'Rechts' vreest
de nieuwe
vrijzinnigheid
KERKf DIENSTEN
^4U4yil'llA'JJ'l>
ZATERDAG 22 NOVEMBER 1980
Kritiek op de bijbel leidt naar
vrijzinnigheid, zeggen de
hervormde rechts-ortho-
doxen. "De praktijk in onze
eigen kerk wijst dat uit". "En
de gereformeerden volgen nu
dat spoor".
Daarom ziet hervormd "rechts"
zo'n samengaan van de her
vormden en gereformeerden
liever niet gebeuren.
Hoewel hij zichzelf een buitenstaander noemt en
alleen de vrijzinnigheid in eigen kerk kent, heeft
de secretaris van de Gereformeerde Bond in de
Hervormde Kerk, de bekende Huizer ingenieur
Jan van der Graaf, het er toch maar op gewaagd,
voor het vrijzinnig-hervormde blad "Kerk en
Wereld" een artikel te schrijven over zijn visie
op de hedendaagse vrijzinnigheid. Niet op eigen
initiatief, wel te verstaan, maar op verzoek van
de redactie.
Eind deze maand is het in "Kerk en Wereld" te
lezen. In zijn eigen blad "De Waarheidsvriend"
geeft Van der Graaf - als rechts-orthodox man
een verklaard tegenstander van bijbelkritiek en
leervrijheid - alvast een voorproefje van wat hij
vandaag als vrijzinnigheid ziet. En dan blijkt,
dat niet alleen de officiële vrijzinnigheid hem in
het harnas drijft, maar ook de politieke en maat
schappelijke prediking in het middenblok van
de Hervormde Kerk en in bepaalde sectoren van
de Gereformeerde Kerken. Vrijzinnigheid komt
nu ook onder een andere namen voor, "namelijk
daar waar de bijbelse heilsfeiten weliswaar niet
worden ontkend, maar zodanig worden voorge
steld dat het 'bovennatuurlijke' eruit is ver
dwenen". En bedekte vrijzinnigheid kan wel
eens gevaarlijker zijn dan openlijke.
Belijdenis van Reformatie onopgeefbaar
"De Waarheidsvriend", spreekbuis van de hervormde
rechts-orthodoxie, had in het begin van deze eeuw
de gewoonte, drieste uitspraken van vrijzinnige
theologen aan de lezers door te geven, al was het
maar om hun in te prenten hoe nodig en nuttig zo'n
eigen blad was.
Men komt dan onopgesmukte
uitspraken tegen als: "Jezus
was een gewoon mens", "Je
zus, de godsdienstige mens
bij uitnemendheid", "Voor
mij heeft de goddelijke vere
ring van Jezus volstrekt geen
waarde", "Wij ontkennen het
bovennatuurlijke; voor ons
bestaat er geen enkel won
der", "De bijbel staat ons in
de weg bij onze pogingen om
een betere opvatting van het
christendom ingang te doen
vinden"
Ir. Van der Graaf vindt die "bru
te ontkenning van het wezen
lijkste van het christelijke
geloof' nog slechts terug in
de groep die zich - in tegen
stelling tot de vrijzinnig-her
vormden - "principieel-vrij-
zinnig" noemt. Deze gelovi
gen, zwak in getal, spuien hun
ultra-linkse opvattingen in
het groen gekleurde blad
"Zwingli". "Daar wordt nog
het fiere oud-moderne geluicj
telkens weer gehoord".
In de Hervormde Kerk is deze
extreme richting een rand
verschijnsel geworden. Er
gaat haast geen nummer van
"Zwingli" voorbij of de "ge
wone" vrijzinnig-hervorm
den - die in 1951 met de nieu
we koers van de Hervormde
Kerk zijn meegegaan - krij
gen er duchtig van langs om
dat ze mede schuldig zijn aan
de spectaculaire achteruit
gang van de oude vrijzinnig
heid. "Die vrijzinnigheid
heeft geen levensvatbaarheid
meer", concludeert ir. Van
der Graaf. En geen wonder.
Ze laat het hart van de men
sen leeg. "Wat is het evangelie
zonder heil?"
Niet "echt"
Nu heeft de Vereniging van
Vrijzinnige Hervormden on
langs een brochure over haar
uitgangspunten en doelstel
lingen uitgegeven. Van der
Graaf - als hoofdredacteur
van "De Waarheidsvriend"
een vooraanstaand woord
voerder van de brede her-
vormd-gereformeerde stro
ming in de grootste reforma
torische kerk hier te lande -
geeft ruiterlijk toe, dat deze
brochure niet "echt vrijzin
nig" is in de oud-moderne
zin.
