Hoe erg was 't in
de jaren dertig?
Beursweek
Het gaatje
ZATERDAG 21 MAART 1981
Het incident deed zich
voor in het Breda van
1931. Autopeds, dat wa
ren in het verkeer ge
vaarlijke dingen, zo iets
al skateboards een tijd
je terug. Het Bredase
stadsbestuur besloot
dan ook: weg er mee.
Een golf van veront
waardiging ging door
Nederland. Het speel
goed was immers voor
95% een nationaal pro-
dukt. Een verbod bete
kende nog meer werk
lozen. Breda haalde
bakzeil.
Nederland in 1931. Twee jaar
na de beruchte ineenstorting
van de koersen van aandelen
op de New Yorkse effecten
beurs in Wall Street staan
hier op een beroepsbevol
king van 3,2 miljoen, 246.000
mannen en vrouwen als
werkloos ingeschreven. Hoe
wel de crisis zich in Neder
land later manifesteert dan in
de Verenigde Staten, West-
Duitsland en Engeland, is er
in dat jaar al geen houden
In 1929 was Nederland met
maar 18.000 werklozen nog
volop aan de slag. maar een
jaar later begon de malaise
zich af te tekenen met meer
dan honderdduizend werklo
zen. En dat aantal zou blijven
toenemen, totdat in 1936 het
dramatische hoogtepunt
werd bereikt van 466.000
mensen zonder baan en 4.118
uitgesproken faillisementen.
Een hoogtepunt dat zich hier
veel later aandiende, dan el
ders in de wereld en dat gege
ven heeft de tongen tot op de
dag van vandaag beziggehou
den. Waarom was Nederland
onder minister-president Co-
lijn niet in staat om het tij eer
der ten goede te keren?
Stempel
De naam is gevallen. Hendrik
Colijn. de ex-KNIL'er, die als
anti-revolutionair met vier
kabinetten een onuitwisbaar
stempel drukte op de jaren
dertig, en die de crisis tracht
te te bezweren met zijn legen
darische "aanpassingspoli
tiek". Kan het toeval zijn dat
Nederland, zowel toen als nu,
geleid werd door een premier
voor wie economie in elk ge
val vóór de ambtsaanvaar
ding een gesloten boek was?
Of belangrijker: was dat toen
en is dat nu een bezwaar?
Toen was het dat zeker. De
schare van adviseurs, waar
van elk kabinet zich tegen
woordig kan bedienen, was
in die tijd bescheiden van
aard. De economische weten
schap stond bovendien nog
in de kinderschoenen.
De overheidshuishouding was
destijds wel een stuk over
zichtelijker. Van een tekort,
zoals nu, was aan het eind
van de jaren twintig geen
sprake. De gulden was hard,
met de handel liep alles best,
de tering werd naar de nering
gezet, en standsverschil, daar
was men het over eens, dat
moest er wezen.
Maar de door de Volkenbond
georganiseerde ontwape
ningsconferentie werd over
schaduwd door het opruk
kende nazisme in Duitsland,
de economische wereldcon
ferentie mislukte, de dollar-
prijs was niet langer gekop
peld aan die van het goud,
Engeland devalueerde het
pond en dat alles droeg bij tot
een groeiend pessimisme en
tot een prijspeil dat in de ver
ste verte niet als concurre
rend kon gelden.
Colijn, weliswaar onder de in
druk van de problemen, hield
vast aan een stevige gulden
en aan zijn uitgangspunt dat
de overheid zich niet met de
gang van zaken in het be
drijfsleven moest bemoeien.
Het bedrijfsleven trok daar
uit zelf zijn consequenties:
prijzen moesten omlaag om
zo te pogen de consumptie
aan te wakkeren en weer
groei te bereiken. Om die re
den moesten de (loon) kosten
gedrukt. Het gemiddelde in
komen daalde de eerste vijf
jaar met een dikke veertig
procent. De beoogde toena
me van de consumptie bleef
daardoor uit en dat maakte
de cirkel hopeloos rond. De
maatregelen leverden niets
anders op dan een fenomeen
dat we ook tegenwoordig
maar al te goed kennen: stag
natie.
