"Homosexualiteit is
voor ons geen punt"
Onderzoek naar 'slechte jeugd' van dieren
Brazilië na paus zelfbewuster
GIBBBE^SD-
AUGUSTUS WORDT
"VRIENDELIJK
Etholoog Wiepkema stort zich op het geestelijk gedrag van beesten
PAGINA is
DINSDAG 15 JULI 1980
Christelijk Jongeren Verbond wil geen
"papegaaitje spelen" met de bijbel
(Van onze redactie geestelijk leven)
"Homofiele gevoelens zijn gelijkwaardig aan heterofiele.
Homosexualiteit is een volwaardige manier van omgang
tussen mensen, waarbij geen onderscheid mag worden
gemaakt tussen gevoelens en de uiting daarvan". De lan
delijke staf en het dagelijks bestuur van het Christelijk
Jongeren Verbond - YMCA (Young Men Christian Asso-
ciationj-Nederland stellen er prijs op, dit uit te spreken.
De Nederlandse Vereniging tot In
tegratie van Homosexualiteit
(COC) heeft onlangs een brochu
re uitgegeven over hoe binnen de
christelijke jeugdbeweging
"Youth for Christ" homosexuali
teit wordt "onderdrukt". Deze
brochure concludeert, dat
"Youth for Christ" haar jongeren
niet leert, hun eigen identiteit te
ontdekken en te vormen, maar
hun in feite een pasklare identi- De leiding
teit aanbiedt. "Kerken en subsi
diërende instellingen onder
schatten enorm de schadelijke
kanten van het 'Youth for
Christ'-werk", zegt het boekje
van het COC.
gen mogelijkheden om dat alles
te uiten. Daarbij maken wij van
homosexualiteit geen punt, wèl
van intolerantie en onbegrip.
Mensen die denken beter te we
ten wat goed is voor anderen - en
die anderen dan ook bij herhaling
hun wijsheden voorhouden -
zullen het moeilijk hebben in het
CJV".
het Christelijk Jon
geren Verbond beschouwt de
bijbelse verhalen als een op
dracht tot het werken aan bevrij
ding voor alle mensen, solidari
teit met onderdrukten en het
brengen van gerechtigheid. De
bijbelse richtlijn daarbij is dat
niemand de ander geringer mag
achten dan zichzelf.
De vereniging vroeg bü de ver
schijning van haar brochure - ti
tel: "Vrije keuze" - ook aan het
ChristelijkJongerenVerbond.de Het CJV wil voortbouwen op de
opvattingen over homosexuali
teit binnen zijn organisatie uiteen
te zetten. Het standpunt van de
landelijke staf en het dagelijks
bestuur van het CJV komt in het
kort hierop neer dat zij onder
drukking van homosexualiteit
afwijzen en de acties van het COC
ondersteunen.
Ook "Youth for Christ" is van dit
standpunt op de hoogte gebracht.
Daarbij ging het verzoek aan de
leiding van "Youth for Christ"
om eens te praten "over onze zo
duidelijk van elkaar afwijkende
opvattingen over homosexuali
teit".
Inspiratie
Staf en bestuur baseren zich bij
hun standpuntbepaling op de
doelstellingen van het CJV.
."Het CJV streeft naar vorming,
ontspanning en dienstverlening
vanuit een evangelische inspira
tie. Het schept ontmoetir.gs-
plaatsen waar jongeren met el
kaar en met eikaars opvattingen
worden geconfronteerd. Waar
jongeren leren naar elkaar te luis
teren, opdat ze gezamenlijk ande
ren van dienst kunnen zijn. Ui
teraard gaat het in al die situaties
om mensen, met eigen werk, ei
gen opvoeding, eigen waarden en
eigen gevoelens en ei-
opvattingen die de laatste jaren
binnen het verbond over homo
filie zijn gegroeid.
"Hoe iemand zijn of haar eigen le
ven wil inrichten, is ieders eigen
keuze. De bijbel is geschreven
voor de verkondiging, niet voor
eigen bevestiging of als antwoor-
denboek. Je zult samen met an
deren in alle oprechtheid zelf op
zoek moeten gaan naar eigen
antwoorden, inspelend op onze
eigen tijd. De bijbel vraagt je niet,
hem na te praten, papegaaitje te
spelen, maar daagt je juist uit om
jouw eigen verhaal te vertellen en
door te geven".
