s
s
eute
eute
stad is
s kwijt
"Leiden, wat
ben je toch
veranderd..."
WOENSDAG 24 SEPTEMBER 1980
50.000
PAGINA 45
Terug naar de Haarlemmerstraat
voor smakelijker zaken. Bijvoor
beeld de tompoucen van Van
Tienen. De brood- en banket
bakkerij annex tearoom aan het
eind van de Haarlemmerstraat.
Een branche met veel concurren
tie, want er moet worden opge
bokst tegen Biesiot, een begrip in
Leiden, en de zaken van Rose-
leur, Gussenhoven en Brummel-
kamp om er maar eens een paar te
noemen.
Ondanks de goede naam verdwijnt
Biesiot om plaats te maken voor
een van de eerste zelfbedienings
zaken van Leiden: Help U Zelf,
afgekort HUZ. De vooruitstre
vendheid is geen waarborg voor
een blijvend succes.
Even verderop zit concurrent De
Gruijter. Betere waar en tien pro
cent. Als je tenminste de oranje
kassabons bewaart. En niet te
vergeten het snoepje van de week
voor een dubbeltje met elke week
een nieuwe verrassing. Er is in
die tijd wat afgeknutseld aan
bouwplaten, spelletjes en kron
kelende papieren slangen op een
breinaald boven de Jaars-
ma-haard.
De conservenfabriek van Nieuwenhuizen aan de Morsweg.De dames met mutsen op om de groente zo hygiënisch in te blikken. (FotoGemeentearchief).
Co-op
Zo is het ook gegaan met concur
rent Co-op. Jaar in, jaar uit onder
het motto "Niet voor het gewin,
maar voor het gezin". Arbeiders
winkels voor mensen die PvdA
stemmen, lid zijn van het NW,
de VARA-gids lezen, een abon
nement hebben op Het Vrije Volk
en verzekerd zijn bij De Centrale.
Onaantastbaar lijkt het brood- en
banketbolwerk aan de Korevaer-
straat, waar dagelijks tientallen
bakkers uitzwermen met hun
karren.
Maar de "vooruitgang" stagneert.
Als een schijnbaar laatste
krachtsinspanning wordt nog
een hypermodern bakkerijbe-
Het winkelbeeld is identiek. Of je
nu bij De Gruijter aan de Heren
straat, op de hoek van het Gan
getje, in de Maarsmansteeg of in
De Kooi komt. Krek eender zijn
ze allemaal. Alleen de afmetingen
verschillen. Vergulde letters op
lichtgekleurde tegeltjes aan de
voorpui. Binnen de koffie van ei
gen merk in koperen reservoirs
met kijkglas, dat meestal vol is.
Knarsende kassa's met slingers
in plaats van het computerachtig
gebliep en hemelsblauw oplich
tende cijfertjes.
De slogan "Betere waar en tien pro
cent" is uitgewerkt. De laatste
vestiging van de kruidenier uit
Den Bosch is omgedoopt tot
Gruma en heeft alle kenmerken
van de aloude De Gruijter-huis-
stijl verloren.
drijf aan de Rooseveltstraat ge
bouwd. Aan de wortels van het
Co-op concern wordt inmiddels
fors geknaagd. Nog onverwacht
snel komt het eind. Winkels dicht
of voortgezet onder de naam
EDAH. De Koninklijke Scholten
Honig in de rol van executeur.
In de broodsector vallen na de oor
log steeds rake klappen. Bekende
Leidse namen verdwijnen: Koole
Nicola aan de Geregracht, Cerus
aan de Zuidgracht (nu Korevaer-
straat), Fontein en Sirat (Willem
straat), Raaphorst (Pasteur
straat), Broodfabriek De Zeeuw,
Castelein en de Coöperaties De
Eendracht, Ons Doel en De
Vooruit. Een van de oudste en
grootste bedrijven, de Leidsche
Broodfabriek met een bakkerij
aan de Mare en diverse winkels in
de stad viert in maart 1966 nog
trots het eeuwfeest. Nog geen
tien jaar later is alles verdwenen.