"Ze past in het kader van artikel
10 van de kerkorde, waarin
wordt gezegd, dat de kerk be
lijdt in gemeenschap met de
belijdenis der vaderen" "Er
staat in deze vrijzinnige uit
gangspunten niets wat in di
recte zin de belijdenis weer
spreekt, ook al wordt er ge
pleit voor de grootst mogelij-'
ke ruimte van geloven en be
lijden voor verschillende
christelijke overtuigingen"
Wel kiest deze beginselverkla
ring bewust voor de term
"evangelie van Jezus Chris
tus". Dan kunnen ook mensen
die minder door de persóón
van Jezus Christus dan door
zijn boodschap worden aan
gesproken zich in deze grond
slag herkennen.
Voor ir. Van der Graaf is dat
een kernpunt. Hij beschouwt
dit als een duidelijke voortzet
ting van de vrijzinnige tradi
tie. Want: "Is het bijbels, de
persoon en de boodschap van
Jezus te scheiden Jezus is toch
één met zijn boodschap? Die is
geconcentreerd in zijn per-
"De officiële vrijzinnigheid in
de Hervormde Kerk zou aan
duidelijkheid winnen als zij
de vraag eens onder ogen zag,
hoe de verhouding is tussen
de Vader en de Zoon - dat is
geen dogmatische maar een
bijbelse vraag - en hoe zó ook
de Zoon als persoon onder
ons mensen is geweest en nu,
in zijn heerlijkheid, het Hoofd
is van zijn gemeente"
De vrijzinnigheid, meent Van
der Graaf, is er niet in ge
slaagd duidelijk te maken,
waar ze na 1951 haar positie
kiest. "Het zou interessant
zijn, een artikel uit vrijzinnige
hoek te zien verschijnen
waarin nu eens precies werd
verwoord, wat die 'gemeen
schap met de belijdenis der
vaderen' inhoudt en wat de
positie van de nieuwe vrijzin
nigheid tegenover het oude
modernisme is"
Springlevend
De overstap in 1977 van de Frie
se predikant L. J. van der
Kam naar de Doopsgezinde
Broederschap - omdat er voor
de oude vrijzinnigheid in de
Hervormde Kerk nauwelijks
plaats meer was - en de klacht
van ds. W. H. Stenfert Kroese
(Bilthoven) dat in de Her
vormde Kerk ook met de
nieuwe vrijzinnigheid maar
weinig rekening wordt ge
houden, betekenen nog niet,
dat het verschijnsel "vrijzin
nigheid" uit de kerken is ver
dwenen. "Het is nog
springlevend", zegt de secre
taris van de Gereformeerde
Bond.
Het feit dat de vrijzinnige ds.
mr. J. van Leeuwen (Lochem)
een boekje van dr. Tj. Baarda
over de betrouwbaarheid van
de evangeliën begroette als
"een lentebrengende zwaluw,
nestelend bij Kuyperiaanse
altaren" zegt hem voldoende.
Baarda isgereformeerd.
Hij doceert aan de Vrije Uni
versiteit in Amsterdam "in
leiding in de studie van het
Nieuwe Testament, tekstkri
tiek en exegese".
De synode van de Gerefor
meerde Kerken heeft zojuist
een rapport over de aard van
het Schriftgezag aanvaard,
waarin ook Baarda de hand
heeft gehad. Van der Graaf
wil dat werkstuk niet op die
ene naam beoordelen. Het
verdient een gedegener be
handeling. "Maar het loutere
feit dat Baarda, die van een
bekend vrijzinnig-hervormd
predikant een lovende kritiek
kreeg, een beslissend aandeel
kan hebben in een gerefor
meerd geschrift over het
Schriftgezag, spreekt voor
zichzelf. Waar de Schriftkri
tiek opgeld doet, ligt in prin
cipe de weg naar de vrijzin
nigheid open. De praktijk in
de Hervormde Kerk wijst dat
uit. En de Gereformeerde
Kerken volgen nu dat spoor"
Waar Van der Graaf zeer be
ducht voor is, dat is het op
gaan van het evangelie in
maatschappelijke en politie
ke vragen. "De oude vrijzin
nigen hadden de cultuur op
het oog, de moderne theologen
van nu hebben het over de
maatschappij"Niet dat het
evangelie maatschappelijk en
politiek niets te zeggen zou
hebben. In beide gevallen ech
ter-cultuur en maatschappij
- gaat het, volgens Van der
Graaf, niet om "heil" in bij
belse zin maar om welzijn, en
dan niet zelden politiek inge
kleurd.