Samenwerking
Belangrijk kenmerk van de ja
ren dertig was dat elk land de
crisis op eigen wijze probeer
de te bestrijden. Samenwer
king was niet aan de orde. De
beschermende maatregelen
van het ene land leidden au
tomatisch tot meer narigheid
bij de buurman. Toch vierde
het protectionisme in die da
gen hoogtij. En ook Colijn
kon er niet om heen: over-
heidsteun voor bedrijven
mocht niet langer achterwe
ge blijven. Landbouw en
scheepvaart kregen die; tege
lijkertijd werden instrumen
ten ontwikkeld om in te grij
pen in bijvoorbeeld tarieven.
De schatkist raakte leeg door
tegenvallende belastingop
brengsten aan de ene kant en
groeiende kosten van steun
maatregelen aan de andere
kant. Het evenwicht werd ge
handhaafd door drastische
bezuinigingen op overheids-
salarissen.
Een samenhandgend beleid om
de crisis te bestrijden bleef
uit. De gulden werd kunst
matig op waarde gehouden,
zelfs nadat België tot devalu-
tie was overgegaan en Rotter
dam zijn positie verloor aan
de haven van Antwerpen.
Het is die politiek van Colijn
die later door economen fel is
gekritiseerd.
Zoals gezegd: de crisis werkte
in Nederland aanvankelijk
vertraagd door, maar heeft
zich uiteindelijk veel heftiger
gemanifesteerd dan elders.
Vanaf 1931 lag het niveau van
de werkloosheid in Neder
land ver boven dat van de
rest van de wereld. Wat later
is een soortgelijke tendens
waar te nemen in de cijfers
van de industriële produktie.
Door
Ton van Brussel
Opleving
Niet alleen economen, maar
ook veel latere politci zien
dat als de prijs van het dog
matische beleid van Colijn.
Pas nadat Zwitserland in sep
tember '36 had besloten de
gouden standaard los te la
ten, koos ook Nederland voor
een "zwevende" gulden. Di
rect gevolg was de daling van
de goudwaarde met eenvijf
de. De Amsterdamse effec
tenbeurs raakte voor het
eerst sinds jaren weer vrolijk
gestemd, de prijzen konden
wat stijgen, er werd weer ge
handeld, kortom het besluit
betekende een belangrijke
impuls voor de economie. In
andere landen, die veel eer
der het goud los lieten, was
een soortgelijke opleving
waar te nemen geweest.
Een bijdrage tot verbetering le
verden ook opdrachten aan
de Nederlandse industrie op
het gebied van defensie en de
Met de verkiezingen voor deur, verkopen Haagse politici als
Van Agt, Wiegel en Van der Stee onder de vlag van het schrik
beeld van de jaren dertig de ene extra bezuiniging na de ande
re. Nederland zit economisch in een diep dal. Werknemers
zijn zich daar te weinig van bewust, blijven meer loon eisen
en blijven meer consumeren. Dat kan niet meer, zo redeneren
de bewindslieden. De koek is op. Een vergelijking met vijftig
jaar geleden wordt niet geschuwd om de ernst van de situatie
duidelijk te maken.
Is daar reden toe? Zijn we er werkelijk net zo beroerd aan toe
als toen? Wat zijn eigenlijk de overeenkomsten met nu en wat
de verschillen. Om kort te gaan: hoe erg was het in de jaren
dertig?
de jaren dertig, zo houden
economen ons voor, was in
wezen van tijdelijke aard, die
van vandaag is dat niet. Toen
liepen de inkomens achteruit
en daalden de prijzen. Zowel
werknemers als werkgevers
hadden minder te verteren en
dat gold tevens voor de over
heid. Nederland kon zich
niets permiteren.
