen veel slechter doet dan tij
dens de eerste oliecrisis, toen
juist het tegendeel aan de orde
was. De oppositieleider staat in
die opvatting bovendien niet al
leen. De Nederlandsche Bank
spreekt in achtereenvolgende
jaarverslagen de indruk uit dat
de crisis in Nederland minder
wordt bestreden dan binnen het
vermogen van de regering ligt en
ook de OESO zegt in haar jong
ste rapport over de Nederlandse
economie, dat de gevolgen van
de crisis in Nederland groter zijn
dan nodig.
Incident
Het kabinet Van Agt heeft de oude
Bestek-doelstelling echter nim
mer aan de realiteit aangepast.
Vanuit regeringsstandpunt ge
zien heel handig, maar naar de
kiezer een wat lafhartige hou
ding. Minister Van Aardenne
(economische zaken) heeft na de
eerste rampspoed nog wel eens
laten weten dat er aan Bestek' 81
misschien "een vorkje" moest
worden toegevoegd, maar tot een
jaarlijkse bijstelling van het rege
ringsbeleid (bijvoorbeeld bij het
Duisenberg
Wat had de regering wel kunnen
doen? Het antwoord moet de
vergaderaars in het Catshuis ze
ker bekend zijn. Ingrijpend be
zuinigen, dat was één mogelijk
heid geweest. Andriessen, de te
ruggetreden minister van finan
ciën, was daar een warm voor
vechter van. Op het moment dat
regering en kamer die opvatting
niet wenstte te delen, stapte hij
op. Dat is bepaald geen laffe
daad geweest. Een kabinet, dat
een vergaande matiging in het
belang van het land noodzakelijk
acht, maar daar in de kamer geen
meederheid voor krijgt, moet bij
zichzelf te rade gaan. Het is ver
plicht de vraag te stellen of die
kamermeerderheid elke bezuini
ging afwijst, of dat slechts doet
omdat de wijze van bezuiniging
niet acceptabel is. Van dat eerste
is geen sprake geweest, van het
laatste zoveel te meer.
Ook in dit opzicht echter heeft het
kabinet nimmer weten te kiezen.
Bezuiniging op de overheidsuit
gaven was het hoogste goed. Zelf
kon men dat uitgangspunt niet
realiseren, maar nooit is d(
consequentie getrokken dat het
beter zou zijn geweest om terug
Aan suggesties voor een herzie
ning van dat overleg heeft het ze
ker niet ontbroken. Zowel werk
gevers als werknemersorganisa
ties hebben daartoe plannen aan
gedragen en ook SER-voorzitter
De Pous kwam met een alge
meen als constructief ervaren
voorstel. Na vier jaar echter lig
gen de kaarten nog gelijk ge
schud en is er eerder sprake van
een verslechterd onderhande
lingsklimaat dan van een verbe
tering.
Het inkomensbeleid had, al weer
volgens een eigen regeringsdoel
stelling, de afgelopen periode
vorm moeten krijgen door het in
dienen van een wet op de inko
mensvorming. Bij de laatste mil
joenennota werd nog beloofd dat
die wet er voor mei van dit jaar
zou komen. Het mocht echter
niet zo zijn. Voor de groei van de
loonsom is dat niet zonder gevol
gen gebleven.
een inkomen uit loon dat afhan
kelijk is van de cao die in de be
trokken bedrijfstak is afgesloten
Voor dat laatste is het aantal ver
richtingen bepalend.
Kiest de overheid voor een beleid
van loonmatiging, dan moet in
die bestaande rolverdeling moet
worden ingegrepen. Dat kan elk
jaar opnieuw door middel van
een loonmaatregel. Bezwaar is
wel dat zo'n loonmaatregel in de
praktijk altijd voor een beperkte
periode geldt (meestal een jaar)
en dat alleen de inkomens die
aan een cao zijn gebonden wor
den vastgelegd. De "vrije" inko
mens vallen er buiten.