Deze modernen kunnen wat dat
betreft van de tegenwoordige
vrijzinnig-hervormden nog
wel wat leren. Met instem
ming citeert Van der Graaf ds
D. Oosten (Cothen) die in een
toelichting bij de beginsel
verklaring opmerkt, dat het
de vrijzinnigen niet om een
"vermaatschappelijking van
het evangelie" is te doen
waarbij de persoonlijke le
vensvragen zouden worden
verwaarloosd. Hij ziet daarin
een stuk vrijzinnige kritiek op
een hervormde midden-or-
thodoxie en op sectoren in de
Gereformeerde Kerken
"waar het evangelie zo in poli
tieke en maaatschappelijke
kaders is getrokken, dat het
persoonlijke element - het
heil - eruit is"
Uitholling
Begrijpelijk dat een rechts
blok als de Bond de bewe
ging "Samen op weg", die de
eenwording tussen her
vormden en gereformeerden
beoogt en die al in meer dan
honderd plaatsen een eind
op deze lange weg is gevor
derd, met wantrouwen gade
slaat. De Bond begeert die
organisatorische eenheid
niet. Maar hij heeft zich on
langs wel bereid verklaard
om desnoods mee te doen aan
een "voortgaande bezin
ning".
Wat de rechts-hervormden dan
tegen de gereformeerden
hebben?
Wel, in Amsterdam en Kampen
- waar de gereformeerde stu
denten in de theologie wor
den opgeleid - zien zij de vrij
zinnigheid in oude en nieuwe
vormen opdoemen, "en dat
niet zelden militant en acti
vistisch"
"Het blijkt meer en meer, dat nü
in de Gereformeerde Kerken
dezelfde beginselen worden
gehuldigd als in de vorige
eeuw in de Hervormde Kerk,
beginselen die mede oorzaak
waren van de Afscheiding
(1834) en de Doleantie (1886).
Van deze nieuwe theologie-
beoefening gaat een sterke
invloed uit op de prediking.
Ook de geest des tijds doet
zijn werk. Het gereformeerde
element in de prediking is
zeer gering of ontbreekt ge
heel. Vele, vooral jongere ge
reformeerde predikanten zijn
overgegaan op een politieke
prediking met een sterke
maatschappijkritische inslag,
waarbij zij niet zelden marxis
tische ideeën op de kansel
brengen en aldus het evange
lie prijsgeven aan een ideolo
gie".
Die scherpe uitval deed het
hoofdbestuur van de Gere
formeerde Bond in 1976. In
een "tussentijdse situatie
schets", vorig jaar met be
trekking tot de beweging
"Samen op weg" gepubli
ceerd, kwam dit hoofdbe
stuur tot dezelfde conclusie.
Als het nog eens tot één kerk
van hervormden en gerefor
meerden komt, dan vreest de
Bond een verdere uitholling
van het geestelijke en kerke
lijke leven. "De belijdenis van
de Reformatie is voor ons on
opgeefbaar", zei ds. C. den
Boer (Woudenberg), studie
secretaris van de Bond, op
een predikantenvergadering
begin dit jaar. "Wij schuwen
een open kerk met een mini
mum aan belijden waardoor
geen sterveling meer weet
wat kerk-zijn betekent. Een
dialoog-kerk graaft haar ei
gen graf. Pluriformiteit mag
er zijn, maar dan niet los van
de uniformiteit in het belij
den".
Een grote vraag, naast de zorg
om de kerk in haar geheel, is
voor de rechts-orthodoxen,
welke plaats de belijdenis-ge-
trouwen in een nieuwe kerk
nog kunnen innemen. Ds. Den
Boer: "De erkenning dat de
belijdenis ook onder ons niet
altijd onbekrompen en on
dubbelzinnig wordt gehan
teerd, sluit een opkomen voor
het recht van die belijdenis
niet uit maar in"
Gesprekken
Zo probeert de rechts-ortho
doxie haar positie veilig te
stellen tussen de onduide
lijkheid van een zich aanpas
sende vrijzinnigheid en het
maatschappelijk-politieke
engagement van de nieuwe
modernen.
De ironie wil, dat de rechtse
hervormden van nu nog het
meest benauwd lijken te zijn
voor de gereformeerden, die
in de vorige eeuw juist uit de
Hervormde Kerk wegtrokken
omdat deze de vrijzinnigheid
met haar leervrijheid onge
hinderd liet voortwoekeren.
Toch voelt ook de Bond van ir.
Van der Graaf wel aan, dat de
ontwikkeling niet meer is te
keren. "Wij kunnen ons aan
een voortgaande bezinning
niet onttrekken", verklaarde
het hoofdbestuur vorig jaar.
En omdat aan een samengéan
overeenstemming in funda
mentele zaken moet vooraf
gaan, heeft dit hoofdbestuur
de plaatselijke gemeenten
waar dit nog eens kan gaan
spelen een groot aantal the
ma's aangereikt voor kerke
lijke en theologische ge
sprekken.