"Om bijbelgetrouw te zijn, moet je
vandaag veel dingen waar
schijnlijk anders zeggen dan de
bijbelschrijvers deden. Onze
christelijke opdracht is. de
christelijke boodschap opnieuw
te verwoorden voor de eigen tijd.
Verstaanbaar voor de mens van
nü, ingaande op het eigen levens
gevoel. Kernwoord van al het bij
belse onderricht is: 'Jij zult liefde
hebben tot je naaste.dieisalsjij'.
De zin van het bestaan is: liefde.
De bijbel zet ons op dit spoor: kies
dan het leven. Of een variatie
daarop: kies het liefdesleven. Een
weg waarop iedereen tot zijn
recht mag komen".
Gelijk
Het CJV pleit ervoor, dat in het
maatschappelijke verkeer de ge
lijkwaardigheid tussen mensen
zichtbaar wordt in een gelijke
waardering van heterofiele en
homofiele relatievormen. Staf en
bestuur betreuren het als in be
paalde vormen van christelijk
jeugdwe-k de psychische span
ning, verwarring en ontreddering
van homofiele mensen worden
aangegrepen voor een "verkeerd
gerichte geloofsverkondiging".
CJV-YMCA Nederland voelen zich
samen met andere christelijke
jeugdorganisaties, zoals "Youth
for Christ", verantwoordelijk
voor de geloofsverkondiging aan
jongeren. Daarom meent het, dat
verschillen in inzicht en metho
den met elkaar besproken moe
ten worden.
De laatste jaren hebben zich met
name aan de top van de kerken
positieve veranderingen in de
richting van integratie van ho
mosexualiteit voorgedaan. Staf
en bestuur van het CJV kunnen
zich echter niet aan de indruk
"Elk
onttrekken "dat deze bevrijden
de boodschap nog niet door alle
gemeenteleden is aanvaard".
•nens moet zich volledig kun
nen ontplooien. Dat gebeurt naar
onze mening voor homofielen, als
zij de kans krijgen met hun ge
voelens daadwerkelijk om te
gaan".
Loevestein. In de kapel van het
Slot Loevestein wordt op zondag
3 augustus, van 2 tot 3 uur, weer
een speciale kerkdienst voor toe
risten gehouden, met als voor
ganger de hervormde predikant
M. van Campen (30) uit Poede-
roijen.
Tot het eind van de vorige eeuw
preekte de dominee van Poede-
roijen eenmaal per maand in de
slotkapel voor de daar gelegerde
soldaten, 's Winters kwam hy
meestal met een bootje naar het
slot omdat de omgeving daii on
der water stond. Begin deze eeuw
zijn de kerkdiensten in de winter
afgeschaft. Maar nog steeds
preekt de dominee van Poede-
roijen van mei tot en met oktober
de eerste zondagmiddag van de
maand in de kapel, niet meer voor
soldaten maar voor toeristen die
het slot komen bezoeken.
Loevestein heeft een fraaie kapel,
maar een orgel ontbreekt." Er
wordt dan ook a capella gezon
gen.
Beroepingswerk. Hervormde
Kerk: beroepen in de .streekge-
meente 'Drieslag' (Hem-Venhui-
zen-Oosterleek-Schellinkhout-
Wijdenes) kandidaat mevrouw J.
T. Fortuin, die dit beroep ook
heeft aangenomen, door de gene
rale synode tot legerpredikant M.
Mulder Schoonebeek, te Aal-
zum-Wetzens (Fr.) F. Brouwer
Lunteren (deelgemeente); aan
genomen naar Hengelo (Ov.) W.
Hoogendoorn Zutphen, de be
noeming tot bijstand in het pas
toraat te Almelo S. L. Knottnerus
Dordrecht; bedankt voor Stol
wijk H. F. Klok Melissant, voor
Klundert A. Boertje Wezep, voor
Blauwkapel-Groenekan L. H.
Oosten Wouterswoude.
Gereformeerde Kerken: aange
nomen naar Amsterdam-West H.
Peper Renkum-Heelsum.
Gereformeerde Gemeenten:
dankt voor Rotterdam-West D.
Hakkenberg Lisse, voor Sint An-
naland M. Mondria Waarden
burg, voor Nijkerk J. Karens Op-
heusden.