Koopkracht
Automatisering, het optreden
van nieuwe producenten op
de wereldmarkt, gestegen
energieprijzen en een groei
van de consumptie van voor
een deel in het buitenland ge
produceerde goederen bepa
len nu het beeld. De overheid
is er als hoeder van een stel
sel van sociale voorzieningen
dat in de jaren dertig ten ene
male ontbrak. Dat kost geld,
maar sociale wetgeving bete
kent meer dan het verminde
ren van de straf van een
werkloze of arbeidsonge
schikte. Ook het bedrijfsle
ven is gebaat bij een gegaran
deerde consumptie en dus bij
het instandhouden van een
bepaalde mate van koop
kracht voor iedereen. Dat is
een les die de jaren dertig
hebben geleerd. De ineen
storting van de New Yorkse
beurs kon niet uitblijven, zo
valt achteraf te constateren.
Amerika en ook het Westen
leefden in de wolken. Er was
destijds de op niets gebaseer
de gedachte dat door de in
dustriële revolutie alles mo
gelijk was. Een enorme pro
duktie aan de ene kant, een
werkende bevolking die wei
nig verdiende en dus weinig
kon kopen, aan de andere. De
bom moest wel barsten.
De crisis van nu is voor een
deel de prijs die betaald moet
worden voor gewijzigde in
komensverhoudingen. Maar
zeker ook het gevolg van een
door de deelname van vrou
wen aan het arbeidsproces
gegroeide beroepsbevolking,
voor een democratischer sa
menleving, en voor een maat
schappij die met wat meer
zorg om springt met schaarse
goederen als natuur en mi
lieu.
Samenwerking in plaats van
protectionisme, loonmati
ging voor behoud van inko
men voor iedereen en een be
grensde beperking van de
overheidsuitgaven, dat kun
nen, terugblikkend op de ja
ren dertig, hulpmiddelen zijn
om er bovenop te komen.
Maar een louter aansturen op
herstel van economische
groei brengt in de samenle
ving van de jaren tachtig
geen uitkomst meer.
Van Agt, Wiegel, Van der Stee,
ze roepen ten onrechte het
schrikbeeld van de jaren der
tig in de herinnering terug.
Zelfs degenen die alleen naar
de cijfers kijken, moeten con
stateren dat de werkloosheid
van toen nog altijd groter is
dan nu.
Literatuur en bronnen:
Keesings Historisch Archief
(div. jaargangen)
Leidsch Dagblad (div. jaargan
gen)
CBS-tachtig jaren statistiek in
tijdreeksen (1899-1979)
"De magere jaren" - drs. J.
Buishuizen en E. Werkman
"De krach van '29"- J.K. Gal-
braith
"Inzicht en Uitzicht"- drs. J.M.
den Uyl
uitvoering van veel openbare
werken. In een jaar tijd daal
de in 1939 de werkloosheid
van 311.000 tot 196.000. Voor
naamste prijs die Colijn daar
voor moest betalen was een
tekort op de overheidsbegro
ting.
Vergelijken
Hoge werkloosheid, begro
tingstekorten, verlaging van
de loonkosten, groei van het
aantal faillisementen, de roep
om protectionistische maat
regelen. Zo op het oog lijkt de
crisis van vandaag een herha
ling van die in de jaren dertig.
Toch is dat maar schijn. De
wereld van vandaag is een to
taal andere dan die van toen.
Machtsverhoudingen hebben
zich gewijzigd. Binnen het
blok van geïndustrialiseerde
landen is zowel sprake van
een verschil in aanpak (ver
gelijk Amerika met Japan),
als van een vergaande samen
werking op handels- en mo
netair gebied. Een nieuw
machtsblok, dat van de olie
producerende landen, heeft
zich aangediend. De Derde
Wereld heeft zich als pro
bleemgebied gemanifes
teerd. We kennen samenwer
kingsverbanden als de Euro
pese Gemeenschap, het Eu
ropees Monetair Stelsel, de
Organisatie voor Economi
sche Samenwerking en Ont
wikkeling en het Internatio
naal Energie Agentschap. Er
bestaat kortom meer dan
toen in de Westerse wereld
een neiging tot een samen
hangend beleid, tot een geza-
melijk aanpak.
