Schokland:
onbekend
eiland
van
armoede
Unieke expositie geologie op Schokland
ZATERDAG 19 APRIL 1980
Door
Jan v. Lenteren
Een uan de aantrekkelijkste en
ook geheel vernieuwde onder
delen van het Museum
Schokland: de afdeling geolo
gie. Argeloze bezoekers van
het voormalig eiland zullen
zich afvragen wat geologie te
maken heeft met een berooid
stukje land. maar feitelijk is
Schokland de meest logische
plaats voor zo'n geologische
expositie.
Toen delen van het IJsselmeer
droog vielen, stonden de pol-
derjongers steeds opnieuw
verbaasd over de gave ver
zameling erfstukken van de
ijstijd die op de IJsselmeerbo-
dem eeuwenlang onbedreigd
op herontdekking hebben lig
gen wachten. Terwijl de mens
vanaf het prilste moment van
zijn beschaving allerlei sou-
veniers van tweehonderddui
zend jaar terug omschoffelde
bleven die grote en kleine
zwerfstenen onder de water
spiegel veilig bewaard. Een
fraai voorbeeld daarvan is
het geologisch reservaat ,JP.
van der Lijn" bij Urk, waar
een zogenaamd morenenveld
ligt dat zo uniek is, dat weten
schapsmensen uit de hele we
reld ervoor naar Urk ko-
Het is daarom niet zo vreemd
dat het gebied niet zomaar
door iedereen bezocht kan
worden. Daar zwerfstenen zo
langzamerhand koopwaar
zijn geworden .en dat in Urk-
toen het veld nog wel voor ie
dereen te bezichtigen was -
goed te merken viel, is dit we
tenschappen jk-unieke gebied
afgerasterd. Als compensatie
zal deze zomer bij Schokland
een geologische tuin worden
ingericht voor de voorbijko
mende toerist.
Praten we over geologie en
Schokland, dan vallen er als
vanzelf een paar namen. Ten
eerste die van de Kamper
geologenpionie r Van der Lijn
uit de tijd en van het kaliber
van Jac. P. Thijse. Beide
mannen hebben in hun tijd al
de basis gelegd voor het wek
ken van belangstelling voor
en het instructief maken van
alles wat er in de natuur te
zien is. De collectie-Van der
Lijn is samen met die van W.
Tj. Hellinga op Schokland
tentoongesteld. De laatste,een
voormalige houthandelaar
uit Muiderberg, heeft recent
een zwerfstenengids voor Ne
derland uitgegeven (bij Else
vier
Hellinga komt de eer toe dat hij,
weliswaar samen met een
aantal amateur-geologen en
de Rijksdienst voor de IJssel-
meerpol ders, de grootste geo
logische verzameling van Ne
derland bijeengebracht heeft.
Het boek van Hellinga en de
Schokker-collectie zijn on
losmakelijk aan elkaar ver
bonden. Hellinga heeft erifor
gezorgd dat de grootste ver
zameling Rhombenporfieren
van de wereld in Schokland te
zien is. Alles bij elkaar liggen
er in het museum 1200 ver
schillende steensoorten, voor
het grootste deel uit de Scan
dinavische landen, vanwaar
in de tijd van de jSaale gla-
ciatie" - 200 eeuwen geleden -
de ijskap kwam overgedre
venIn de verzameling ko
men ook steensoorten voor uit
het stroomgebied van Maas en
Rijn, de beide andere leve
ranciers van zwerfstenen van
ons land.
Het aardige van het geologisch
museum van Schokland is,
dat bij alle zwerfstenen die in
de loop der jaren in het nieu
we land zijn gevonden, mon
sters liggen uit het (Scandi
navisch) gebied waar de ste
nen oorspronkelijk vandaan
zijn gekomen. Dat maakt de
expositie uniek en bijzonder
leerzaam. Vooral de manier
waarop de verzameling is
uitgestald - compleet met res
tanten van beesten uit die
tijd, zoals de mammoet, de
wolharige neushoorn en het
reuzenhert- maken de exposi
tie tot een attractie, die het
Museum Schokland zeker aan
een hoger bezoekersaantal zal
helpen dan de 50.000 die er
gemiddeld per jaar ko-
Schokland in 1200 en. gearceerd,
in 1940. De landhonger van de Zui
derzee is duidelijk te zien.
Nog immer torent het voormalige eiland uit boven de horizon en het isnet °f er morgen weer een schip zal afmeren.
In dit artikel is gebruik gemaakt van
gegevens uit het boekje "Schokland:
vroeger en nu" van G.D. van der Heide.
SCHOKLAND - De vier
Fransen lopen wat onge
lovig tussen de ankers en
de boeien door. Vader,
twee dochters en een don
zige zoon in een Neder
landse voorjaarsstorm. Ze
duiken weg in hun jassen
en met vragende ogen kij
ken ze naar de ontluikende
akkers die zich zowel links
als rechts, voor en achter
hen zo'n anderhalve meter
lager uitstrekken tot aan
de einder.