Wordt louter gekozen voor een
loonmaatregel, dan scheppen re
gering en parlement daarmee
een principiële ongelijkheid tus
sen "cao-loontrekkers" en "vrije-
loontrekkers". Dat is ook telkens
de kritiek van de oppositie ge
weest op de loonmaatregel die
het kabinet tot twee keer toe
heeft genomen. Tot op de dag
van vandaag zijn de vrije broe-
pen buiten schot gebleven. Wel
iswaar wordt voordturend over
legd om ook die sector aan te
pakken, maar praktisch is er nog
niets gebeurd.
Een andere mogelijkheid om mati
ging op te leggen, is de al ge
noemde wet op de inkomensvor-
Den Uyl spreekt niet van een "mag
dat wel?", maar van een absoluut
"moeten". "Wat koop je anders
voor doelstellingen", zo liet hij
TROS-Aktua's Wibo van der Lin
de desgevraagd weten.
Achterhaald
Doelstellingen echter
uitvoering vier jaar vergt, blijken
in de praktijk nog al eens door
feiten achterhaald te worden. Zo
sneuvelde onder het kabinet Den
Uyl de aangekondigde hervor
mingsvoorstellen, omdat zich
een nieuwe politiek realiteit
voordeed; die van een CDA dat
zich niet langer aan de eerder
overeengekomen uitgangspun
ten gebonden voelde.
Zo sneuvelde onder datzelfde kabi
net het uitgangspunt van volledi
ge werkgelegenheid, omdat zich
een oliecrisis voordeed en het be
drijfsleven de sterk gestegen
energiekosten trachtte te com
penseren door een vermindering
van personeelslasten.
Ook het kabinet Van Agt werd met
tegenspoed geconfronteerd. Een
tweede oliecrisis, een ingestorte
wereldhandel en een torenhoge
rente met gevolgen voor bouw
en investeringsklimaat. Onder
die omstandigheden, zo zegt Van
Agt, moet een kabinet extra kre
diet worden gegund en is het niet
eerlijk met doelstellingen op de
proppen te komen die vóór de
crisis werden geformuleerd.
Van Agt's opstelling klinkt sympa
thiek, maar ook niet meer dan
dat. Den Uyl heeft er terecht op
indienen van de miljoenennota)
is het nooit gekomen. Het kabi
net bleef, niet zonder hulp van de
meest merkwaardige begrotings
trucs, de gaten te lijf gaan. Daar
mee werd de indruk versterkt
dat het begrotingstekort een in
cidenteel in plaats van een blij
vend karakter droeg.
Terugblikkend valt aan te geven
dat het kabinet het er op twee be
langrijke fronten zelf bij heeft la
ten zitten en dat die houding zijn
weerslag heeft gehad op tenmin
ste vier van de vijf doelstellin
gen.
Het tekort op de overheidsbegro
ting is zoals aangegeven niet ge
daald, maar tot bijna 8 percen*
gestegen. De staatsschuld is toi
de historische omvang van 10(
miljard gegroeid. Een schuld die
slechts kon worden opgevangen
door öf meer te lenen öf meer
geld te drukken. Dat laatste
hulpmiddel is op dringend ad
vies van de Nederlandsche Bank
niet aangegrepen Het had een
ontwaarding van het geld tot ge
volg gehad, met vegl nadelige ge
volgen van dien. Gekozen werd
voor een extra beroep op de ka
pitaalmarkt, waar de staatslenin
gen elkaar de afgelopen jaren in
snel tempo opvolgden.
Op die kapitaalmarkt zijn felle ge
vechten gevoerd tussen overheid
en bedrijfsleven, dat voor nood
zakelijk investeringen eveneens
veel behoefte had aan krediet.
