Brengt verrechtsing
de vrede in gevaar?
LUL
Prof. Schöffer: 'Vrede
]s altijd in gevaar,
maar oorlogsdreiging
nu lang niet zo
groot als jn iaren'30'
Dr. Derksen
'Economische
teruggang
werkt
slechts als
katalysator'
W'flfK <|N Wij
ZATERDAG 22 NOVEMBER 1980
LEIDEN IMEPPEL
Wordt de Westerse we
reld overspoeld door een
rechtse vloedgolf, die
een rechtstreeks gevaar
voor de vrede betekent?
Gaan er onder sommige
geledingen van de Wes
terse bevolking niet de
zelfde geluiden van on
tevredenheid en pessi
misme op, die in de ja
ren '30 de basis legden
voor de opkomst van
Adolf Hitler en zijn en
thousiaste volgelingen?
Je zou het gaan denken, wanneer je de hand over hand toenemende discriminatie
in ogenschouw neemt en wanneer je let op de bloedbladen die rechtse terroristen
in een tijdsspanne van enkele maanden meedogenloos aanrichtten in een Parijse
synagoge, een plein in München en het centraal station van de Italiaanse stad
Bologna.
Maar het zijn niet louter zaken als het hier en daar opbloeiende neo-nazisme, die
een algehele ruk naar rechts doen vermoeden. Daarop wijzen ongetwijfeld ook de
recente verkiezingsoverwinningen van Ronald Reagan in de Verenigde Staten en
Margaret Thatcher in Groot Brittannië.
Beiden zijn voorstander van
een forse opvoering van de
bewapening en beschouwen
het communisme als de
grootste bedreiging van de
vrijheid. Vooral Reagan heeft
daar in de afgelopen verkie
zingscampagne amper on
duidelijkheid over laten be
staan. Aan iedereen die het
maar horen wilde, vertelde
deze aartsconservatief zelfs
voor de duvel nog niet bang te
zijn, laat dus staan voor de
Russen.
Sterke man
Maar je kunt je afvragen of die
zelfde Ronald Reagan geen
herinneringen oproept aan de
jaren '30, toen de roep om een
sterke man alom werd ge
hoord? Prof. dr. I. Schöffer,
hoogleraar vaderlandse ge
schiedenis aan de Rijksuni
versiteit van Leiden, gelooft
daar echter niet zo in. „Rea
gan is geen echte sterke
man", meent hij. „Goed, hij is
energiek en daar probeert hij
ook vertrouwen mee te wek
ken, maar echt sterk is hij
niet."
Prof. Schöffer gelooft in tegen
stelling tot vele deskundigen
evenmin dat de thans waar
neembare zwenking naar
rechts volledig is te wijten aan
de economische teruggang.
„De opkomst van de conser
vatieven is niet iets van de
laatste tijd", zegt hij. „Vanaf
1975 zie je al dat zij zich
schrap zetten tegen vele
maatschappelijke verande
ringen, die in hun ogen door
de progressieven te snel zijn
doorgevoerd. Maar omge
keerd vinden de progressie
ven altijd weer dat het te lang
zaam gaat."
Vandaar ook dat Schöffer zich
niet volledig kan vinden in
het standpunt, dat de Mep-
peler publicist dr. Steven
Derksen huldigt over de ruk
naar rechts. Derksen, die en
kele jaren geleden promo
veerde op het proefschrift
„Leven om te overleven",
gelooft dat deze kentering
voortspruit uit de geestelijke
nood, waarin veel mensen
verkeren.
Kluts kwijt
Volgens dr. Derksen zijn veel
mensen de kluts kwijt omdat
allerlei zekerheden en idealen
(plotsklaps) zijn verdwenen.
„Het geloof in God bijvoor
beeld en het geloof in de in
dustriële vooruitgang zijn al
lemaal aan twijfel onderhe
vig. Maar voor al die zekerhe
den is niets in de plaats ge
komen. Van die leegte profi
teren politici, die zeggen dat
zij de gevestigde orde weer
zullen herstellen. Reagan is
daar een duidelijk voorbeeld
De hoge werkloosheid en dito
inflatie werken naar Derk-
sens overtuiging slechts als
een katalysator, een tandwiel
dat de hele zaak in beweging
brengt. „Niet de economische
crisis, zoals vaak wordt ge
zegd, heeft in Duitsland in de
jaren '30 tot de Tweede We
reldoorlog geleid, maar juist
het wegvallen van alle waar
den en normen", meent
Derksen. „De inflatie en
werkloosheid hebben dat
proces alleen versneld."
En ofschoon Derksen niet ge
looft dat we rechtstreeks op
een Derde Wereldoorlog af
stevenen („Al is voorzichtig
heid wel geboden"), is het wel
zijn vaste overtuiging dat de
huidige wereld nog verder
naar rechts zal opschuiven,
indien de bestaande leegte
niet wordt opgevuld.