Het vergaat iedereen die Schok
land voor het eerst ziet in zekere
zin zoals deze Fransen. Maar ook
als je er al meer bent geweest,
blijft de aanblik van de terpachti
ge verhoging in de vlakke
Noordoostpolder fascineren.
Schokland spreekt tot de ver
beelding, omdat het net is of de
polder maar tijdelijk land is en de
vuurstoker straks weer zal terug
keren op het eiland met zijn fraaie
iepen, die als door een wonder
niet door de iepziekte zijn aange
tast. Want nog immer schuilt wat
wij nu Schokland noemen achter
een meer dan stoere borstwering,
waarover een smal smeedijzeren-
trap je naar denkbeeldig afge
meerde schepen voert. Nog im
mer zitten er meeuwen op de wit-
bekopte dukdalven als zitten zij
op de uitkijk, wachtend op de
Schokker vissers, op hun thuis
reis. En nog steeds klinkt het
klokje van de kerk op Schokland
op zo'n intieme manier, dat die
eigenlijk alleen maar bestemd
kan zijn voor de oren van de ei
landbewoners.
Bewoners telt Schokland niet meer
of het zou de beheerder van het
museum moeten zijn die riant
huist in de dienstwoning, maar
wat in werkelijkheid de kosters
woning is. Vanuit dat pand, dat
veilig tegen het Godshuis leunt,
zou je het best weg kunnen mij
meren. Het zal dan niet zoveel
moeite kosten in gedachten weer
de schepen over de Zuiderzee te
zien varen, terwijl achter je de
kinderen van Schokland met hun
hoepels spelen.
Armetierig
Hoewel, gehoepeld is er nooit veel
op Schokland. Niet omdat er
geen kinderen zijn geweest, maar
omdat het leven op het eiland
voor zover bekend altijd zo hard
is geweest, dat ieder beschikbaar
stel handen werd gevorderd om
mee te vechten voor een armetie
rig bestaan. In welke Nederland
se school is bij de vaderlandse ge
schiedenis eigenlijk een les be
steed aan dat vreemde eiland
Schokland? Het zullen er niet
veel geweest zijn en daarom zijn
er ook maar weinig Nederlanders
die weten dgt Schokland amper
een eeuw geleden nog zo'n ze
venhonderd bewoners telde. Die
zaten niet met z'n allen op wat wi.i
vandaag de dag van Schokland
zien.
het museumkerkje staat. De staat
schokte voor de Schokkers een
premie die varieerde van twintig
tot honderd gulden. De eiland
bewoners mochten van hun
schamele behuizingen meene
men wat ze wilden als ze de fun
damenten maar in de grond lie
ten. Het krakkemikkige eiland
verdroeg gegraaf in de onophou
delijke afkalvende bodem niet
eens meer.
Nadat de bewoners waen vertrok
ken, nam Waterstaat bezit van
Schokland. De nieuwe Schok
kers waren een havenmeester,
een lichtwachter en een kanton
nier. De kerk van Middelbuurt
werd de werkplaats voor dijk
werkers, maaiers en rietsnijders.
Ook de laatste bewoners van het
eiland Schokland ondervonden
hoezeer zij aan de elementen wa
ren overgeleverd. In januari 1916
zagen zij sidderend hoe de golven
van de Zuiderzee tot over de da
ken van hun huizen sloegen.
Het was een van de laatste stuip
trekkingen van een binnenzee,
waarvoor op dat moment al plan
nen bestonden om haar in te
dammen. In het museum dat nu
op Schokland is ingericht, wordt
ook dat verhaal verteld. In een
van de barakken op het voorma
lige eiland hangt de oudste geo
logische reliëfkaart van Midden-
Nederland. die in 1875 door bur
gemeester Jacob Paulus Amers-
foordt van de Haarlemmermeer
in elkaar werd geknutseld. Hij
was een van de pioniers van het
kaliber-Lely en zijn kaart reisde
meermalen naar Amerika, onder
meer naar de wereldtentoonstel
ling in Philadelphia in 1876, waar
de Hollanders hun ambities
openbaarden.
We weten nu hoe het de Zuiderzee
werkelijk is vergaan. Zo we daar
niet van op de hoogte zijn dan
kunnen we terecht op Schokland
waar van alles is geëxposeerd
over archeologie, geologie en his
torie van Schokland en de
Noordoostpolder. Zoals de ge
schiedenis van het eiland wordt
gekenmerkt door poverheid en
armoe, zo toont het huidige
Schokland nog steeds. Want
weliswaar is het hele bezit van het
museum „opgefrist" en daardoor
nog een extra interessant, de be
huizing van het museum houdt
de karige historie springlevend
Alleen het kerkje is eigenlijk in
staat op een adequate manier be
zoekers te ontvangen. De bouw
vallige barakken roepen herinne
ringen op aan de polderpioniers
die in de oorlogsjaren zee in bag
ger, rietvelden en later in vrucht
baar land deden veranderen.
Hoewel, ook deze armoede heeft
voor sommigen hun bekoring,
want er zijn bezoekers van het
museum die juist dit element zo
goed vinden passen bij de ge
schiedenis die op Schokland is
verbeeld. Geldgebrek houdt
nieuwbouw op een afstand.