Het is de vraag, of de twee grote
reformatorische kerken
plaatselijk nog wel voldoende
tijd krijgen om het op al die
gewichtige punten eerst vol
ledig eens te worden, stel even
dat dit ooit zou lukken.
De snelle ontkerkelijking en
ontkerstening van de samen
leving zou wel eens een dwin
gender reden kunnen zijn om
samen op weg te gaan dan het
resultaat van die eindeloze
bezinning.
Als het waar is, dat in het jaar
2000 de christenen in Neder
land nog maar een minder
heid zullen zijn, dan staan er
nog wel andere belangen op
het spel dan de vraag of de
Hervormde Kerk wel de "kerk
der vaderen" kan blijven als
ze met de gereformeerden een
nieuw kerkverband zou gaan
Samen heb je misschien toch een
beter zicht op de toekomst.
En de toekomst kan de kerk nu
eenmaal niet alleen aan "des
Heren hand" overlaten.
S. J. DE GROOT
LEIDEN - Hervormde gemeente:
Hooglandse kerk 10 ds. Pannekoek.
11.45 oecumenische dienst; Marekerk 10
ds. De Jong, 5 ds. Blenk, Oudewater
Maranathakerk (L. Morsweg) 10 ds.
Koolstra; De Regenboog (Merenwijk)
9.30 ds. Hortensius. doop. 11 ds. Bou-
huys (gesprek), 11.15 ds. Hortensius en
pastor v. Well; Bethlehemkerk (Driftstr.
10 ds. v. Leeuwen; Bevrijdingskerk
(Montgomerystr. Zuid-West) 9 ds. Wa
genvoorde. 5 ds. Rietveld; Vredeskerk
(Burggravenlaan) 10 mevr. ds. De Mey.
avondmaal; Waalse Kerk (Breestraat)
10.30 ds. Ribs; Acad. Ziekenhuis 10.15
ds. Bovenberg; D1ACONESSENHUIS
10.30 ds. Van 't Hof; Kapel Endegeest
(Oegstgeest) 10 ds. Friederich. Geref.
Kerk: Zuiderkerk (Lammenschansweg)
10 ds. Rietveld; Petrakerk (Surina-
mestr.) 10 ds. v. Houten, Aalsmeer; Oude
Vest 10 ds. Sijtsma, 5 ds. Koolstra; Mara
nathakerk (L. Morsweg) 10 ds. Koolstra,
jeugddienst; Bevrijdingskerk (Mont
gomerystr.) 10.30 ds. De Zeeuw, Voor
schoten. 5 ds. Rietveld. Groenhoven
(Witte Rozcnstr.) 10 ds. v.d. Velden. Ge
ref. Kerk (dolerend) "Groot-Leiden"
(Lokhorstkerk): 9 dienst, 5 hr. Henzen
Geref. Kerk Vryg. (Herengr. 70): 10.30
kand. Heida, 3 ds. Geelhoed. Chr. Geref.
Kerk (Steenschuur 9): 10 en 5 ds. Den
Hartog. Geref. Gemeente (Nieuwe Rijn):
10 leesdienst, 3.30 stud. Van Dijk. Geref.
Gemeente in Ned. (Bethl. kerk Drift
straat): 11.30 en 5.30. Evang- Lutherse
Gemeente (Hoogl. Kcrkgracht): 10.15 ds.
Happee. Remonstr.-Doopsgezinde Ge
meente (Lokhorstkerk, Pieterskerk-
straat 1): 10.30 ds. Kuipers, avondmaal.
Baptistengemeente (Oude Rijn 3): 10 ds.
Bosveld. Evang- Christen-Gemeen
schap (Middelstegracht 3): 10 hr. Dikkes.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw. singel 21): 5 nam. hr. Hoogerwaarri.
Evangeliecentrum Zylsingel 2. zond. 10
en d. 8 hr. Zijlstra. Pinkstergemeente
(Oude Vest 13): 10 evang. v.d. Bergh. Le
ger des Heils (Hooigracht). 10 en 7.30.
Nieuw-Apostolische Kerk (Hoge Rijn
dijk 24): 9.30 en 4. wo. 8. Zevendedagad-
Science (Steenschuur 6): 10.30. Kerk
Jezus Christus van de Heiligen der Laat
ste Dagen (Mormonen): 9.30, 10.30 en
11.20. Oud-Katholieke kerk (Zoeterw.
singel- hoek Cronesteinkade1: 10. Haag
weg zat. 7. zond. 9 en 10.45; Herensingel
zat. 7. zond. -,(j\ !.ij* en 11; Rijndijk
(Leiden-Voorschoten) 8.30, 9.30 zond.
