Dood sjah zal
lot gegijzelden
niet veranderen
Hoofdstuk Pahlavi is nu definitief afgesloten
Politieke incidenten Nederland-kan
Reactie Teheran:
MAANDAG 28 JULI 1980
BUITENLAND
PAGINA 7
Het volk van Iran heeft op
nieuw iets te vieren. De sjah-
in-sjah is heengegaan. De
„koning der koningen", de
„schaduw van God" is dood.
Na het vertrek van de vorst uit
Iran, bijna anderhalf jaar ge
leden, betekent zijn dood het
definitieve einde van zestig
jaar Pahlavi-dynastie in Iran,
al zal de overweldigende
meerderheid van feestvie
renden sinds anderhalf jaar
wat geslonken zijn.
Slechts een enkele Iraniër zal in
't geniep een traan wegpinken
bij het horen van het nieuws,
maar de meeste sjah-aanhan
gers zijn inmiddels gevlucht,
geëxecuteerd of van gedach
ten veranderd. En van zijn
buitenlandse vrienden waren
alleen nog mensen als zijn
eveneens verdreven, voor
malige vriend Richard Nixon
bereid om de tocht naar zijn
ziekbed in Mexico te onder
nemen. En natuurlijk de
Egyptische president Anwar
Sadat, wiens gewicht in het
Midden-Oosten is gegroeid
sinds het heengaan van de
sjah.
De talloze slachtoffers die zijn
regime in Iran heeft achter
gelaten (betrouwbare schat
tingen komen op ongeveer
10.000) als martelaren voor de"
revolutie zijn de reden voor
het totale gebrek aan medele
ven in zijn vroegere land,
waar menigeen zal denkon
aan de woorden van de dich
ter Ferdowsi: „Denk niet, o
Koning der Koningen, dat
Uw scepter en Uw macht Uw
voorbestemde uur met ook
maar één seconde kunnen
verlengen".
Met de dood van de monarch
(geboren in 1919) is tegelijker
tijd de relatief korte Pahlavi-
dynastie uitgestorven. De
kleinzoon van de stichter van
het koningshuis, kroonprins
Reza, is eind vorig jaar wel
eens ter sprake geweest als
mogelijk compromis tussen
de oppositie die het hoofd van
de sjah eiste en de gematigde
voorstanders van een consti
tutionele monarchie. Zelfs
zijn (derde) vrouw Farah Diba
is ooit als mogelijke regentes
naar voren geschoven om de
dynastie te redden, maar het
mocht niet meer baten. Twee
generaties Pahlavi waren
voldoende.
De vader van de sjah, Reza
Khan, liep als jonge ambi-
Door Marien i
De sjah in 1927,
in 1949,
in 1975
en in 1979.
tieuze officier van de Iraanse
Cossack-brigade de Britten
tegen het lijf, die op zoek wa
ren naar een betrouwbaar
bufferland tussen hun kolo
niale bezittingen (India, Pa
kistan en een deel van Afgha
nistan) en de nieuwe, revolu
tionaire Sowjet-Unie. In Reza
Khan dachten ze de geschikte
man te vinden om na de om
verwerping van de zwakke
Qajar-dynastie, samen met de
burgerpoliticus Tabatabai,
het land in een neutrale koers
te leiden. In 1921 werden de
Qajars, wier macht nauwe
lijks verder dan de hoofdstad
Teheran reikte, verdreven en
vier jaar later kroonde Reza
Khan zichzelf tot koning
(sjah).
Nazi-Duitsland
Maar anders dan verwacht
bleek Reza Khan al snel een
eigengereide monarch, met
een heel eigen interpretatie
van het begrip „neutraal". In
de jaren dertig werden de
Britse militairen het land uit
gewerkt om plaats te maken
voor de Duitse soldaten uit
„das Dritte Reich". Maar de
strategische ligging van Iran
was voor de geallieerden toch
te belangrijk om zomaar weg
te geven en toen in 1941 ook
de Sowjet-Unie in oorlog
raakte met Duitsland, vielen
Britten en Russen het land
binnen en stuurden sjah Reza
Khan naar Zuid-Afrika, waar
hij later overleed.