De Franse bezoekers die begin aphl
op Schokland rondliepen, begre
pen niet alles van wat er werke
lijk op en rondom SchoklanÜ is
gebeurd. De geschiedenis van
Schokland is bijna ongelooflijk
en zeker uniek.s
Het kerkje is een van de weinige gebouwen die herinneren aan de oorspronkelijke bewoners van Schokland
Het zal wel nooit duidelijk worden
wat de mensen op Schokland, de
Schokkers, zochten. De geschie
denis van het eiland is er een vol
kommer en kwel en strijd tegen
het zeer opdringerige water van
de Zuiderzee. In de kronieken
wordt gerept van voedselinza-
melingacties voor de bewoners,
die in de winterperioden meer
dan eens van honger dreigden te
sterven. En dat terwijl de Schok
kers toch in eerste instantie land
bouwers zijn geweest. Pas later
zijn zij ook gaan vissen, een voor
de hand liggende vlucht in de
werkelijkheid.
De eilandbewoners hadden ,nog
een nering, hun weverijen. Dat
verklaart waarom de kinderen
van Schokland geen tijd hadden
om te spelen. Om toch nog maar
iets te verdienen, richtten de
mensen op het eiland kleine
huisweverijen in en naar verloop
van tijd kwamen er zelfs weef
scholen op Schokland. Er be
stond bijna twee eeuwen geleden
een commissie voor de weverijen
die een lijst bijhield waarop de
kinderen van het eiland waren
geregistreerd. De jeugd werd ge
leerd hoe met het weefgetouw
moest worden omgegaan. In de
verloren uurtjes leerden de kin
deren ook nog rekenen en schrij
ven en kregen ze godsdienstles.
Beheersten de scholieren het
ambacht, dan kregen ze een
weefgetouw thuis en kon een
nieuwe lichting worden opgeleid.
In 1840 waren er op Schokland 54
weefgetouwen in gebruik. Het
rijk subsidieerde nog in 1846 de
bouw van een fabriekje waar 12
jongen en 29 meisjes werkten.
Geen van hen was ouder dan
twintig jaar. De jongste amper
acht...
Schokland strekte zich ooit uit van
enkele kilometers ten noorden
van de nog bestaande noordpunt
- het oude Emmeloord- tot nabij
Elburg in het Zuiden. De eeuwen
door is het eiland bedreigd en
aangevreten door de Zuiderzee.
Wie nu het meer ziet dat is over
gebleven na de talloze inpolde
ringen, kan zich amper voorstel
len dat een opstekende storm uit
het noordwesten alle bewoners
rondom die zee, en dan vooral die
van de eilanden Schokland en
Urk, deed huiveren. Beide eilan
den werden keer op keer door
woedende golven gedecimeerd.
Schokland verspeelde dan weer
een stuk land, dan weer een hap
uit de primitieve dijk en zelfs de
oude kerk van Ens verdween in
de Zuiderzee.
Met paalschermen probeerden de
eilandbewoners op het laatst hun
grondgebied te behouden, maar
ook die kreeg de zee te pakken en
bij een vloedgolf in 1825 beukten
honderden palen uit de borstwe
ring op de boerenschuren in de
ondergelopen polders rond
Kampen en richtten ook daar
grote schade aan. Bij die ramp lie
ten 13 Schokkers het leven, gin
gen 20 huizen verloren en werden
er nog eens 70 ernstig bescha
digd. Schokland had toen niet
lang meer te „leven".
Er zijn sinds de vloed van 1825 1 nog
wel pogingen ondernomen om
Schokland te behouden, al was
het alleen maar om te dienen als
scherm voor het achterliggende
en evenzeer door overstromingen
bedreigde land. In 1855 werd op
last van hogerhand de Zuider-
buurt ontruimd. In 1859 volgde
de rest van het eiland, dat wil
zeggen het gebied waar nu nog
Het eiland was veel groter. Hoe
verder je in de tijd terug gaat, hoe
groter de verrassing is over de
omvang van dit Zuiderzee-ei-
land. In de middeleeuwen was
het zeker tien keer zo groot. Ha
len we er een kadastrale kaart bij
van bijna anderhalve eeuw oud
dan tellen we op Schokland een
kleine honderd al dan niet be
bouwde kavels. Er was in die tijd
sprake van een gemeentehuis,
twee scholen, een geneesheer
woning, een gereformeerde kerk
en een katholieke, een brand
spuithuisje en een vroedvrouw
woning. We hebben het dan over
Schokland waarop buurtschap
pen met verschillende namen
voorkomen, namen die ons nu
nog deels bekend in de oren klin
ken. Op de noordpunt lag Em
meloord met een eigen haven die
in de bloeitijd driehonderd sche
pen kon bergen. Verder was er de
Middel- of Molenbuurt - rond
1550 stond er al een molen op het
eiland - en Ens. In dit plaatsje
werd in de veertiende eeuw een
kerkje gebouwd. De gerestau
reerde restanten herinneren hier
nog aan.