Pelleboer. Eind juli-begin au
gustus verbetert het weer. In de
tweede week van augustus zal het
nog vrij wisselvallig zijn, maar
we mogen rekenen op een overwe
gend vriendelijke tweede helft
van augustus en eerste helft van
september.
Deze prognose, geldig voor West-
Duitsland en de Benelux, komt
van de 72-jarige theoloog Joseph
Braun uit Alpirsbach, de "Pelle
boer" onder de predikanten. Hij
baseert zijn voorspellingen op een
jarenlange bestudering van het
zonnesysteem. Deze natte zomer
had ds. Braun wel voorspeld,
maar dat-ie zo nat zou worden
verbaast ook hem. De dominee
heeft de laatste dagen al voor
twaalf binnen- en buitenlandse
radiostations zijn mening over
het weer gegeven. Dagelijks - en
zelfs 's nachts - bellen mensen hem
op met de vraag hoe lang dit ake
lige weer in vredesnaam nog zal
voortduren.
Braun wijt de weersverslechtering
aan toenemende act'i eit van
zonnevlekken en ie uitbarsting
van een vulkaan in het noordwes
ten van de Verenigde Staten.
Door die uitbarsting is fijne vul-
kaanstof in de atmosfeer terecht
gekomen.
Vrouw. Een 53-jarige anglicaan
se diakones heeft zondag de pas
torale verantwoordelijkheid voor
een gemeente in Brentford, een
voorstad van Londen, overge
nomen. Zij mag dopen en begra
fenissen leiden, maar geen hu
welijken inzegenen, de eucharis
tie bedienen of de absolutie ver
lenen.
De verantwoordelijke bisschop liet
weten, dat de aanstelling van de
vrouw geenszins moet worden
opgevat als een pleidooi voor de
vrouw in het ambt, hoewel hij er
persoonlijk van overtuigd is, dat
het zover wel zal komen.
De Anglicaanse Kerk kampt de
laatste jaren mét een groeiend
priestertekort. Per jaar loopt dat
metzo'n honderd op. In 1951 had
de kerk nog ruim 18.000 priesters.
Vorig jaar waren er nog een klei
ne 11.500.
Hongkong. De Lutherse Wereld
bond gaat in Hongkong, samen
met de Vereniging van Chinese
Lutherse Kerken, een bureau op
poten zetten dat de contacten met
christenen in China moet bun
delen. Het bureau zal ook de ver
spreiding van bijbels en andere
religieuze geschriften bevorde-
De paus is op zijn basis terugge
keerd. Het volk van Brazilië is
hem dankbaar. "Het was een kort
verblijf, maar voldoende voor een
intens-menselijke en -religieuze
ervaring. Die zal het cement blij
ven van een diepe vriendschap".
Met deze woorden besloot Johan
nes Paulus II een twaalfdaagse
reis door het grootste Latijnsame-
rikaanse land. Een boottocht op
de Amazone vormde zijn specta
culaire afscheidsgroet aan het
Braziliaanse volk.
De meeste bisschoppen zijn vol
daan over wat de paus heeft ge
daan en gezegd. "Onze bisschop
penconferentie heeft nog nooit
zoveel lof gekregen als juist van
de paus", verklaarde kardinaal
Arns van Sao Paulo, de "apostel
van de arbeiders", opgetogen.
"Een warmere stëunbetuiging
kan ik me niet voorstellen".
Op het eucharistisch congres in
Fortaleza hield Johannes Paulus
zich niet aan een op schrift ge
stelde toespraak, maar improvi
seerde hij aan de hand van losse
aantekeningen. Waarnemers
leidden daaruit af, dat hij, onder
de indruk van de sociale nood die
hij met eigen ogen had gezien.
andere accenten wilde leggen. Zo
liet hij uit de toespraak - die wel
vantevoren was vrijgegeven -
opmerkingen over de noodzaak
van het celibaat weg en prees hij,
in afwijking Van de officiële tekst,
de basisgemeenschappen in de
parochies.
'De paus", zo commentarieerde
kardinaal Arns. "heeft de eenheid
gepredikt maar liet de bisschop
pen de ruimte om eigen stand
punten in te nemen". "Het is be
langrijk dat wij niet allemaal uit
hetzelfde hoofd moeten denken".