Maar los van al die veranderin
gen, staat het gegeven dat de
oorzaak van de crisis toen,
een heel andere was dan die
van nu. De werkloosheid van
In zijn fascinerende boek "De
krach van '29" zegt de Ameri
kaanse econoom John Ken
neth Galbraith dat in sommi
ge jaartallen het drama van
een hele generatic besloten
ligt: 1789. 1914, 1940.
Zij fungeren als ankers in het
gedachteleven; de schokken
in die jaren opgedaan blijven
een heel mensenleven voel
baar. ja soms nog ver daarna.
Voor Amerika is 1929 zo n jaar
tal, dat nog steeds schrik en
onsteltenis teweegbrengt. In
de herfst van 1929 stortte de
beurs v an New York in elkaar
en dat leidde na verloop van
tijd tot ontwrichting van vrij
wel de gehele wereldecono
mie, Vele jaren lang relateer
den de Amerikanen alles aan
'29. Men studeerde voor '29,
trouwde er na of was zelfs
nog niet geboren in dat jaar.
"Dat laatste", schrijft Galbraith
met frivole boosaardigheid,
"om volmaakte onschuld aan
te duiden"
In Nederland zegt het jaar 1929
wat minder, omdat wij toen
van een crisis nog weinig
merkten. De narigheid had
tijd nodig om de grote plas
over te steken. Vandaar dat
de ellende die de Amerika
nen vertaald zien in het jaar
tal 1929 bij ons ligt opge
hoopt in de term "de jaren
dertig". Misère, enorme
werkloosheid, armoede, uit
zichtloosheid, constante on
zekerheid, doffe berusting; ze
zitten in die paar woordjes
opgesloten.
In dc jaren 1931-1936 liep de
werkloosheid in Nederland
op van 200.000 tot 415.000 op
een bevolking van zo'n acht
miljoen. Leiden had een
werklozenpercentage van 6
(een procent boven het lande
lijk gemiddelde). Alphen zat
op 4'/2. Katwijk op ruim 3 en
Sassenheim op ruim 5.
Volgens onderzoekingen van
de gemeente Amsterdam gaf
een werklozengezin per weck
gemiddeld ruim negentien
gulden uit, tegenover een ge
zin van een werkende arbei
der gemiddeld ruim 35 gul
den. Die bedragen moeten
wel even in het licht van de
tijd worden gezien: een ons
thee kostte 28 cent, een pond
bruine bonen 8 ct, een pond
biefstuk 60 ct, een pond ge
hakt 30 ct, een ons ham 26 ct,
een regenmantel f 2, een kin
derjurkje 80 ct, een paar da
meskousen 28 ct en buste
houders waren er al voor 15
ct.
Van die negentien gulden in
het werklozengezin ging drie
kwart op aan huur en voedsel
(brood, erwten, bonen, aard
appelen, in zeer geringe mate
vlees en vis, nauwelijks koek,
beschuit en fruit). Kleding en
schoeisel hingen er maar zo'n
beetje bij. Voor woningin
richting was een kwartje be
schikbaar (in het gezin van
een werkende arbeider
f 1.25), voor tram, bus en
trein nog geen dubbeltje (bij
een werkende arbeider ruim
70 cent) en voor ontspanning
8 ct (werkende arbeider 95
ct).
Ook al telde elke cent in die da
gen, het is duidelijk dat het
bestaan van een werkloze
werd teruggebracht tot een
schraalheid, waarin elke le
vensvreugde wel moest do-
Toch zitten er in de reeks neer
slachtige cijfers van het Am
sterdamse onderzoek ook
hoogst merkwaardige din
getjes. Zo bleven de huwelij
ken die goed waren ook in de
periode van werkloosheid
dooreengenomen goed. on
danks de ellende, de spannin
gen en de schaamte. Ook de
relatie ouders-kinderen leed
er in veruit de meeste geval
len niet onder. De opoffe
ringsgezindheid van de ou
ders nam vaak ontroerende
proporties aan.
Wie rapporten en geschriften
uit die tijd leest krijgt de in
druk dat armoede, hoe heftig
die ook drukte op de werklo
zengezinnen, toch niet het al
lerergste werd gevonden. Als
veel bitterder ervoer men de
uiterlijke tekenen ervan.