De wet van vraag en aanbod,
maakt alles wat schaars is ook
duur. De grote vraag naar geld
bracht de rente daarom op een
veel hoger niveau dan nodig en
verantwoord was.
te treden en plaats te maken voor
een kabinet dat die nagstreefde
bezuiniging wel inhoud kon ge-
Een andere mogelijkheid om het fi
nancieringstekort terug te bren
gen was, behalve matiging, de in
zet van de extra aardgasbaten ge
weest. Prof. Duisenberg, de toe
komstige president van de Ne
derlandsche Bank heeft dat bij
herhaling gesuggereerd. Het ka
binet heeft vastgehouden aan
een gebruik ten behoeve van"het
bedrijfsleven. En dat terwijl Dui-
senbergs plan tot een verminder
de behoefte aan vreemd kapitaal
had geleid, waardoor het be
drijfsleven op de kapitaalmarkt
vanzelf meer ruimte werd gela
ten en het kabinet indirect toch
een eigen doelstelling had bena
derd.
Dat gebrek aan slagvaardigheid
heeft niet alleen het herstel van
de winsten in het bedrijfsleven
op de tocht gezet, het heeft ook
de basis ontnomen aan een werk
gelegenheidsbeleid en de groei
van de druk van belastingen en
sociale premies gestimuleerd.
Koopkracht
Een hoofdstuk apart is de vijfde
doelstelling, die van het handha
ven van de koopkracht voor in
komens tot modaal (ƒ33.000). zo
mogelijk tot twee maal modaal.
Hoewel het overleg tussen werk
gevers. werknemers en overheid
al ver voor het aantreden van do
huidige regering onderwerp van
discussie was, is de afgelopen pe
riode niets ondernomen om do
welhaast traditioneel verstarde
verhoudingen in de Stichting
van de Arbeid te doorbreken
Op beide inkomensgroepen heeft
het kabinet in principe geen
greep. Weliswaar praat de over
heid elk jaar in de Stichting van
de Arbeid met werkgevers en
werknemers over de loonontwik
keling mee, maar dat gesprek
pleegt elk jaar weer te misluk
ken.
Dat heeft tot gevolg dat aan de cao
onderhandelingstafel bepaald
wordt hoeveel het loon gaat stij
gen. Sociale uitkeringen en amb
tenarensalarissen houden gelijke
tred met de cao-inkomens. De re
gering moet dus salarissen uitbe
talen, zonder dat zij op de hoogte
daarvan véél invloed kan uitoefe
nen. De afgelopen jaren is daar
wel wat aan veranderd. Onder
deel van de Bestek-operatie was
een extra korting op de salaris
sen van ambtenaren. Een mati
ging die door de ambtenaren
bonden fel is bestreden, juist om
dat daarmee de trend in het be
drijfsleven werd losgelaten.
Vrije beroepen
Voor de inkomens van vrije beroe
pen geldt dat zowel werkgevers
als werknemers daarop een be
perkte invloed hebben. Alleen
als het gaat om beroepen waarbij
een tarief geldt, dat onder con
trole van het ministerie van eco
nomische zaken valt. slechts dan
is er invloed mogelijk (tandart
sen, kappers e.d.). Die invloed
geldt overigens louter de prijs en
niet het uiteindelijk inkomen
mmg. Zo'n wet bestrijkt alle in
komens, vry of niet vrij, en geeft
de regering een instrument om
inkomenspolitiek te voeren. Bij
gebrek aan zo'n wet is dat de af
gelopen jaren niet gebeurd. In de
praktijk betekende dat een niet
te onderschatten voordeel voor
vooral de "vrije inkomens. In
de wandeling heette het dan ook
wel dat de regering op een ach
ternamiddag beslist over cao-lo
nen (veelal de lage inkomens
groepen) en de rest (veelal de ho
ge inkomens) laat zitten, ook al
omdat daar wettelijk veel meer
werk aan vast zit. In deze con-
texst een begrijpelijk reactie.