9.30 en 11.30; Steenschuur zat. 10 en 7,
zond. 8 30. 10. 11.30. 6 en 7. Boshuiaer-
laan fcat 7. zond. 9.30 en 11. Lammen
schansweg zat. 7, zond. 9, 10.30 en 12;
Haarlemmerstraat zat. 7. zond. 9.30,10.45
en 12.15. Hoge Rijndijk Zoeterwoude:
zat. 7. zond. 10 en 11.30.
ABBENES - Herv. Gemeente: 9.30 hr
Groen, A dam, 7 ds. Rothfusz. jcugd-
'AARLANDERVEEN - Herv. Gemeen
te: 10 mevr. ds. West. ia. 7 dr. Haitsma.
Boskoop. Geref. Kerk: 10 ds. Modderaar,
rochie: zat. 7, zond. 7.30 en 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN - Herv Ge
meente: Adventskerk 10 ds. Bogers,
avondmaal, 5 ds. Zoutendijk, Noorden:
Kruiskerk 10 ds. v.d. Broeck, Bodegra
ven; Opst kerk 10 ds. v.d Heiden. 6.30
ds. Bogers; G. Herderkerk 10.30 ds.
Oosthoek, 6.30 ds. Verheul; De Bron 9
ds. Oosthoek, 6.30 ds. Mulder; Ashram
9.30 ds. Verheul; Driehoortie 7; Onder
weg (Lijsterlaan) 10 ds. Oort; Sionskerk
9.30 ds. Ouwendijk, 6.30 kand. Kleijberg.
Geref. Kerk: Mar. kerk 10 ds. Vree, 6.30
ds. Stolk; Salv. kerk 10 ds. Stolk, 6.30 ds.
Modderaar; G. Herderkerk 9 ds. Mulder;
De Bron 10 ds. De Ruiter, 10.30 ds. Mul
der. Zie ook heiv. gemeente. Geref. Kerk
Vrijg. (Rijnstroom): 8.45 en 5 kand. Hei
da. Ned. Geref. Kerk (Chr. nijv. school
Willemstr 9.30 en 4.30 ds. Mul. A dam
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 4.30 ds. Ham
stra. Oud-Geref. Gemeente: 9.30 en 4.
Baptistengemeente (Molenwerfstr. 1): 10
en 6.30 ds. Koekkoek. Baptistengemeen
te Alphen-Noord (Sportlaan): 10 hr. v.d
Berg. Volle-Evangeliegemeente (school
Weslpreludeweg): 10 hr. De Jong. Leger
des Heils (Com. de Vlamingstr.:) 10 en
6.30. Pinkstergemeente Bethel (Rode-
Kruisgcbouw): 10 voorm. Remonstrant
se Kring (Van Mandersloostraat 36): 10
ds. Knoppers, Utrecht. Rooms-Kath. pa
rochies: Bonifaciuskerk zat. 7, zond.
9.45, en 11.30; Piuskerk zat. 7, zond. 9,
10.30 en 11.45, De Bron zat. 7, zond. 9 en
11.30.
BENTHUIIZEN - Herv. Gemeeote 9 30
en 6 ds. Exalto. Geref. Gemeente: 9.30 en
6 stud. Van Dijk, wo. 26 nov. dankdag,
9.30, 2.30 en 6 ds. Golverdingen, 's Gra-
venzande.
BODEGRAVEN - Herv Gemeente
Dorpskerk 10 ds. Smit, Hilversum, 6.30
ds. Mouthaan, Nunspcct; Salvatorkerk
10 kand Wijting. 6.30 ds. Richter; Beth
lehemkerk 10 ds. Jongerden, Veenen-
daal, 6.30 ds. De Vreugd. Geref. Kerk: 10
eld.
BOSKOOP - Hervormde Gemeente:
Dorpskerk 9.30 ds. Vlasblom. 6.30 ds.
Stelwagen. De Stek 9.30 dr Haitsma.
Avondmaal. Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds.
Dijkstra. Avondmaal. Chr. Geref. Kerk:
9.30 en 5 ds. v. Langevelde. Geref. Ge
meente: 9.30 en 6. Opwekkingsgemeente
(Concordia): 9.30. Vergadering van Ge
lovigen (Nieuwstr.): 9.30 en 5. Rooms-
Kath. parochie: zat. 5.30 (De Stek) en 7,
zond. 9.30 en 11.
HAZERSWOUDE - Herv Gemeente:
9.30 ds. Heijmans, 6.30 ds. Oosthoek,
beiden Alphen. Geref. Kerk: 9,30 ds.
Welbedacht, 5 ds. Van Dalfsen, Over
schie. Rooms-Kath. parochies: Dorp zat.
7. zond. 8, 10 en 11.30; Rijndijk (Bernar-
dus) zond. 10; Het Anker zat. 7, zond. 8.45
en 11.15.
HILLEGOM - Herv. Gemeente: 10.30 ds.
