'Als iemand nog de drang
heeft tot overleven, moet
hij weten hoe te handelen'
"Tips
voor
het
overleven
van een
atoom
aanval"
ZATERDAG 7 FEBRUARI 1981
DEN HAAG - Is tegen de gevolgen van een atoomoorlog bescherming mogelijk en heeft
de overheid de plicht de burgers in deze tijden van toenemende spanning daarover te
informeren? Over het tweede gedeelte van de vraag is de afgelopen weken nogal wat
discussie geweest.
Minister Wiegel van binnenlandse zaken weigerde de richtlijnen voor bescherming be
volking openbaar te maken. De wenken en richtlijnen werden in 1970 als "dienstge-
heim" aan alle burgemeesters toegestuurd. De regering wenste de adviezen pas te ver
spreiden in een eventuele crisistijd. Met de Wet Openbaarheid van Bestuur in de hand,
heeft de Volkskrant gevraagd om toezending van de folder "Wenken en richtlijnen voor
zelfbescherming van burgers in oorlogstijd".
Minister Wiegel is gezwicht voor het beroep op de wet en de folders zijn nu voor iedereen
op aanvraag te verkrijgen. De richtlijnen in de folder werden samengesteld ten tijde van
de crisissituatie in '61 (Cubacrisis) en zijn dus verouderd. Er wordt op dit ogenblik een
nieuwe folder met richtlijnen samengesteld.
In de landen achter het
IJzeren Gordijn, maar
ook bijvoorbeeld in
China en Japan, is de
bescherming van de be
volking tegen (nucleair)
oorlogsgeweld een bij
na vanzelfsprekend
deel van het bestaan ge
worden. Geen bedrijf
zonder "bedrijfszelfbe
scherming", heet het in
het Oostblok.
Elke fabriek van enige omvang
kent daar zijn eigen beveili
gingsmaatregelen en be
schikt over schuilkelders
voor zijn personeel, dat pre
cies weet hoe bij atoomdrei-
ging te handelen en daar ook
regelmatig in wordt getraind.
In China worden veelvuldig
alarm-oefeningen gehouden,
waarbij iedereen op signaal
een veilig heenkomen zoekt.
In Nederland loeien elke eer
ste maandag van de maand
de BB-sirenes, maar eerder
tot ergenis dan tot waarschu
wing van de bevolking.
Op de vraag waarom men in
Oost-Europa zoveel aandacht
besteedt aan de civiele verde
diging, zijn tal van antwoor
den mogelijk, de een zal het
hebben over de angst van de
Russen voor een atoomaanval
vanuit het Westen, wellicht
een politiek geexploiteerde
angst. waarbij de BB-
campagnes dienen om de be
volking te doordringen van
de dreiging door de NAVO.
De ander zal zeggen dat de Kus
sen niet willen uitsluiten dat
zij zelf te zijner tijd een
atoomoorlog beginnen en dat
zij zo de risico's voor eigen
land en bevolking zo klein
mogelijk willen maken. Zo
zou met name in de Sowjet-
Unie de mening (of illusie?)
hebben postgevat dat een
atoomoorlog te overleven is,
wat volgens sommigen de
(atoom-)oorlogsdreiging van
die kant vergroot.
Geen uitzondering
In het ontbreken van duidelijke
beveiligingsmaatregelen (zo
als de schuilkelderbouw) en
het niet-publiceren van advie
zen aan de bevolking, "voor
het geval dat" is Nederland
zoals gezegd geen uitzonde
ring. In nagenoeg alle Westeu-
ropese landen wordt op dit
terrein 'van overheidswege
weinig gedaan.
In een aantal landen (o.a. Groot-
Brittannië, Verenigde Staten)
worden - middels kleine bord
jes op straathoeken, in de me
tro's en in de hal van grote ge
bouwen - verwezen naar
schuilgelegenheden, maar
ook daar blijft het meestal bij.
Het is verrassend te zien dat ei
genlijk alleen in neutrale Eu
ropese landen (zoals Zweden
en Zwitserland), die ook geen
kernwapens hebben of zich
onder een figuurlijke atoom
paraplu kunnen verschuilen,
wél vergaande maatregelen
zijn getroffen.