Eerst de broodsector en kort
daarop de banketafdeling.
Andere bedrijfjes verdwijnen zon
der dat het enig opzien baart. Zo
als de wasserij en stomerij op de
hoek van de Van der Werfstraat
en de Vollersgracht. Een
piepklein winkeltje waar opa zijn
boorden laat stijven. Waar een
werkoverhemd na een reparatie
er weer als nieuw uitziet. De ver
sleten boord vervangen door een
"nieuwe" met materiaal onderuit
het rugpand. Niemand die het
ziet als de broek maar op de goe
de hoogte blijft hangen met de
bretellen "voor politie en brand-
strijkje. Boven is het walhalla
voor de biljarters. Een zaal met
imponerende speeltafels en rek
ken voor keuen. Het aloude
Schuttershof biedt met zijn grote
terras een fraai uitzicht op de
voorbijtrekkende meute. Nadat
"In den Vergulden Turk" van de
Breestraat is verdreven mag het
nog even zo heten. Dan wordt het
zonder enige gevoel voor historie
omgetoverd in een modern Wie-
nerwald. Zoals de dubbeldikke
ijsco's van mijnheer Jamin op de
hoek van de Binnenvestgracht
hebben plaats gemaakt voor de
kruidenbuiltjes.
Na afloop van de slenterpartij, het
"biosje pikken" met de benen
wagen naar huis. Of met de Eltax.
Niet die luxueuze taxi's, maar een
rit met een van de lichtblauwe
bussen op de ringlijnen. Alleen
even opletten of het de S of de K
is. Stadsbusvervoen we zouden
het nu zo graag terughebben. In
de jaren vijftig vieren de gebroe
ders Van Ulden het 25-jarig be
staan van "hun" Eltax. Per
maand maken 180.000 Leidse
passagiers gebruik van de in 1935
ingestelde ringlijnen. En is er een
speciale scholierenkaart met
twintig ritten voor één gulden.
Na de overname door de NZH ko
men al snel de veranderingen. De
Leidenaar moet het voortaan
doen met regionale verbindingen
uitgevoerd door grote bussen.
Het verkeer eist een nog hogere
tol. De Langegracht is geen
gracht meer maar heet opeens
"cityring". Gelukkig blijven de
lichtfabrieken nog het beeld be
palen.
Streekenergiebedrijf Rijnland: we
zullen eraan moeten wennen.
Lichtfabrieken het klinkt zovéél
vertrouwder. Zoals we er nog
maar niet aan kunnen wennen
dat "Reuvens" al lang openbare
bibliotheek heet. Oude ver
trouwde SLF: niet zo'n onper
soonlijke door een ponsmachine
doorboorde stortingskaart, die
maandelijks in de bus glijdt. Nee,
een keurige employé, in bedrijfs
kleding compleet met pet en de
letters SLF.
Meteropnemer
Op gezette tijden aanbellend: "De
meteropnemer, mevrouw". Met
een routinegebaar wordt het gas
kastje in de gang geopend. Ver
volgens wordt het hangslot van
het bakje verwijderd. Dan de in
houd uitstrooien op de deksel
van de robuuste zwarte tas. Gas-
dubbeltjes tellen, vijf tegelijk.
Een notitie in het zware boek met
het hb-potlood en tenslotte alle
geofferde muntjes in het witte
linnen zakje met een koordje.
"Tot ziens mevrouw"
In de jaren vijftig koken we ons
potje nog ijverig op stadsgas. Op
geslagen in de enorme gashou
ders aan de Marèsingel. Gemaakt
uit steenkool, dat met grote rij
naken wordt aangevoerd. Dat be
tekent wachten voor de Haven-
brug omdat de schepen de bocht
naar de Oude Herengracht maar
met moeite kunnen maken. In
1963 gaat Leiden korte tjjd over
op kraakgas afkomstig van de
raffinaderijen in Pernis en twee
jaar later begint de grote om
schakeling op aardgas.