Rothfusz. mmv koor. 5 ds Kalkman
Noordwijkerhout. Geref. Kerk: 9 ds. v.d.
Wal (in herv. kerk). Chr. Geref. Ki
en 5 ds. Biesma. Rooms. Kath. paro
chies: Martinuskerk zat. 7, zond. 8.30, 10.
11.30 en 7; Jozefkerk zat. 7. zond. 10 en
11.30; H. Hart zat. 7. zond. 10 en 11.30.
HOOGMADE - Herv. Gemeente: 10 ds.
v.d. Hoek. Rooms-Kath. parochie: zat 7.
zond. 10.
DE KAAG - Herv. Gemeente: 10 ds
Kolkman. Rooms-Kath. parochie: zat. 7.
KATWIJK AAN DEN RIJN - Herv Ge
meente: Dorpskerk 10 dr. v.d. Bank.
Ede. 6 ds. Gebraad; Ontmoetingskcrk 10
ds. Gebraad, 6.30 ds. Heymans, 't Harde.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Vrolijk, 5 ds. v.d
Horst. Rooms-Kath. parochie zat. 7,
zond. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE - erv. Gemeente
Nieuwe kerk 10 ds. Arkeraats, 5 ds.
Schuurman; Oude Kerk 10 ds. Vink, 6
ds. Visser; Ichthuskerk 10 ds. v. Roon, 5
ds. Vroegindewey; Pnièlkerk 9,30 ds
Visser, 6 ds. Vink; Groen van Pr. school
10 ds. Driebergen; Ziekenhuis Overduin
l ds. Baas; Wijkgebouw Hoeksteen 10
dovendïenst. Geref. Kerk Vredeskerk
10 hr. Brouwer, 5 ds. Vrolijk; Tnuml'a-
.orkerk 10 ds. v.d. Horst. Geref. Kerk
Vrijg.: 10.15 dienst, ij ds. Gratz. Ned. Ge
ref. kerk: 8.45 ds. Meester. 7 ds. Muller
Chr. Geref. Kerk 10 en 5 ds. Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gemeente (Uni-zaal)
10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref. Gemeente
(Remiscstr.): 10 en 5. Voile-Evangelie-
gemeente (Voorstraat 100): 9.45.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN - Herv
Gemeente: 10 dr. v. Vliet, Alphen
avondmaal. 7 ds. Groenendijk. Scheve
ningen, avondmaal. Geref. Kerk: 10 en 7
dr. Bade, avondmaal.
LEIDERDORP - Hervormde Gemeente
en Geref. Kerk: Dorpskerk 10 ds. Does
burg. 6.30 ds. Doesburg, zangdienst
mmv Petrakoor, Leiden, Kerk Hoofd
straat 10 ds. Veenstra, Leiden; Schep-
pingskerk 9 en 10.30 ds. Van Loenen
avondmaal. Verpleeghuis Leythenrode.
10 ds. Lutmers, avondmaal, mmv koor
St Elis.ziekenhuis: n ds. Brommet
Baptistengemeente (wijgeb. Zijlkwar
tier): 10 br. De Vries. Rooms-Kath. paro
chic: zat 7 zond. 9. 10.30 en 12.
LEIMUIDEN - Herv. Gemeente: 9.30er
7 ds. Schalk. Geref. Kerk: 9.30 DS. Los. 7
ds. Jaspers Focks. Rooms-Kath paro
chies: zal 7. zond. 7.30. 9.30 en 11.15.
LISSE- Herv Gemeente: Dorpskerk 10
ds. 't Hooft. 7 ds. De Gelder; Pauluskerk
10 ds. De Gelder. Geref. Kerk 10 ds.
Weggemans. Harderwijk. 7 ds. v.d
Hoist, Katwijk. Geref. Kerk Vryg.: 's
morgens ds. De Graaf, bevestig
g kan-
De Putter, 7 ds. De Putter, intrede. Ned.
Geref. Kerk (Salvatori): 9 ds. Schuur
man. 5 leesdienst. Chr. Geref. Kerk: 10
en 4.30 ds. v. Dijken, avondmaal. Geref.
Gemeente: 10 en ds. v. Dijken, avond
maal. Geref. Gemeente: 10 en 4 ds. Hak
kenberg, wo. 26 nov. 7.30 ds. Hakken
berg en ds. De Gier. Rooms-Kath. paro
chies: Agathakerk zat. 7, zond. 10 en
11.30; Poelpolder zat. 7, zond. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7, zond. 8.30, 10 en 11.45:
Engelbewaarders zat, 7, zond. 8, 9.30, 11
en 5.45.