In Zwitserland moet elke man
die niet in het leger zit burger
wacht-dienst doen. De Helve
ten beschikken over maar
liefst 70.000 ondergrondse
ziekenhuisbedden cn elk
nieuw te bouwen huis moet
verplicht een schuilkelder be
vatten.
Elders is sinds het begin van de
jaren '60 - toen de crises rond
Cuba en Berlijn de internatio
nale spanningen opjoegen -
over het algemeen aan de be
scherming bevolking weinig
gedaan. Toen kreeg hier ie
dereen de bekende folder met
"Wenken voor de bescher
ming van uw gezin,en uzelf'
in de bus. Wenken die eerder
hilariteit dan paniek, eerder
onzekerheid dan serieuze
zorg opriepen.
Het is niet vreemd dat onder de
toenemende spanningen in
de wereld de belangstelling
voor de civiele verdediging
aan het toenemen is. In Duits
land en Amerika is een hausse
ontstaan in de verkoop van
privé schuilkelders die in elke
tuin ingegraven kunnen wor
den.
De KRO-televisie toonde on
langs een film over een Ame
rikaan die zich op - en in - een
heuvel, even buiten Los An-
Onbekenden hebben op enkele
plaatsen in Leiden deze tekens aan
gebracht, vermoedelijk om de rege
ring te stimuleren de plaatsen waar
werkelijk atoomschuilkelders zijn,
bekend te maken.
fjC-tk
Een atoomvrije schuilkelder in
het noorden van Denemarken. De
schuilkelder heeft een oppervlakte
van 100 bij 100 meter en vijf verdie
pingen onder de grond. In tijd
nood biedt hij onderdak aan zoo
mensen. Deze kelder zou zijn be
stemd voor de koninklijke familie,
regeringsleiders en militairen. In
de kelder is een koninklijke suite,
een restaurant, een ziekenhuis en
een militaire commandopost. Vlak
nadat deze foto werd genomen is
het geheel bedekt met een laag aar
de, zodat het nu alleen nog een heu
vel in het landschap is.
geles, had teruggetrokken en
zichzelf en zijn gezin tot de
tanden toe had bewapend om
"gespuis", van welke aard
dan ook, van zich af te hou
den. Deze mensen zijn er, zo
als zovelen meer, heilig van
overtuigd dat die gevreesde
atoomoorlog er op niet al te
lange termijn ook zal komen
en zij bereiden zich nu al op
het ergste voor.
Doemdenken
"Verfoeid doemdenken", noe
men sommigen dat. "Verstan
dig vooruitzien", zeggen an
deren. Maar tot nu toe blijft
het bij initiatieven van parti
culieren en wordt op dit ter
rein van overheidswege wei
nig
Natuurlijk hebben die overhe
den gedetailleerde plannen
klaarliggen voor noodsitua
ties, maar die zitten goed weg
geborgen en blijven de gewo
ne burger in vredestijd ont
houden. Ook in Nederland.
Twee weken geleden werd
bekend dat op alle gemeente
huizen in ons land nieuwe
"wenken" klaarliggen, maar
die mochten op last van minis
ter Wiegel (binnenlandse za
ken) niet worden verspreid.
De regering wilde onnodige pa
niek voorkomen. Sommige
mensen zouden de indruk
kunnen krijgen dat de Russen
bijna op de stoep staan, zei
men op Wiegels departement.
Ook wilde men niet de verden
king op zich laden met oor-
logshitserij bezig te zijn, zoals
sommigen menen, anderzijds
zou verspreiding van gede
tailleerde veiligheidsmaatre
gelen voor een eventuele vij
and vitale informatie kunnen
zijn.
Want gedetailleerd moet die in
formatie zijn. wil zij enige zin
hebben. Dat blijkt wel uit dc
inhoud van de wenken zoals'
die in Nederland gehanteerd
worden. Natuurlijk staat daar
geen echte onzin in. maar met
suggesties als het onder een
bureau kruipen, voldoende
voedselvoorraad inslaan en
het ophangen van dfckens
voor de ramen kom je bij een
atoomoorlog niet ver.