"U, Brazilianan, blijft altijd in mijn
gebed aanwezig", verzekerde de
paus. Hij wenste in zijn af
scheidstoespraak het volk toe,
dat het de christelijke boodschap
steeds dieper in zich opneemt en
de broederlijkheid en naasten
liefde meer en meer zal verwe
zenlijken.
Wonden
De paus zag in dit onmetelijke
land sociale tegenstellingen van
een omvang zoals hij in andere,
door hem bezochte landen nau
welijks was tegengekomen.
Maar ook een kerk die in grote
delen "kerk van de armen" wil
zijn en die, niet zelden in conflict
met de machthebbers, hulp ver
leent aan achtergestelde bevol
kingsgroepen.
Johannes Paulus heeft met deze si
tuatie duidelijk rekening gehou
den. Bijna in elke preek en toe
spraak legde hij de vinger op de
wonden van het volk. Hij veroor
deelde egoïsme, luxe ten koste
van anderen, het ontbreken van:
grondrechten en sociale onge
lijkheid. De mensen moeten
kunnen deelnemen aan de be
sluitvorming in economie en
maatschappij om te komen tot
een menswaardig bestaan voor
allen.
Toch blijft ook na deze reis de vraag
open of de Rooms-Katholieke
Kerk van Brazilië temidden van
haar eigen scherpe conflicten de
eenheid zal kunnen vinden om de
sociale en politieke problemen te
helpen oplossen. De pauselijke
aanmaning tot collegiale samen
werking aan het adres van de bis
schoppen doet vermoeden, dat
dit niet eenvoudig zal zijn.
Aan de ene kant moedigde de paus
de kerk aan, een program van
"sociale zielzorg" uit te werken,
maar tegelijk wees hij een zuiver
politieke opstelling van de kerk
ondubbelzinnig van de hand. De
gelovigen moeten hun politieke
verantwoordelijkheid op andere
plaatsen waarmaken. Grote de
len van de sociale onderlaag ver
langen echter juist van deze kerk
een duidelijke keuze.
Of de boodschap van de paus tot
verandering van de maatschap
pelijke structuren in Latijns-
Amerika niet veel te laat is geko
men en welke sporen deze achter
laat, zal pas later kunnen worden
beoordeeld. Veel zal afhangen
van de manier waarop de bis
schoppen, de basisgemeen
schappen en de maatschappelij
ke krachten de ervaringen van dit
als "historisch" gekenschetste
bezoek gaan verwerken.
De commentaren stemmen wel
hierin overeen, dat de pauselij
ke reis het Braziliaanse volk
zelfbewuster en strijdbaarder
heeft gemaakt. De twee bis
schoppen die in leidende Brazi
liaanse kringen nogal verzet op
roepen, te weten Arns en Cama-
ra, mogen in elk geval op zijn
steun rekenen.
WAGENINGEN - „We gaan nu uitzoeken of biggen met een slechte jeugd later boosdoe
ners worden. Slechte moeders die op hun kroost gaan liggen, of staartbijters die
elkaar staarten of oren afbijten, daarvoor moet je de biggen van jongsaf aan volgen,
elk apart, met bij wijze van spreken zijn eigen naam. Van andere dieren is dat allemaal
bekend, zoals van ratten bijvoorbeeld. Daarvan weten we dat slechte ervaringen zelfs
tot op de kleinkinderen doorwerken".
Een beetje tot zijn verwondering
moest de nieuwe hoogleraar
diergedrag (door wetenschap
pers aangeduid als ethologie) aan
de Wageningse Landbouwhoge
school prof. dr. Piet Wiepkema
(51) bij het bezetten van zijn net
ingestelde leerstoel vaststellen
dat we alles weten omtrent de
zieleroerselen van ratten en vo
gels, maar dat nog nimmer ie
mand zich heeft afgevraagd of
een kalf het geestelijk wel alle
maal aan kan zijn hele leven in
een kist te moeten slijten, versto
ken van moederliefde.
„Van de landbouwhuishouddieren
is helemaal niets bekend, terwijl
toch ook daarby voorvallen uit de
jeugd bepalen hoe ze zich later
gedragen". Tot nu toe wordt bij
het houden van onze toch zo nut
tige melk- en vleesproducenten
alleen maar gelet op de vraag hoe
ze op een voor de mens zo mak
kelijk mogelijke manier kunnen
worden opgeborgen. Op een ma
nier zo „dierenonterend" dat we
daarmee in feite complete gek
kenhuizen voor beesten in het le
ven hebben geroepen.