SLF: leverancier van energie en
van de twee Leidse zwanen die
jarenlang majestueus in de singel
bij molen De Valk ronddrijven.
Leida en Leido, herkenbaar aan
de metalen band met inscriptie
onderaan de lange nek.
Grote consternatie als de beide die
ren plotseling overlijden. Minder
plotseling, maar wel in een niet te
stuiten proces, sterft de traditio
nele Leidse industrie.
Van Wijk, Zaalberg, Krantz, Par-
mentier, Clos en Leembruggen.
Plotseling einde aan een meestal
eeuwenlange Leidsetraditie,
werk verschaffend aan generatie
op generatie. Ten prooi aan inter
nationale concurrentie, verou
derde procedé's samenwerkings-
en fusieverbanden en soms ook
wanbeleid.
De Leidse dekenfabrikanten heb
ben reputaties tot in alle uithoe
ken van de wereld. Met "De
Blauwe Klok" van de firma
Zuurdeeg aan de Oude Singel als
pionier. De Nederlandse soldaat
op bivak slaapt niet voor niets ja
renlang onder een Zaalberg-de
ken.
Zaalberg en Van Wijk halen de laat
ste decennia nog steeds de kran
tenkolommen. Alleen in minder
positieve zin. In 1952 sluit Van
Wijk de breierij en sinds 1972 sla
pen Van Wijk en Zaalberg ver
plicht onder één deken met de
wolspinnerij Ede. Een deken
zonder de bekende merknaam
want die is vier jaar geleden voor
een fors bedrag aan het Tilburgse
bedrijf Sigmacon verkocht.
De grote fabriekscomplexen aan de
Vestestraat zijn de laatste tijd on
der de slopershamer gevallen.
Nog even en er staan woningen
die de laatste industriesporen de
finitief wegwissen.
Tradities
Zo eindigen er meer Leidse tradi
ties. Zoals die van de firma
Krantz. Na een bijna tweehon
derd jarig verblijf binnen de
stadssingels verhuist het met
overheidssubsidie naar Vaals om
daar samen met de Vaalser Tex
tiel Fabriek ten onder te gaan.
Of Clos en Leembruggen, dat er
ook ruim twee eeuwen Leidse
historie heeft opzitten als de
Langegracht wordt verlaten om
samen te gaan met de wolspinne-
rij Hollandia in Veenendaal. Het
lijstje van verdwenên of verhuis
de Leidse bedrijven is moeiteloos
uit te breiden: de Leidse katoen
maatschappij De Heijer, eens de
grootste fabriek van Leiden met
850 man personeel, Cranenburgh
en Heringa's Sajetfabrieken aan
de Kaiserstraat, de scheepswerf
Boot aan de Zijl, de Grofsmederij
op het Waardeiland en aan de
Zijlsingel, distilleerderij De
Fransche Kroon voorheen Har-
tevelt en Zn., de suikerwerkenfa-
briek van Pel aan de Morsweg,
het drukkerijbedrijf de Rotogra
vure aan het Noordeinde, en de
zeepfabriek Sanders aan het Le
vendaal.
Een heel belangrijke sector is nog
niet genoemd: de conserven.
Tieleman en Dros, Hoogenstra-
ten, Schoondergang en Nieu
wenhuizen. Internationaal be
kende merknamen als "De Mo
len" en "De Sleutels". De ontta
keling van die industrie gaat rap.
Nog in 1952 viert T&D op feeste
lijke wijze het 75-jarig bestaan
met een receptie in Het Gulden
Vlies, het eigen muziekkorps en
de feestavond in de Stadsgehoor
zaal. Toch klinken in de feestre
des al de sombere vooruitzichten
door.
Nauwelijks twee jaar later wordt
surseance van betaling aange
vraagd, ligt het werk in het be
drijf tamelijk stil. Na een korte'
opleving wordt in april 1955 Tiele
man en Dros failliet verklaard.