NIEUWKOOP - Herv. Gemeente: 9.30
ds. Kramer, Aalsmeer, 6.30 dr. Bezemer
Schevingen. Geref. Kerk; 9.30 en 6.30 ds
Nooteboom. Chr. Geref. Kerk: 9.30 en
6.30 dienst. Rooms-kath. parochie: zat. 7.
zond. 9 en 10.45.
•NIEUWVEEN - Herv. Gemeente: 9.30
en 6.30 ds. Molenaar. Geref. Kerk. 9.30 en
7 dienst. Rooms-Kath. parochie: zat. 7,
zond. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP - Herv. Gemeente:
9.30 ds. Goverts, 7 ds. Van Hoegee, Al
phen. Geref. Kerk: 9.30 ds. Wijngaarden,
6.30 ds v.d. Wal. Chr. Geref. Kerk: 9.30
en 3 ds. Visser. Rooms-Kath. parochie:
zat. 7. zond. 9.30 en 11.
NOORDEN - Herv Gemeente: 9.30 ds.
Zoutendijk. 7 kand. v. Harten. Geref.
Kerk (Woerdense Verlaat): 10 hr. Koe
nes, 7 ds. Treurniet, Woerden. Rooms-
Kath. parochie: zat. 7, zond. 9 en 10.30.
NOORDWIJK - Herv. Gemeente: Kerk
Voorstraat 10 ds Keuning, 5 hr. Visser. 7
ds. Kolkman, De Kaag; Kerk Hoofd
straat 10 ds. Visch, Oegstgeest, Geref.
Kerk Hoofdstr. 5 ds. Warmink; Sole Mio
9 ds. Keuning; De Rank (Golfbaan) 10 ds.
De Vreugd, Bodegraven. Geref Kerk:
Kerk Hoofdstraat (Buurtkerk) 10 ds. El
gersma, 5 ds. Warnink; Vinkenlaankerk
9 30 ds. Warmink. 5 ds. Elgersma; stich
tingskerk 11 ds. Bouma. Rooms-Kath.
parochies: Zee zat. 7. zond. 9.30 en 11,
Binnen zat. 7. zond. 8. 10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT - Heiv. Ge
meente. Dorpskerk 10 ds. Kalkman.
Rooms-Kath parochies: Victorkerk zat
OEGSTGEEST - Herv. Gemeente:
Groene of Will, kerk 10 ds. Ter Linden;
Pauluskerk 10 ds. Sierat; Gemeentecen
trum 10.30 mevr. ds. Mohering Voor
burg, 7 ds. Vegter, 10.30 voorm. ook
jeugdkerk, ds. Van Twist. Geref. Kerk
(Mauntslaan): 10 ds. Heemskerk. Ned
Geref. Kerk (Gemeentecentrum): 8.45
ds. Moggré, 4 ds. De Lange. Van Wyc-
kerslooth: 4.15 ds. Vink. Kapel Ende
geest: 10 ds. Friederich. Volle-Evange-
liegemeente (Gemeentecentrum) 4 nam.
Rooms-Kath. parochies: Will, kerk zat. 7,
zond. 9 en 11; Bonaventurakapel zat.
6.30, zond. 9 en 11.
OUD-ADE - Rooms-Kath. parochie: zat.
7, zond. 8.30 en 10.30.
OUD EN NIEUWE WETERING - Herv.
Gemeente: 9.30 ds. Bronsgeest, gezins-
dienst. Geref. Kerk: 9.30 ds. Cziria, 5 ds.
De Jong, Aalsmeer. Remonstr.-Gemeen-
te: 5 nam. mevr. ds, Vos, Doopdienst.
Rooms-Kath. parochie: zat. 7, zond. 9.30
RIJNSATERWOUDE - Herv. Gemeen
te: 9.30 en 7 ds. De Kruyf
RIJNSBURG - Herv. Gemeente: Voor
hof 10 ds. v. Niel; Bethelkerk -.?«? en 10
ds. Damsma, 5 ds. Romein. Geref. Kerk:
Petrakerk 9.30 dr. Van Oeveren, 5 ds.
Baayén; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds.
Baayen, 5 ds. Damsma; Maranathakerk
9.30 ds. Romein, 5 dr. Van Oeveren. Ge
ref. Kerk Vrijg.: 10 en 5.15 ds. Zomer.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds. De Joode.
Evang. Christengemeente (aula mavo):
10 br. v.d. Brink. Rooms-Kath. parochie:
zat. 7, zond. 10.30.
RIJPWETERING - Rooms-Kath. paro
chie: zat. 7, zond. 9.30 en 11.30.
SASSENHEIM - Herv. Gemeente: 9 en
10.30 ds. v.d. Meer, 5 intrede ds. Ferwer-
da, in geref. kerk. Geref. Kerk: 10 ds.
Baas, bevestiging ds. Ferwerda, 5 ds.