Dr. Steven Derksen
Prof. Schöffer: "Ik ben niet zo pessimistisch"
NU WELK DE
Grootje
Professor Schöffer nu ziet het
verband niet zo met die be
staande leegte en wenst daar
de ruk naar rechts dan ook
niet aan op te hangen. „Die
leegte en dat pessimisme zijn
er altijd al geweest", légt hij
uit. „In de jaren '20 waren er al
mensen, die schreven dat de
wereld naar z'n grootje zou
gaan."
„Trouwens", waarschuwt
Schöffer, „we moeten oppas
sen dat we niet te narcistisch
worden, dat we ons niet te
veel met onszelf gaan bezig
houden. Dat de mensen zo
veel gaan piekeren, dat ze
zichzelf zielig gaan vinden.
En daar is natuurlijk geen re
den toe. We zijn helemaal niet
zielig."
De Leidse professor legt uit dat
we nu de tijd en het geld heo-
ben om ons als stumpers te
gaan beschouwen. „In de ja
ren na de oorlog stonden we
daar niet bij stil. Toen was
daar geen tijd voor, moest er
gewerkt worden om het land
weer op te bouwen."
Paradijs
„Maar op de keper be
schouwd" vervol et Schöffer,
„is de westerse mens altijd al
ontevreden geweest. Ik weet
nog goed: in 1955 vertelde ik
een groepje mensen dat we
vergeleken met de jaren '30 er
heel gelukkig aan toe waren.
Maar die bewering stuitte
toen al op de nodige weer
stand. Die mensen vonden
dat onzin. En ik weet wel: de
welvaart was in die jaren nog
niet zo groot en de dreiging
van de Koude Oorlog was veel
duidelijker aanwezig, maar
toch waren die jaren '50 een
paradijs."
Zelfs in die jaren was het crisis
besef bij de westerse mens al
heel groot, zo verklaart Schöf
fer. „Sinds de negentiende
eeuw bemerk je hier die me
lancholie en ondergangs
stemming trouwens al.
Wat dat aangaat is men volgens
Schöffer in Amerika altijd
veel optimistischer geweest.
Men geloofde daar dermate in
het steken van de handen uit
de mouwen, dat er geen tijd
was om sikkeneurig te zijn.
Schöffer „De misiuKKing
van de Vietnamoorlog heeft
hun zekerheden aanzienlijk
ondermijnd, maar toch zijn
die Amerikanen niet bij de
pakken gaan neerzitten."
Liefdadigheid
„Zij redeneren juist van: je kunt
op eigen kracht vooruit, als je
maar wilt. Dat zag je wel toen
de toenmalige president
Johnson met zijn armoede
programma op de proppen
kwam. Menige conservatieve
Amerikaan heeft toen een
sticker op zijn auto geplakt,
met daarop de leus: „Ik steun
het armoedeprogramma,
want ik werk". Dat is typisch
Amerikaans. Komt ook om
dat zij in hun land niet of
nauwelijks met het socialis
me hebben kennisgemaakt
In Amerika leeft zodoende
het idee niet van: 'Wat zou het
allemaal, de staat vangt het
wel op'. Je ziet dan ook dat de
Amerikanen ongelooflijk veel
aan liefdadigheid doen."
Terugkomend op de vergelij
king met de jaren '30 zegt de
Leidse historicus, dat de hui
dige omstandigheden be
paald onvergelijkbaar zijn
met die van toen in Duitsland.
Op dit moment is er geen gro
te beweging, die oorlogszuch
tig is of racistisch.
Ondergronds
„Italië is wat dat betreft uiter
aard een zwakke plek. En nog
afgezien van de onderont
wikkelde landen weetje maar
nooit wat er gaat gebeuren in
Spanje en Griekenland, waar
de stemming opeens als een
blad aan een boom kan om
draaien". aldus Schöffer
Grote gevaren zegt hij voorals
nog niet te ontdekken in neo-
De westerse mens is altijd al
ontevreden geweest, aldus prof.
Schöffer.
fascistische organisaties als
de Nederlandse Volksunie
„Splintergroepjes met wilde
ideeen als die van Glimmer
veen zijn er altijd al geweest.
Worden nu de kleurlingen als
zondebok aangewezen, in de
jaren *30 waren dat de Duit
sers, die naar ons land waren
gevlucht
Het vervolgen van groeperin
gen als de Nederlandse
Volksunie zegt Schöffer on
verstandig te vinden. „Daar
mee bereik je alleen dat zo'n
organisatie ondergronds gaat
en derhalve veel ongrijpbaar
der wordt. Wil je nan grip op
haar krijgen, dar ga je al aar
dig in de richting van een po
litiestaat en daarbij is de de
mocratie niet gebaat."
Rode Front
Omdat rechts in sommige lan
den zegeviert, betekent dat
nog niet dat zulks het neo-
fascisme in de hand werkt, zo
oordeelt Schöffer. Bovendien
vindt hij het begrip neo-fas-
cisme nogal geladen. „Zelfs in
de NSB zaten linkse mensen.