Illusies
Het antwoord op twee vragen is
bepalend of het zinvol is dit
ook te doen. De eerste vraag is
in hoofdzaak een politieke; is
het verstandig om die gege
vens publiek te maken? De
tweede meer een praktische:
als we dat doen. deugen die
gegevens dan ook? En dan
zien we nog even af van de
vraag of een intensieve BB-
campagne bij sommige men
sen niet hun drempel voor de
aanvaardbaarheid van een
kernoorlog zal verlagen.
De mensen die de eerste vraag
met "nee" beantwoorden,
menen dat een kernoorlog
niet te overleven is en dat
daarover bij de bevolking ook
geen illusies gewekt mogen
worden. Zij vrezen dat het
treffen van beveiligingsmaat
regelen bij heel wat mensen
de indruk zal wekken dat een
kernoorlog wellicht niet in al
le gevallen tot hun dood of on
dergang hoeft te leiden.
En daarnaast vrezen zij dat zo'n
houding er ook toe zou kun
nen leiden dat die mensen en
hun politieke en militaire lei
ders het voeren van een kern
oorlog als een misschien aan
vaardbaar middel zullen gaan
zien. Het is beter alles maar
stil te houden dan die levens
gevaarlijke suggestie te wek
ken.
Bijvoorbeeld de PSP is om die
reden tegen de bouw van
schuilkelders. Juist in het af
zien daarvan zien zij de garan
tie dat een regering het - om
de eigen bevolking te sparen -
niet gauw op een gewapend
conflict zal laten aankomen.
Risico's
Betekent een intensieve civiele
verdedigingscampagne een
escalatie van de spanningen
en een uitnodiging aan de po
litieke en militaire leiders om
i s te
01'
het juist een middel
vijand ervan te weerhouden
een atoomoorlog te beginnen,
omdat het twijfelachtig is of
hij echt in staat zal zijn de
samenleving van zijn oppo
nent voor langere tijd lam te
leggen.
Het is een vraagstelling die even
waanzinnig is als de hele wa
penwedloop en door zijn on
voorspelbaarheid ook niet
echt te beantwoorden is. Nie
mand weet precies hoe een
atoomoorlog tot stand zal ko
men en nog veel minder hoe
die uiteindelijk zal verlopen.
Elke prognose houdt op bij
het moment dat de eerste
atoombom valt. Wat daarna
gebeurt, is volstrekt onvoor
spelbaar.
Zal het bij die ene bom blijven,
of ontstaat er een volledige
kernoorlog? Slaat de getroffe
ne terug met kleine, tactische
atoomwapens of vernietigt hij
uit wraak wereldsteden? Van
al dit soort vragen hangt af
hoe de (wereld)bcvolking een
atoomoorlog zal ondergaan.
Het is een onbewezen stelling,
waarop 35 jaar gewapende
vrede tussen Oost en West en
alle wederzijdse vernieti-
gings theorieën zijn geba
seerd. Datzelfde geldt dan
ook voor de stelling dat een
kernoorlog niet te overleven
Overlevenden
Het is niet aannemelijk - maar
ook niet meer dan dat - dat er
uit een kernoorlog van welke
omvang dan ook, géén overle
venden zullen overblijven,
dat bijvoorbeeld alle 14 mil
joen Nederlanders de dood
zullen vinden.
Degenen die direct rond de
plaats wonen waar een
atoombom valt, zijn redde
loos verloren, maar geheel af
hankelijk van de aard van het
nucleaire conflict zullen op
grotere afstand mogelijk
steeds meer overlevenden
aangetroffen worden. Bij
slechts één atoombom op
Rotterdam zullen dat er meer
zijn dan bij tien op een groot
aantal militaire en of burger
doelen in ons land.
Een aantal van die overleven
den zal het misschien niet de
moeite waard vinden om in
die woestenij te overleven,
anderen zullen een onver
woestbare overlevingsdrang
kennen. Juist die mensen zul
len het van belang vinden als
zij beschikken over de kennis
waarmee aan die drang beant
woord kan worden.