Wiepkema: ..By kistkalveren ko
men ernstige afwijkingen voor.
Tongspelen bijvoorbeeld. Ze
maken slaande bewegingen met
de tong, vermoedelijk afgeleid
van het zogen dat ze nooit hebben
kunnen doen. Een soort vervan
ging omdat ze bepaalde situaties
nooit mee hebben kunnen ma
ken.
„En de mestvarkens, opgeborgen
in donkere hokken om gedrags
problemen te vermijden: als ze
moeten verhuizen en dan ineens
daglicht zien, raken ze zodanig in
een stress-situatie dat ze er soms
dood aan gaan. Ook komt het
nogal eens voor dat door de stress
de bloedsomloop zodanig wordt
beïnvloed dat de vleeskwaliteit er
een stuk slechter op wordt. En
dan ga ik er nog aan voorbij dat ze
amper kunnen lopen als ze naar
buiten komen. Die beesten lijden
heel erg op zo'n moment. Je kunt
zeker zeggen dat ze onnodig leed
wordt aangedaan".
Krankzinnig
Wiepkema vergelijkt de stereotype
bewegingen die veel in gevan
genschap opgegroeide dieren
hebben („Bij chimpansees die in
isolatie groot worden, komt het
ook veel voor") met die van autis
tische kinderen. „Heen en weer
schommelen en zo. Ik ben niet
voldoende thuis in wat zich af
speelt in krankzinnigengestich
ten, maar daar heb je toch ook
veel van dat soort stereoty
pen.
„Bij autistische kinderen wordt in
elk geval het verband gelegd tus
sen in de jeugd te weinig gewiegd
zijn. Ze lijken die dingen in te
halen die ze vroeger misten. In
plaats van naar de moeder kun
nen gaan als ze bij spanning/een
toevluchtsoord nodig hebben,
zoeken ze hun heil in bepaalde
vaste handelingen. In elk geval
vervelen ze zich kapot en dan
zoeken ze wat".
Niet alle manieren die de technici
in de jacht naar een steeds inten
sievere veehouderij hebben ont
wikkeld leiden tot problemen: de
ligboxenstallen waarin koeien
vaak hun leven slijten zijn zo
slecht nog niet. aldus Wiepkema.
„Je vergeet makkelijk dat ze
vroeger ook altijd in groepsstal-
len aangebonden stonden. In lig-
boxen hebben ze wat meer ruim
te, ze kunnen tamelijk veel bewe
gen. Alleen de bodem is niet alles:
van die roostervloeren om de
mest makkelijk kwijt te kunnen
raken".
Het grootste probleem ziet hij bij de
kistkalveren, die in zeventig cen
timeter brede hokjes opgesloten
staan, alleen wat kunnen eten als
dat per lopende band langs komt,
en verder rustig op het slachthuis
moeten wachten. En bij de mest
varkens, die in duistere hokken
hun dood afwachten.
Merkwaardig genoeg waren het de
zelfde landbouwtechnici die het
eerst op het idee kwamen onder
zoek te doen naar de mogelijkhe
den om de levensomstandighe
den van de dieren te verbeteren.
Hoewel: „Noodkreten uit onze
hoek waren er al lang. en niet al
leen van de milieu-activisten,
hoewel die flink wat druk hebben
uitgeoefend. Er bestaat ook al
drie jaar een fonds voor onder
zoek naar het welzijn van die-
Koppeltjes
Het Wageningse instituut voor de
mechanisatie van arbeid en ge
bouwen (IMAG) bleek al bezig te
zijn aan de vraag of kalveren niet
in koppeltjes van vijf op stro
kunnen worden gehouden. „Uit
vinden of dat gaat op een manier
waarbij de arbeidskosten tot een
minimum kunnen worden terug
gebracht, want zeker is dat het
meer werk zal zijn om de boel
schoon te houden".
Het IMAG deed het eerst zonder de
dierpsychologen van de land
bouwhogeschool, maar dat is in
middels rechtgetrokken. „Ze
hadden trouwens zelf al wel sinds
een jaar een eigen etholoog in
dienst. De leerstoel is wel nieuw,
maar er waren al meer ethologen
bij instituten werkzaam".