Schoolkinderen konden (al
thans in Amsterdam) gratis
schoolkleding krijgen, maar
daar maakten de ouders al
leen in het uiterste geval ge
bruik van. Kinderen met die
kleding werden er op straat
om uitgejouwd. Als pijnlijk
en vernederend beschouw
den de werklozen de over
heidscontrole, het stempelen.
Je moest er niet zelden voor
in de rij staan en het brand
merkte je. Het leidde er in
sommige gevallen toe dat
men de omgang met vrien
den staakte en zo in een isole
ment terecht kwam.
En dan was daar het fiets-
plaatje, het teken dat men rij
wielbelasting had betaald.
Werklozen konden het fiets-
plaatje gratis krijgen, maar
dan werd er wel voor hen een
gat in gemaakt. En aldus
werd voor de buitenwereld
zichtbaar gemaakt dat hier
een paria zich op twee wielen
verplaatste. Dat fictsplaatje-
met-gat is één van de raarste
uitvindingen in die tgd ge
weest. Op het geheel van de
gebeurtenissen in dc jaren
dertig is het eigenlijk niets,
een detail. Maar details, hoe
klein ook, maken soms meer
duidelijk dan de grofste
maatregel. Dat fietsplaatje-
met-gat is voor mij altijd het
beste bewijs geweest met wat
voor kille afstandelijkheid de
overheid de werkloze be
keek.
Ik weet niet wie op het idee van
dat gat is gekomen Het inte
resseert me ook niet Als-ie
maar langdurig brandt in de
RUUD PAAUW
AMSTERDAM - Ook deze
week werkte de zich alom ma
nifesterende rentedaling po
sitief op de koersontwikke
ling van de effectenbeurzen
De stijging werd echter door
tegenvallend bedrijfsnieuws
geremd. Voor Wall Street was
dat algemeen economisch
nieuws en voor Amsterdam
direct bedrijfsnieuws waar de
beurs met voor belangrijke
ondernemingen forse winst
dalingen over 1980 werd ge
confronteerd. Alom renteda
lingen dus.
In de Verenigde Staten brach
ten vrijwel alle belangrijke
banken hun rentetarieven op
17,5 procent, terwijl een grote
bank al naar 17 procent terug
liep. Eigenlijk is deze dalings
beweging enigszins merk
waardig, omdat in de maart-
maand de rente in Amerika
meestal oploopt. Dit door het
weer in volle bedrijvigheid
komen van door de winter tot
stilstand gebrachte belangrij
ke bedrijfstakken, als de land
en woningbouw.
Dit ontdooiingsproces kost aan
vankelijk veel bedrijfskre-
diet. wat leidt tot hogere geld
marktrente. Maar het nu ach
terwege blijven van dit ver
schijnsel zou erop kunnen
wijzen dat de recessie achter
de schermen weer verder is
doorgevreten dan zo op het
eerste gezicht lijkt. Ook de
voor het eerst na zeven maan
den dalende industriële pro
duktie in februari in de Ver
enigde Staten zou hierop kun
nen wijzen. Dat laatste tem
perde in elk geval duidelijk
deze week Wall Street's en
thousiasme over de dalende
bankrente.
Want na maandag voor de twee
de maal dit jaar boven de 1000
te zijn doorgestoten, liet de
beurs direct daarop meer dan
10 punten vallen. Daarna
bleef het modderen. Op 6 ja
nuari werd de 1000 ook even
doorbroken, maar daarna viel
de Dow Jones-index terug tot
930 medio februari. Nadien
heeft zich derhalve een krach
tig herstel waargemaakt. Gro
tendeels als gevolg van teke
nen die op een ontspanning
op de rentemarkt wezen.
Ook elders in de wereld werd
dit sein verstaan. De centrale
bank in Japan verlaagde deze
week het disconto met een vol
proeent. In Engeland werd er
vorige week 2 procent van het
niveau afgenomen en de
eveneens vorige week op on
ze beurs geplaatste 12 procen
t-staatslening werd een gran
dioos succes. Deze week liep
de lening gestadig omhoog
tot rond 103,5 procent, terwijl
de emissiekoers vorige weck
nog 101,2 procent had bedra
gen.