Einde van het Leidse bedrijf dat
eens van een expeditieleider naar
de binnenlanden van Nieuw Gui
nea te horen kreeg dat de deelne
mers hun leven te danken had
den aan de schitterende conditie
waarin de ingeblikte conserven
op de terugtocht in de depots
werden aangetroffen.
In 1972 valt voor de eens zo be
roemde Leidse conservenindus-
trie definitief het doek wanneer
Nieuwenhuizen en Schoonder
gang wegvallen. Weg familiear
beid op de stoep voor het huis,
het afhalen 'van bonen of het
schoonmaken van wortels voor
"De Sleutels".
Leiden heet dan nog wel Sleutel
stad, maar het heeft de sleutels
voorgoed verloren.
BRAM VAN LEEUWEN
Juh, ga jij effe zuurkool uit de war
hale bij Nieuwehuize! En as ze je
daar niet motte, ga dan maar
borsplaatjes inpakke bij Pel! Le
vende taal in het Leiden van de
jaren vijftig. Dode taal in de jaren
tachtig. Want de conservenfa
briek van Nieuwenhuizen, ooit
tr.otse producent van het "blik
met de Sleutels" bestaat niet
meer. Het pand aan de Morsweg,
waar het in het "seizoen" dag en
nacht gonsde van de bedrijvig
heid, is opgekocht door een pro
jectontwikkelaar en staat er
troosteloos bij. Vernielzucht,
brandstichting, klaar voor de
slopershamer.
De suikerwerkenfabriek van Pel,
naaste buurman van de Sleutels,
onderging dat lot al eerder. Waar
tot 1965 de pralines, flikken, luxe
bonbons en andere zoete lekker
nijen in keurige kartonnen en
houten doosjes werden verpakt
wonen nu Leidse studenten. Van
kartonnen en houten tot beton
nen dozen.
Zo is Leiden de afgelopen decennia
veel kwijtgeraakt. Heel veel.
Soms abrupt, soms ook onge
merkt. Zoals de Haarlemmer
straat ineens was omgetoverd
van een verkeersintensieve win
kelstraat vol gezelligheid tot een
modern zakelijke, maar tegelij
kertijd wat cleane wandelpro-
menadè. Nu de spulletjes buiten
afgewisseld met betonnen
bloembakken, toen het verkeer
in twee richtingen, en ook nog
eventjes de "gele tram" erbij. Het
is gewoon niet meer voor te stel
len. Maar het kon.
Elke zichzelf respecterende zaak
heeft dan nog een portiek. Mode
huis "De Faam" op de Hoogstraat
spant de kroon. Je kunt er heer
lijk in de rondte rennen, terwijl
moeder de plissee-rokken en
deux-piëces bekijkt. Trouwens
die van Van der Stok, de huis
houdelijke artikelenzaak aan de
Breestraat, mag er ook zijn. Maar
de Leidse winkeliers zijn er ach
ter gekomen dat je in portieken
niks verkoopt. Daarom zijn ze
nagenoeg allemaal verdwenen.
Druivensuiker
Haarlemmerstraat wat ben je toch
veranderd. Ik mis je Chocolade
huis op de hoek van de Lange
Mare. Hoe verlekkerd heb ik ge
keken naar die ongepolijste
brokken druivensuiker. Of die
bosjes zoethout en de boterbab-
belaars in de glazen stopfles.
Maar de polkabrokken hebben
plaats moeten maken voor de
lollystokkleurige boetiekbroe
ken.
De nieuwste modetinten ook op de
hoek van Donkersteeg en Haar
lemmerstraat. "Hij": het klinkt zo
anders dan de firma B. de Ko
ning. In hoeveel Leidse woon- en
slaapkamers zouden niet de arti
kelen van deze Midza-winkelier
hebben gestaan? Midza, een
toverwoord uit het Leiden van
weleer. Samenwerkingsvorm
van middenstanders, die ijverig
bonnetjes uitdelen bij elk be
steed kwartje of gulden. Blauwe
en rode, en een enkele gele voor
de wat duurdere aankopen. Thuis
zuinig bewaard met een elas
tiekje erom in de glazen pot. En
pas voor de dag gehaald bij een
aantrekkelijke speciale aanbie
ding.