Prof. Wiepkema, bioloog van origi
ne, was tot vorig jaar lector ge-
dragsfysiologie in Groningen, ge
richt op dieren in het algemeen.
Toen wist hij er alles van, by zijn
komst in Wageningen trof hij een
bijna blanco situatie.. „In het af
gelopen jaar heb ik erg veel ge
leerd. Men vroeg zich nauwelijks
af hoe de landbouwhuishouddie
ren zich voelden.' Niet helemaal
onbegrijpelijk trouwens.
„In de medische wereld zie je ook
een heleboel hap-snap-onder-
zoek om de zieke toch maar zo
snel mogelijk beter te maken. Zo
hebben de landbouwethologen
zich ook amper de tijd gegund
zich af te vragen wat er achter dat
staartbijten zat, ook hier werd
'alleen aan symptoombestrijding
gedaan".
Net als actiegroepen als „Rechten
voor al wat leeft", zijn nu ook de
wetenschappers ervan door
drongen dat varkens zich lekker
der voelen als ze wroeten, koeien
zich het beste voelen in de wei, en
kippen het liefst een zandbad
nemen, al zal vaak een compro
missituatie moeten worden ge
schapen om ze op een economi
sche manier te kunnen houden.
In elk geval zullen er methoden
moeten worden ontwikkeld die
duurder zijn dan die van nu".
Wat zal de boer daar wel van vin
den? Eerst wordt hem van over
heidswege ingepompt dat alleen
grootschalige toestanden kans
van overleven hebben, en dan
moet hy weer terug naar de na
tuur?
„We zullen met zakelijke argumen
ten moeten komen, maar vergeet
niet dat veel boeren ook liever
echt contact met hun dieren heb
ben, ze bij de naam willen noe
men, liever dan met van die ano
nieme massa's te werken. Als wij
na onderzoek kunnen aantonen
dat het zus en zo beter kan, dan
krijg je ze wel mee, al zal het na
tuurlijk tijd kosten. Zoiets kan
meestal alleen als over nieuw
bouw of vervanging wordt ge
dacht.
„Belangrijk is in elk geval dat de
overheid zulke alternatieve me
thoden bekend maakt. En het ge
drag van de consument zal moe
ten worden beïnvloed: Er zal voor
het vlees meer moeten worden
betaald. Dat nu de dingen zo
goedkoop zijn, komt juist door de
massaficatie van de veehoude
rij".
Inhaalgedrag
De onderzoekers gaan er overigens
niet van uit dat het welzijn van de
dieren wordt aangetast als ze be
paalde dingen niet kunnen doen,
zoals het wroeten van varkens.
Daarom is een methode bedacht
waarbij scherp wordt gelet op het
„inhaalgedrag" van de dieren.
„Je meet kennelijk dingen die je
hebt gemist. Slaap haal je in, eten
ook. Hoe beter je inhaalt wat je
tekort kwam, hoe meer prijsje er
op stelt. Als een kip een week niet
heeft gescharreld, haalt hij het
dan in? Het kan best zijn dat hij
gewoon doorgaat op de manier
waarop hij daarvoor leefde. Mis
schien kan hij best een week zon
der. We gaan dus nu uitzoeken
wat ze kunnen missen, dat is he
lemaal nieuw".
Ook een volledig onbetreden pad is
de taal van de dieren. „Daar we
ten we amper iets van. Toch be
staat die. Chimpansees hebben
een soort doofstommen-gebaren
taal. Als je ze nou bepaalde din
gen leert die wy kennen, gaan ze
die onderling ook gebruiken. Ze
geven er zelfs een blijk van ge
voelens mee weer. Er was er één,
die had een gebaar voor smerige
voorwerpen, zoals poep. Dat
breidde hij uit naar een aap waar
hij ruzie mee had. door twee ge
baren samen te gebruiken. Later
gebruikte hij dat gebaar zelfs om
een man met wie hij normaal
vriendschappelijk omging, uit te
schelden toen die hem op een
keer eens niet op zijn wenken be
diende.
„Zo zijn er meer dieren die praten,
zoals de meeuw die uit een hele
kolonie zyn eigen jong kan roe
pen. We moeten dus zien te ach
terhalen wat de geluiden beteke
nen die de landbouwhuishoud
dieren maken. Varkens bijvoor
beeld hebben een uitgebreid re
pertoire".
HANS LEHR