Sommige deskundigen menen
dat het kan. Dat is bijvoor
beeld de indruk bij het lezen
van het "Nuclear Survival
Handbook", een werkje van
de Brit Barry Popkess. die 20
jaar onderzoek naar alles wat
met bescherming bevolking
te maken heeft in een hand
zaam boekje heeft gebundeld
Het bevat honderden bladzij
den vol tips over hoe je te ge
dragen bij een atoomaanval
hoe lijf en leden te bescher
men tegen directe radio
actieve straling en fall-out
waar het beste in huis te
schuilen en hoe een eenvou
dige schuilkelder te bouwen.
Ook Popkess gaat er vanuit dat
een atoomoorlog overleven
den zal kennen en dat het
voor die overlevenden van
groot belang is te weten hoc in
leven te blijven. Want - en dat
wordt heel goed duidelijk - de
minste of geringste onvoor
zichtigheid of nalatigheid kan
in een radio-actief besmette
wereld de dood tot gevolg
hebben.
Onvolledig
Wie na het lezen van dit (nog
niet vertaalde) boekje de
"wenken" nog eens doorleest,
ontkomt niet aan de conclusie
dat die informatie zacht ge
zegd zeer onvolledig en zelfs
(onbewust) misleidend is. De
wenken bieden namelijk be
halve wat vage gegevens over
de gevaren van radio-actieve
straling, nauwelijks enige zin
volle informatie over de zelf
bescherming. die volgens
mensen als Popkess toch mo
gelijk is.
De vraag die dan rest, is of het
zinvol is de burgers nu (al) die
informatie te verstrekken,
met het risico dat zij de helft
vergeten zijn op het moment
dat zij die echt nodig hebben,
of dat zij pas verspreid moet
worden bij ernstig oplopende
internationale spanningen,
met als gevaar dat de ver
spreiding ervan juist dan tot
paniek gaat leiden.
De meeste overheden, ook de
Nederlandse, kiezen voor het
laatste. Sommige politici, en
inmiddels ook uitgevers als
die van het "Nuclear Survival
Handbook" voor het eerste.
Zij vinden dat het informatie
tekort dat op dit terrein be
staat, op zinvolle en deskun
dige wijze wordt opgevuld.
Met de (magere) informatie die
in het verleden aan de bui ge
rij is verstrekt zal zij, overle
vingsdrang of niet, niet erg
ver komen. Men mag er niet
zonder meer vanuit gaan dat
BB-blokhoofden en militaire
deskundigen genoeg weten
om de bevolking te zijner tijd
te instrueren en te (begelei
den, omdat niemand weet of
die mensen tot de overleven
den zullen behoren.
Zelfbescherming
Bescherming Bevolking is in
eerste instantie een zaak van
ZELFbescherming. In de pa
niek die na een atoomaanval
ongetwijfeld zal ontstaan,
mag niet te vast gerekend
worden op georganiseerde
structuren die de overleven
den in bescherming nemen,
voorlichten en naar veiliger
oorden overbrengen.
Niets is zo onvoorspelbaar als
menselijk gedrag, maar de
zorg voor het eigen lijf en dat
van zijn directe naasten is in
ieder mens ingebakken. Zeker
in landen waar volstrekt on
voldoende schuilgelegenhe
den zijn, zoals Nederland, kan
een "ieder-voor-zich"-
mentaliteit de kop opsteken.
Gezien de ernstige twijfels die
er bij nogal wat mensen be
staan over de waarde van de
informatie die dc (gemeente
lijke) overheden voor ver
spreiding onder de bevolking
hebben klaarliggen, en de er
varingen daarmee in het
verleden (de nieuwe richtlij
nen zouden niet wezenlijk
van de oude afwijken), is de
publikatie van die overle-
vingswenken misschien zo
gek nog niet.
Juist nu in het hele land een bre
de maatschappelijke discus
sie plaatsvindt over de kern-
wapen-problematiek, heeft
de bevolking er recht op te
weten welke maatregelen en
aanwijzingen de overheid be
dacht heeft om de overleef-
baarheid van een atoomoor
log voor haar te vergroten.