Ontdaan van de bevoegdheden
van zijn vader werd de 21-ja-
rige troonopvolger, Moham
med Reza, geïnstallalleerd en
pas na de enorme opbloei van
nationalistische krachten in
Iran - met name het Nationale
Front en de communistische
Toedeh-partij - beseften Brit
ten en Amerikanen de waarde
van de absolute monarchie in
dit olierijke en strategisch
belangrijke land. Toen enkele
jaren na de oorlog opnieuw de
„stabiliteit" in dit deel van de
wereld werd bedreigd - nadat
de gekozen premier Mossa
degh de Britse olie-industrie
in het land had genationali
seerd - reikte de nieuwe we
reldmacht, de Verenigde Sta
ten, de onervaren sjah de hel
pende hand.
Niemand minder dan CIA-chef
Allan Dulles en kolonel
Schwartzkopf bereiddën de
coup voor. de Iraanse gene
raal Nassiri - meteen na de
machtswisseling in februari
1979 geëxecuteerd - voerde
hem uit, samen met de on
derwereldkoning van Zuid-
Teheran. Premier Mossadegh
werd gearresteerd, vermoord
en de naar Italië gevluchte
sjah werd teruggehaald naar
Iran.
Met deze geschiedenis in het
achterhoofd is het niet ver
wonderlijk dat na de islamiti
sche revolutie in Iran de vrees
leefde dat de Verenigde Sta
ten, de „zionisten" of welke
samenzweerders dan ook een
mogelijkheid zouden vinden
voor een herhaling van
1953.
Speelgoedtreinen
Toen de sjah zijn autobiografie
schreef, geloofde hij overi
gens nadrukkelijk niet in de
mogelijkheid zijn laatste le
vensdagen als balling te moe
ten slijten. Hij zei lering te
hebben getrokken uit de ge
schiedenis van de laatste Qa-
jar-vorst, die „nooit iets van
machtsuitoefening begrepen
had'. Maar of de ideeën van
sjah Reza dichter bij de wer
kelijkheid stonden, mag ern
stig worden betwijfeld. Mis
schien wordt zijn visie op de
Iraanse samenleving het best
gekarakteriseerd door een
andere uitspraak in zijn auto
biografie, namelijk dat hij zo
verzot was op Zwitserse
speelgoedtreinen.
Want, zo gebogen over zijn mo
delbouwtafel, behandelde hij
ook volk en vaderland: een
brug en een stuwdam hier,
daar een politieke partij en
een pantserdivisie en dan snel
de nieuwe pakjes uit Zwit
serland openmaken. Vanuit
zijn schitterende Niavaran-
paleis, gebouwd tegen de
hellingen van het Elburz-ge-
bergte in het noorden van Te
heran, dacht hij wonderen te
kunnen verrichten. Vooral
toen de olie in steeds grotere
hoeveelheden en tegen steeds
hogere prijzen ging vloeien;
„Iran als vijfde wereldmacht"
of „Iran als het Taiwan, het
Hongkong van het Midden-
Oosten", de ambities konden
niet op. En voor een aantal
mensen in het Westen was de
sjah van Iran dan ook steeds
de man die welvaart en vrede
bracht in dit toch al zo chaoti
sche werelddeel. „Al liep hij
wellicht wat te hard van sta
pel".
Speciale antenne
Maar om zijn ideeën te verwe
zenlijken, was wel een ijzeren
greep op de onwillige bevol
king nodig. Voor vele Iraniërs
werd de industriële revolutie
van de sjah een nachtmerrie.
Duizenden stierven in de
martelkamers van de gehei
me politie Savak en nog eens
duizenden in de bloedbaden
in de straten. Met elke vorm
van protest werd korte met
ten gemaakt. Zelfs het „pro
gramma voor sociale en eco
nomische hervormingen", de
zogenaamde Witte Revolutie,
bleek al snel een instrument
om de snelle industrialisering
in het achtergebleven agrari
sche land nog verder te force
ren, de sociale en politieke te
genstellingen nog verder te
polariseren.