Pieck: een ander stukje Leidse
nostalgie. Een zaak die tot de op
heffing - enkele jaren geleden -
steeds die oude sfeer blijft ade
men. Belichaamd door degelijke
houten opbergkastjes, de wat
ouderwets aandoende etala
ge-opmaak, maar bovenal het
zeer uitgebreide assortiment.
Van het boordeknoopje tot de
molton onderlegger. En niet te
vergeten de oerdegelijke verko-
pers en verkoopsters, die een
dienstverband voor het leven
moeten zijn aangegaan en onver
brekelijk met het interieur ver
bonden zijn.
Service, het was een woord dat nog
bestond. De klant is koning. Bij
voorbeeld bij kapper Van der
Meer in de Hooglandse Kerk
steeg. Niets geen gefrutsel met
zoemende haardrogers, sissende
spuitbussen met kleverige haar
lak, hydraulische stoelen of
draaibare kunststof spoelbak
ken. Nee, een interieur dat er voor
de eeuwigheid schijnt te zijn
neergezet.
Bulgaria
De massieve marmeren platen, en
de bijna majesteuze spiegels ge
vat in een massief houten omlij
sting. Het genummerde kastje
met de messen van de "vaste
scheerklanten". Een sfeer waarin
zelfs de handbediende tondeuse
al een modernistische gril lijkt.
Een onverwoestbare stoel, waar
van de hoofdsteun met rolletje
papier, een ratelend geluid pro
duceert als hij wordt verwijderd.
En een hoge stoel van metalen
buizen waarop de jongeheer zijn
coupe met scheiding links of
rechts krijgt geserveerd.
Op de marmeren plaat een zil
verkleurig spuitapparaat met
rubberen roodbruine knijpbal.
Aan de wand de lijsten met "prij
zen" en "nieten" van de Staatslo
terij en een reclame voor Bulgaria
De Haarlemmerstraatcompleet met alle verkeer en de "gele tram". Links op de hoek met de Lange Mare het
Chocoladehuis. (Foto Gemeentearchief).
De meer kapitaalkrachtigen
aangrenzende
restaurant van Heek. Op de be- bBH
nedenverdieping is alles uitge- 3
Zondagmiddag speelt op het po- Het inpakken van de luxe bonbons door de meisjes van de suikerwerkenfabriek Pel aan de Langegracht (foto
dium naast de ingang meestal een Gemeentearchief)
("Wat een haartje met zo'n Bul-
gaartje"). Bovendien iets ondui
delijks over Pitralon, over bril
lantine en het berken watertje te
gen roos.
Kleden op je best doe je alleen op
zondag. Keurige visgraat plus
four, wollen kousen met ribbel,
sandalen en een veterdun strop
dasje op een kaki-overhemd. En
dan met je houtje-touwtje-jop-
per wat nonchalant flaneren op
de stijfselbaan van ZomerzQrg
op de Stationsweg naar Beilevue
op de Steenstraat. Achteloos kij
kend naar op flatjes voorbij
schuivende giechelende meisjes.
"Je vlagt" roepen als een van de
zes petticoats niet hoog genoeg is
opgehaald.
Ruteck's
Beperkte maar sfeervolle wereld
van vermaak, ontspanning en
plezier. Voor de hongerigen on
der de verliefden is Ruteck's een
uitstekende pleisterplaats. Een
zakje frites met mayonaise uit ei
gen keuken voor een prijs waar
de economische controledienst
in die tijd onmogelijk bezwaar
tegen gehad kan hebben. Ru
teck's plaats onder de Leidse zon
is opgeëist door een Chinees res
taurant. Dat gebeurt meer. "Het
Karrewiel" op de Steenstraat is
een recent voorbeeld.