"Aanvaarbaarder" zal zo'n
oorlog daar niet door worden.
Is een atoomoorlog te over
leven? Voor wie zich (te)
dicht bij de kern van de
nucleaire explosie be
vindt, kan het antwoord
op die vraag eenvoudig
"nee" zijn. Hoe dicht "te"
dicht is, zal in elke om
standigheid anders zijn.
Maar, zo betoogt de Britse on
derzoeker Barry Popkess (51)
in zijn recent verschenen
"Nuclear Survival Hand
book" (handboek voor het
overleven van de atoombom),
tenzij elke hoek van het land
met atoombommen wordt
bestookt, is onder bepaalde
omstandigheden overleven
mogelijk.
In zijn knalgele pocket neemi
Popkess geheel geen politie
ke of ethische standpunten in
over het gebruik en de effec
ten van kernwapens. Hij be
geeft zich ook niet in de dis
cussie over de vraag of het
wel verstandig is de mensen
al deze gedetailleerde infor
matie te geven. Het boekje
staat daarentegen vol met
praktische tips, bijna alsof
het om een doe-het-zelf-
handboek of ander naslag
werk gaat, .maar het mist de
bijna luchthartige, relative
rende toon "het valt allemaal
wel mee") die uit de ooit in
Nederland verspreide wen
ken opklonk.
In het boekje worden de af
schuwelijke kanten van een
atoomoorlog niet verzwegen.
De ziektebeelden die mensen
doormaken die niet direct
door een dodelijke straling of
vuurzee zijn getroffen, wor
den uitvoerig beschreven.
Maar aan de andere kant
neemt Popkess door uitge
breide informatie ook een
aantal misverstanden weg,
die bij veel mensen over de
nucleaire gevaren leven.
Zo zal veel mensen onbekend
zijn dat zij na een nucleaire
explosie mits zij de directe
stralings-, hitte- en drukgolf
tenminste overleefd hebben
ongeveer een half uur de
tijd hebben om dekking te
zoeken tegen de fall-out,
voordat die de aarde bedekt.
Wie wist bijvoorbeeld dat er
dier- en plantsoorten zijn die
stralingsdoses kunnen over
leven die voor mensen dode
lijk zijn. Dat honden en var
kens minder weerstand tegen
radioactieve straling hebben
dan de mens, gevogelte of
ratten. Dat vis beter niet ge
geten kan worden, maar be
paalde groenten - na een
zorgvuldige wasbeurt best.
Het handboekje geeft uitvoeri
ge informatie over de wer
king van radio-actieve stra
ling, wat precies fall-out is en
hoe de mens in een met fall
out bedekte omgeving toch -
mits hij de nodige voorzorgs
maatregelen neemt - kan le
ven en overleven.
Het bevat ook een handleiding
voor de bouw van een (een
voudige) eigen schuilkelder
en laat zien waar je in eigen
huis het beste dekking kan
zoeken. Voorts is er een
hoofdstuk over eerste hulp
bij nucleaire ongelukken (bij
voorbeeld zeven verschillen
de methoden van kunstmati
ge ademhaling), maar ook
een over het te verwachten
sociale gedrag van de overle
venden, de problemen die in
een groep kunnen ontstaan
en over de besmettelijke
ziekten die in een rampge
bied kunnen voorkomen.
Daarnaast beperkt het boekje
zich niet alleen tot de
atoomoorlog. Zo beschrijft
Popkess allerlei chemische
wapens en hun effecten.
Maar ook gaat hij tamelijk
uitvoerig in op de gevaren
van buitenoorlogse ongeluk
ken met kerncentrales of in
chemische fabrieken als in
het Italiaanse Seveso, waar
mee het ook voor mensen die
de aavirai van de vredestijd
willen overleven, interessant
(The Nuclear Survival Hand
book, door Barry Popkess,
Londen 1980, uitgeverij Ar
row Booksanchor Press, 375
blz., 12,25 - verkrijgbaar in
de Nederlandse boekhandel).