En neem het terroristische
Rode Front. Dat komt juist
van links, maar is minstens zo
gevaarlijk."
Over de leegte, die volgens dr.
Steven Derksen moet worden
opgevuld, willen we niet ver
der verrechtsen, zegt Schöf
fer geen reden te zien om zich
ongerust te maken. „Als je de
regering Van Agt moet gelo
ven. is zij bezig die leegte op te
vullen naar Reveil-idealen.
En in Groot-Brittannië zie je
dat zowel de Labourpartij als
de Conservatieven blijven
zoeken naar nieuwe ant
woorden."
Van een absolute leegte durft
Schöffer zodoende niet te
spreken. „Te meer", verklaart
hij, „omdat daar waar tradio-
nele waarden en normen in
twijfel worden getrokken en
afbrokkelen, er nieuwe waar
den voor in de plaats komen.
Dat zag je wel in de KVP.
Toen in die partij bepaalde
zekerheden wegvielen, zijn
sommige leden overgestapt
naar de PPR, waar zij die
waarden en normen weer wel
aantroffen."
Vrede
Volgens de Leidse hoogleraar is
er altijd een wisselwerking
van rechts naar links. „Dan
weer geeft links het antwoord
en dan weer doet rechts dat".
Schöffer stelt dan ook met
nadruk dat een rechtse maat
schappij niet per definitie
slecht hoeft te zijn. „Zo'n sa
menleving is beslist niet
normloos. Die heeft wel de
gelijk haar eigen waarden."
En als vervolgens het vraagstuk
van bewapening of ontwape
ning ter sprake komt: „Dat
bedoel ik nu met eigen waar
den. De conservatieven zeg
gen: 'Ik wil voor mijn kinde
ren de beste wapens, want in
de jaren '30 waren we slecht
bewapend en kon Hitier zijn
gang gaan'."
„Zij redeneren ook van: 'Omdat
we al zoveel jaren bewape
nen, hebben we de vrede
kunnen bewaren'. Terwijl de
tegenstanders zeggen: 'Nee.
de vrede hebben we uitslui
tend te danken aan de ont
spannende houding van de
Russen'. De conservatieven
roepen dan echter weer van:
'Als je de bewapening eenzij
dig gaat verminderen, lok je
juist een oorlog uit'."
Bokkesprongen
Zo denkt Ronald Reagan er ook
over. „Het gevaar van kracht
patsers als Reagan is dat zij
uit angst voor gezichtsverlies
naar de krachtigste wapens
grijpen", zegt dr. Steven
Derksen daarover.
En prof. Schöffer „Gelukkig
hebben we ook in Amerika
een democratisch systeem.
En het prettige daarvan is, dat
er controle is. Ook over de
president. Reagan zal zich
dus geen bokkesprongen
kunnen veroorloven, maak ik
me sterk."
Waarmee de hoogleraar niet wil
zeggen dat de vrede niet in
gevaar zou zijn. Dat is vrede
altijd. Vrede is immers een
zeer labiel bezit. „Als Brezn-
jev het straks net zo op z'n
heupen mocht krijgen als
Stalin toentertijd, is de «amp
natuurlijk compleet."
Doordrammerig
Derksen werpt nog een ander
licht op de zaak. De opkomst
van rechts, stelt hij, komt gro
tendeels ook door het falen
van links, een groepering
waartoe hij zichzelf rekent als
lid van de PvdA
De Meppeler „Links is nogal
eens doordrammerig ge
weest. Het is goed om de ge
vestigde waarden en normen
die niet meer functioneren te
lijf te gaan. Maar je moet de
mensen niet meteen alle ze
kerheid ontnemen. Dan ont
staat er een reactie van de an
dere kant."
Derksen noemt in dit verband
thema's als abortus en eutha
nasie, die velen in verwarring
hebben gebracht en waarom
trent een aantal jaren geleden
m>g niet werd gesproken. Nu
wordt abortus op grote schaal
toegepast. Iets dat met name
ouderen geestelijk niet heb
ben kunnen bijsloffen. Of zo
als Derksen het uitdrukt:
„Voor veel mensen valt de
grond onder hun voeten weg
De veranderingen zijn te snel
gegaan!"
Oorlogsdreiging
En professor Schöffer „Of de
verrechtsing zich doorzet,
durf ik niet te voorspellen.
Een historicus kan dat ook
niet. Hoeveel je ook van het
verleden weet, je kunt er
nimmer lessen uit trekken
Behalve dan dat vrede zeer
betrekkelijk is."
„Maar wat ik wel kan vertellen",
aldus Schöffer, „is dat de
oorlogsdreiging nu bij lange
na niet zo groot is als in de
jaren '30."
En knikkend met een vredige
glimlach. „Precies, ik ben
niet zo pessimistisch."