Dat de spanningen een kook
punt begonnen te naderen,
werd door de vorst echter af
gedaan met opmerkingen als:
„Ik weet dat de mensen ach
ter mij staan, daar heb ik een
speciale antenne voor. En
trouwens, je kunt het toch
ook aan de blik in hun ogen
zien". In een uitgelekt CIA-
rapport wordt dan ook niet
voor niets over de sjah ge
sproken als een „briljante
maar gevaarlijke man met
grootheidswaanzin".
Toen in 1973 de olieprijzen wer
den verviervoudigd en de
sjah dacht dat de gouden ber
gen nu echt tot aan de hemel
zouden reiken, vond er een
ommekeer plaats in de Iraan
se samenleving. De economie
stagneerde en de onzekerheid
en ontevredenheid - niet in de
laatste plaats onder de nieu
we groep goed-geschoolde
stadsbewoners - zochten een
uitweg. Veel Iraniërs leerden
inmiddels dat de moskee een
veiliger discussieoord is dan
de inderhaast door de sjah
opgerichte eenheidspartij
„Rastakiz" en zij kwamen
tenslotte massaal in bewe
ging nadat een religieuze de
monstratie in de heilige stad
Qom uiteen was gescho
ten.
Geschiedenis
herhaald
In de mohammedaanse sa
menleving van Iran betekent
„het bloed van de martela
ren" inderdaad letterlijk „het
zaad van de revolutie" en de
oogst kon nu worden binnen
gehaald door de monarch.
Vanuit Irak en later vanuit
Frankrijk klonk steeds ster
ker de stem van de verbannen
sji'ietenleider, ajatollah
Chomeini, die opriep tot een
algehele oorlog tegen de sjah
en zijn regime, zonder enig
compromis. Bij de moskeeën
voegden zich nu ook de za
kenlieden van de bazaars, de
traditionele handelscentra
van het land, als financiële
leiders van de opstand. Een
algehele staking legde maan
denlang het openbare leven
in Iran totaal stil, zelfs de olie
industrie, bestaansvoor
waarde voor het moderne
Iran. leverde geen druppel
meer. De mensen in de steden
zaten een groot deel van de
winter in de kou en in het
donker, maar dat hadden ze er
graag voor over
Zelfs de laatste knieval van de
sjah, de benoeming van de
vroegere Nationale Front-lei-
der Sjapour Bakhtiar als
premier, mocht niet meer ba
ten, en trouwens, ook bij
Bakhtiar kleefde al snel bloed
aan de handen, met alle ge
volgen van dien.s
Het enorme, ultramoderne le
ger, de machtsbasis van de
monarchie, viel nagenoeg
uiteen, want de meeste solda
ten en een aantal officieren
weigerden nog langer te
schieten op hun broeders en
gehoorzaamden de nieuwe
leider Chomeini.
Voor de sjah en zijn familie
bleef er niets anders over dan
de wijk te nemen en toch de
geschiedenis van de laatste
Qajar-vorst te herhalen. Via
Egypte, Marokko. New York,
de Bahama s, Mexico en ten
slotte weer Egypte werd zijn
laatste gang tenslotte die naar
het Maadi-ziekenhuis even
buiten Cairo, waar hij op zes
tigjarige leeftijd is overleden.
De vele standbeelden voor de
sjah in Iran waren al eerder
omvergehaald, de talloze por
tretten verbrand. Het hoofd-
stuk-Pahlavi is nu definitief
afgesloten.
TEHERAN (Reuter/AFP) - De dood van de afgezette sjah zal geen enkel
verschil uitmaken voor de huidige betrekkingen van Iran met de Ver
enigde Staten of het lot van de Amerikaanse gegijzelden. Dit heeft een
Iraanse presidentiële woordvoerder in Teheran verklaard. "Het overlijden
van de sjah was te voorzien. Zijn dood zal niets veranderen en wat de
Iraans-Amerikaanse betrekkingen betreft zal hij geen effect van belang
hebben", aldus de woordvoerder.
Het bekendworden van de dood van de ex-sjah zorgde gis
termiddag in de straten van Teheran voor uitingen van
enthousiasme die weer afnamen toen de verrassing van
het nieuws eraf was.