Ferwerda, intrede. Chr. Geref. Kerk: 10
en 5 kand. Velema. Ned. Prot. Bond
(Jul.laan 17): 10.30 hr. Klijnsnia. Rooms-
Kath. parochie: zat. 7, zond. 9.30 en 11.
TER AAR Herv. Gemeente: 9.30 hr.
Goedhart, 6.30 ds. Bouwman, Heerde
Geref. Kerk: 10 ds. Eldevman. 6.30 ds.
Heiner, Ryssenhout. Rooms-Kath. pa
rochies: Aardam zond. 9 en 12. Lange-
raar zat 7. zond. 8.30, 10 en 11.30.
VALKENBURG - Hen.-. Gemeente 10
ds. Vermeulen, 6.30 ds. De Raadt. Geref.
Kerk: 9.30 ds. De Raadt, jeugddienst,
6.30 ds. Vermeulen. Geref. Kerk Vrijg
8.30 en 3 ds. Boxman.
VOORHOUT - Herv. Gemeente: 10 ds.
Brokerhof, avondmaal. Rooms-Kath.
parochie: zat. 7. zond 9, 10.30 en 11.45.
VOORSCHOTEN - Herv. Gemeente:
Dorpskerk 10 ds. Hemmes, 7 ds. v. Ach
terberg, Leiden; Aula Noord-Holland
>.30 ds. De Jonge, Leiden, Kerk Hulp en
Heil 10 ds. Lentz. Geref. Kerk: 10 en 5 ds.
De Zwart. Geref. Kerk Vryg.: 10.15 en
4.30 ds. Btrxman. Rooms-Kath. kerken.
Laurentiuskerk zat. 7, zond. 10 en 11.30;
aula Noord-Hofland zond. 11; Moeder-
Godskerk zat. 7, zond. 8.30 en 10.30. Jan
van Hooflaan 3: 10.30 Engelse dienst.
WADDINXVEEN - Herv. Gemeente:
Brugkerk 9.30 ds. v.d. Heuvel, 5 ds.
Roetman; De Hoeksteen 9.30 ds. Roet-
man, 6.30 ds. Verboom; Bethelkerk 9.30
ds. Verboom, 5 ds. Bregman; Imma
nuelkerk 10 en 5 ds. Hulst. Geref. Kerk:
Kruiskerk 10 ds. Langhenkel; Ontmoe-
tingskerk 10,15 ds. v.d. Berg. Chr. Afge
scheiden Gemeente: 9.30 en 5. Volle-
Evangeliegemeente "Sion" (Lindegaar-
de 17a): 9.30. Remonstr.-Gemeente: 10
mevr. ds. Hoff. Rooms-Kath. parochie.
Victorkerk 10; Ontmoetingskerk 9.30 en
11.45.
7, zond. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR - Herv. Gemeente:
Dorpskerk 10 ds. Steenstra. 4.30 ds. Van
Eyk, Gouda, ds. v. Bruggen; Kieviet-
kerk 10 ds. v Bruggen; Messiaskerk 10
ds. Nortier, Den Haag; Dorpscentrum
9.30 ds. v.d. Plas. Rijssen. Dorpscentrum
9.30 ds. v.d. Plas, Rijssen. Geref. Kerk:
Zijllaan 10 ds. De Vries, Loosduinen, 5
ds. Damsma, Rijnsburg; Wassenaar-
Zuid 10 ds. v.d. Kamp. Ned. Prot. Bond
(L. Kerkdam) 10.30 ds. Werner.
WOUBRUGGE - Herv. Gemeente: 9.30
hr. v. Doorn, Waddinxveen, 6.30 ds. Ou
wendijk. Geref. Kerk: 9.30 hr. De Hoop,
IJsselstein. 6.30 ds. v. Houten, Aalsmeer.
Ned. Prot. Bond (gebouw De Wijk): 7
nam. mevr. kap. Poppema, Leiden.
Rooms-Kath. parochie: ZAT. 7, zond. 10.
ZEVENHOVEN - Herv. Gemeente: 9.30
ds. Kielder, 7 hr. v.d. Zwan, Driebrug-
gen, mmv koor. Geref. Kerk: 9.30 DS.
Omta. 7 zie herv. gemeente. Rooms-
Kath. parochie: zat. 7, zond. 9 en 10.45.
ZOETERWOUDE - Herv Gemeente: 10
ds. Wolthaus. Rooms-Kath. parochies
St. Jan zond 9 30 en 11. Chr Dienaar-
kerk zat. 7, zond. 10; Meerburgkerk (Ho
ge Rijndijk) zat. 7, zond. 10 en 11.30.
ZWAMMERDAM Herv Gemeente: 10
ds. Stelwagen, Boskoop, 6.30 ds. Van
Roon. Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 10
en 6.30 hr. v.d. Kraan.