Sociale zekerheid
Geen overheidsmatiging, geen bre
de loonmatiging, de schaarste
aan middelen tekende zich daar
door met de dag duid- d
zodat bezuinigen op de miljar-
denverslindcnde sociale zeker
heid vanzelf de meest logische
uitweg werd Wat vier jaar gele
den nog niet voor mogcliik werd
gehouden, bleek nu opeens wel
te kunnen. Dat geeft te denken
ken.
Het stelsel van sociale zekerheid is
in Nederland ontstaan als uit
werking van het principe van
een gelijkwaardigheid van alle
burgers Die gelijkwaardigheid
is er niet alleen voor de wet. maar
is tevens maatschappelijk ver
taald m het recht op wonen,
werken en inkomen Uitgangs
punt in de sociale wetgeving is
het solidariteitsprincipe mensen
met een inkomen betalen voor
de grondrechten van een groep
zonder inkomen. Het parlement
heeft besloten alle Nederlanders,
werkend of niet werkend, in elk
geval een minimum bestaansni-
veau te garanderen. Op het werk
loos of arbeidsongeschikt zijn
mag niet de straf staan van een
drastische inkomensverlaging
staan (het recht op werk km be
trokkene immers al niet meer la
ten gelden; het recht op inkomen
en woonruimte krijgt dan eerder
extra dan minder gewicht).
De huidige overheidstekorten lij
ken de traditionele critici van de
sociale zekerheid in de kaart te
spelen. Het toegenomen belang
van het solidariteitsprincipe in
periode van schaarste ten sunt
Weliswaar is de uitdrukkelijke
garantie gegeven dat de koppe
ling tussen lonen en uitkeringen
niet ongedaan zal worden ge
maakt, maar het kabinet heeft
zelf nauwelijks initiatieven ont
plooit om de discussie over een
matiging op sociale zekerheid in
verantwoorde banen te leiden.
Het uitstippelen van een noodza
kelijk herzieningsbeleid is na
drukkelijk aan de volgende rege
ling overgelaten.
Voorwaarde
De mislukte Bestek-operatie en
het falende inkomensbeleid heb
ben de afgelopen jaren terecht
veel aandacht gekregen. Veel cri
tici hebben de "beleidsarmoede"
van het kabinet in verband ge
bracht met het eveneens veelbe
sproken gebrek aan "maatschap
pelijk draagvlak" Tc weinig Ne
derlanders zouderj zich in de
koers van Van Agt herkend heb
ben. CDA-fractieleider Lubbers
zag die bui een paar jaar geleden
al hangen en verbond aan zijn
goedkeuring van de eerste loon
maatregel de voorwaarde dat het
kabinet "flankerend beleid"
moest formuleren. Met zijn zo
veelste bijdrage aan de uitbrei
ding van het Haagse vocabulair,
doelde Lubbers op maatregelen
ter vermenselijking van arbeid
De vakbeweging heeft die op
merking uitgelegd als een plei
dooi voor vijfploegendiensten en
een herziening van de arbeids
omstandighedenwet
Het is voor Lubbers geen halszaak
gebleken. Recentelijk wordt in
derdaad veel gepraat OW "vuil
en onaangenaam werk". Maar
dat gebeurt dan in relatie tot de
vraag of dat werk al dan niet be
ter beloond moet worden Niet
bepaald een aanknopingspunt'
voor het jaarlijks toenemende
aantal werknemers dat de poort
van het fabneks- of bouwterrein
noodgedwongen de rug toekeert
en als arbeidsongeschikt verder
door het leven moet.
Jelle Zijlstra. meer bekend als
huisvriend dan als vijand van dit
kabinet, sprak vong jaar in het
jaarverslag van de Nederland
schc Bank de hoop uit dat 1980
geen verloren jaar zou worden.
Dit jaar moest hij zich scharen
onder de vele critici, die consta
teerde dat oplossingen wederom
vooruit werden geschoven De
rekening van een kabinet met de
kleinste mogelijkheid meerder
heid in het parlement is gepe
perd gebleken.