Radio-Teheran had gistermiddag
het Iraanse volk officieel op de
hoogte gebracht van de dood van
zijn vroegere heerser met de
woorden: "De bloedzuiger van de
eeuw is dood". De radio kwam
geruime tijd nadat het Iraanse
persbureau het overlijden van de
ex-sjah had gemeld met een offi-
cieële bekendmaking.
Volgens medische kringen in Cairo
stierf hij-gisterochtend om 10.17
plaatselijke tijd. Er waren
problemen opgetreden met be
trekking tot de bloedcirculatie,
de bloeddruk was te laag en de
patiënt had hoge koorts.
President Anwar Sadat van Egyp
te, die gisteravond een belangrijk
genoemde rede zou houden heeft
de toespraak afgelast. Egyptische
functionarissen zeiden dat de
president morgen de begrafenis
van de ex-sjah zal bijwonen.
Na de aankondiging van het over
lijden door radio-Teheran reden
stadsbussen en talrijke auto's
luid toeterend en met ontstoken
lichten door de stad. Groepen
jongeren liepen met borden
waarop slechts stond "de sjah is
dood". Voor het gebouw van het
dagblad "Ettelaat" dromden
mensen bijeen om de laatste
exemplaren van een speciale edi
tie te bemachtigen. Op een gere
toucheerde foto in de krant stond
de ex-sjah afgebeeld als een
vampier.
Gegijzelden
Ajatollah Moessvi, die de "islami-
sche studenten" vertegenwoor
digt bij ajatollah Chomeini, ver
klaarde dat de dood van de ex-
sjah niets verandert aan het
probleem van de gegijzelden.
"We willen niet zijn lijk maar de
teruggave van al zijn goederen",
aldus ajatollah Moessvi. Hij zei
ook te geloven dat Amerika de
sjah had gedood. Voor de Ameri
kaanse ambassade die al bijna
negen maanden wordt bezet door
"islamitische studenten" was
niets te zien dat wees op een bij
zondere gebeurtenis.
De Iraanse ex-premier Bachtiar,
die in Parijs in ballingschap leeft,
verklaarde gisteren dat de dood
van de ex-sjah vrijlating van de
Amerikaanse gegijzelden dich
terbij kan brengen. Bachtiar. de
eerste premier na het vertrek van
de ex-sjah, zei ook dat de sjah in
zijn 25-jarige regeerperiode meer
had kunnen doen maar noemde
het onrechtvaardig te zeggen dat
hij niets heeft gedaan.
Het Russische persbureau lass
meldde de dood van de ex-sjah
zonder enig commentaar.
Het Japanse ministerie van bui
tenlandse zaken liet weten dat de
dood van de ex-monarch gunstig
kan zijn voor de kwestie van de
Amerikaanse gegijzelden.
vs
President Carter heeft in een bood
schap die werd overgebracht
door de Amerikaanse ambassa
deur in Cairo, zijn deelneming
betuigd aan de familie van de ex-
sjah.
"De president en mevrouw Carter
betuigen hun persoonlijke deel
neming aan de familieleden van
de sjah op dit moment van grote
persoonlijke smart voor hen. Zij
verdienen medeleven en een at
mosfeer van rust", aldus de ver
klaring van het ministerie van
buitenlandse zaken. In de verkla
ring, waarin niets wordt gezegd
over de jarenlange nauwe be
trekkingen tussen de sjah en de
Verenigde Staten, staat verder
dat "de sjah zijn land leidde in
een tijd van diepgaande verande
ringen". "Zijn dood markeert het
einde van een tijdperk in Iran dat.
zo hopen wij allen, zal worden
gevolgd door een periode van
vrede en stabiliteit", aldus het
ministerie.
Koningin Elizabeth van Groot-
Brittannië heeft in een persoon
lijke boodschap aan ex-keizerin
Farah Diba haar deelneming be
op de speciale editie van het dagblad Ettelaat, waarin de dood van de ex-sjah i
tuigd. zo heelt een woordvoerder
van Buckingham Palace be
kendgemaakt.
n een officiële verklaring van het
bureau van de Engelse premier.