De eveneens op 12 procent ge
stelde lening van de ABN, die
deze week de inschrijving te
gen 99 procent sloot, bleek
hierdoor te royaal in de markt
te liggen. Niettegestaande de
bank vlak voor de inschrij
ving zou sluiten, en het ge
vraagde bedrag nog met 50
miljoen tot 150 miljoen gul
den had verhoogd, bleek de
belangstelling zo overstel
pend dat als eerste officiële
koers een notering van 101,5
procent te voorschijn tra-
d.
Overeenkomstig deze ontwik
keling bleef de obligatie-
markt deze week in Amster
dam overwegend vast tot
zelfs zeer vast gestemd met
een aantal dagen achter el
kaar gemiddeld een half pro
cent hogere noteringen. De
hypotheekbanken zagen hier
door hun kans schoon de af-
gifteprijzen voor de 12 pro-
cent-pandb rieven te verho
gen. Deze werden, afhanke-
door
C. Wagenaar
lijk van de looptijden, op
100,5 procent tot 101 procent
gebracht.
Precies als in Wall Street rea
geerde ook in Amsterdam de
aandelenbeurs in eerste in
stantie positief op de renteda
ling. Er kwam meer belang
stelling opdagen en vele fond
sen boekten lichte koersstij
gingen. Maar deze tendens
werd afgezwakt door een aan
tal teleurstellingen over in
1980 verkregen bedrijfsresul
taten.
Nu het dividend- en jaarversla-
genscizoen is gestart, begint
een gestadige stroom van be
drijfsnieuws op gang te ko
men, die zich over enige we
ken tot een ware lawine zal
ontwikkelen. Meer dan in an
derejaren blijken ditmaal vrij
wat winstcijfers lager uit te
vallen. Dat wijst duidelijk op
de economische verslechte
ring die zich in 1980 heeft
voorgedaan.
Zo zagen in hun bedrijfstak be
langrijke ondernemingen als
de Koninklijke Beheer Btyëll
korf en de Westland-Utrecht
Hypotheekbank de winst vo
rig jaar halveren, waardooi
men gedwongen is nu flink la
gere dividenden ter beschik
king te stellen.
De aannemer BAM boekte vo
rig jaar door een groot aantal
onverkochte nieuwbouwhui
zen zelfs een zwaar verlies en
zal het dividend moeten pas
seren. Philips boekte 40 pro
cent minder winst. Ook Dcli
Maatschappij heeft aanzien
lijk minder verdiend.
Zelfs de winst van het verzeke
ringsconcern Amfas viel niet
mee en per aandeel moest
voor het eerst sinds een flink
aantal jaren een stap terug
worden gezet Gelukkig was
het merendeel van deze te
genvallers al in dc beurskoer
sen verdisconteerd, maar dc
BAM moest er toch zo'n f 10
door terug en Westland-
Utrecht een kleine f 5. Deli
Maatschappij werd daarente
gen f 12 hoger, omdat on
danks de fikse winstdaling
het dividend ongewijzigd zal
blijven.
Tegenover deze forse winstda
lingen van vooraanstaande
ondernemingen stelde zich
deze week echter ook het op
merkelijke verschijnsel dat
kleinere, meer gespecialisecr
de bedrijven vorig jaar juist
aanzienlijk beter hebben ge
werkt. Zo boekten het inge
nieursbureau Twijnstra en
Gudde en de enige jaren gele
den volkomen aan dc grond
zittende goud- en zilversmid
Gero in 1980 forse winststij
gingen en ook Econosto be
haalde belangrijk meer winst
Deze berichten werden dooi
krachtige koersstijgingcr
beantwoord.
Hoewel regelmatig winstne
mingen optraden, konder
verder Océ-Van der Grinten
ACF, Centrale Suiker, Hout
handel Pont en ABN toch
zo'n f5 verbeteren KLN
sprong zelfs van f 85 tot bover
de f 100 Daarentegen moes
ten aandelen Koninklijke Pe
troleum f 5 terug, evenals No
rit.