Margareth Thatcher. wordt
leedwezen uitgesproken over de
dood van de ex-sjah. "Gedurende
zijn lange bewind hebben de op
eenvolgende Britse regeringen
zich verheugd in nauwe betrek
kingen met de sjah. Zijn vriend
schap voor dit land zal niet wor
den vergeten", zo staat in de ver
klaring.
De Israëlische regering heeft haar
leedwezen over de dood van de
ex-sjah uitgesproken. Namens
het kabinet zei minister van bin
nenlandse zaken Josef Burg:
"Wij betreuren zijn dood. Het is
jammer dat hij met m zijn vade
land mocht sterven en dat hij
de afgelopen anderhalf jaar zi
veel heeft moeten doormaken
Burg betuigde de familie va
sjah de deelneming van de I:
lische regering.
de
Bani-Sadr wijst
premier aan
TEHERAN (AFP/UPI) - De
Iraanse president. Bani-Sadr,
heeft zaterdag Mostafa Mir-
salim. vice-minister van bin-
ïog do
■nlandse zaken c
van politie, tot nie
mier benoemd.
De benoeming moet
het Iraanse parlement wor
den bekrachtigd.
De in Frankrijk opgeleide tech
nisch ingenieur Mostafa Mir-
salin is snel naar voren geko
men sedert de revolutie van
januari 1979. Als vice-minis
ter van binnenlandse zaken
had de 33-jarige Mirsalim de
moeilijke taak de gedemora
liseerde politiemacht in het
land te leiden die het meeste
gezag verloren had aan de
militante revolutionaire
wachten.
DEN HAAG (ANP) - Onder het re
gime van de gisteren overleden
ex-sjah heeft Nederland te ma
ken gehad met een pijnlijk di
plomatiek incident met Iran. De
politieke ontevredenheid in dat
land in de jaren zeventig kwam in
1974 het sterkst tot uiting onder
de in het buitenland studerende
Iraanse studenten. Dit leidde on
der meer tot een kortstondige be
zetting - op 8 maart 1974 - van de
Iraanse ambassade in Den Haag.
De lichte bestraffing van de stu
denten bracht de Iraanse ambas
sadeur ertoe zich te laten terug
roepen naar Teheran.
De kortstondige bezetting van de
kanselarij van de Iraanse ambas
sade heelt bijna verstrekkende
politieke gevolgen gehad. Twin
tig uit Duitsland en Oostenrijk
overgekomen Iraanse studenten
bezetten voor een paar uur het
ambassadegebouw. Ze konden er
snel uitgepraat worden, omdat
hun actie louter demonstratief
bedoeld was.
De bezetters werden op 12 maart
1974 bestraft met vier dagen
hechtenis. Ze werden onmiddel
lijk op vrije voeten gelaten en
over de grens gezet, omdat ze al
vier dagen in voorarrest hadden
doorgebracht.
De Iraanse ambassadeur was zo
ontsteld over deze "lichte straf
fen" dat hij zich metzijn staf op 17
maart liet terugroepen. Dit di
plomatieke incident was des te
pijnlijker omdat Iran zich als eni
ge olie-leverancier in het Mid
den-Oosten niet aan de olieboy
cot van, onder andere, Nederland
wenste t«- houden. Ei was een
tweedaagse reis
van buitenlandsi
der Stoel, voor ni
betrekkingen w<
Cen tweede incident dreigde in fe
bruari 1977 in Amsterdam be
legde Amnesty International die
maand een congres, gewijd aan
de rechten van de mens in Iran.
Fel werd daar stelling genomen
tegen een uitlating van de sjah als
zouden hooguit 4000 mensen ge
vangen zitten vanwege hun
marxistische overtuiging. Vol
gens Amnesty bedroeg op dat
moment het aantal politieke ge
vangenen tussen ü.vuoo en
100.000. Het congres gaf aanlei
ding tot wrijving tussen Iran en
Nederland, onder meer werd ge
dreigd met een boycot van Ne
derlandse produkten.
