'Eurocommunisme' nu al het graf in
Onderlinge discussie in Italië wel aangewakkerd
Spanje gelooft nog
wel in "derd
Trompetgeschal van vijf jaar geleden inmiddels verstomd
FRANSE COMMUNISTEN
BLIJVEN MOSKOU TROUW
(Door Hein ten Kortenaar)
ROME - Het is de laatste tijd stil geworden rondom het
Eurocommunisme, dat zich nog maar zo kort geleden
aandiende als het antwoord op de Europese crisis. Even
plotseling als het een jaar of vijf geleden op het toneel
verscheen, blijkt het nu te zijn verdwenen. Voor het
tromgeroffel en trompetgeschal van toen is een grafach
tig stilzwijgen in de plaats gekomen.
Het geboortejaar van het Euro-
communisme kan worden ge
steld op 1975, toen de Italiaanse
communistenleider Enrico Ber-
linguer en zijn Spaanse collega
Santiago Carrillo een gemeen
schappelijke verklaring onderte
kenden, waaraan zij een „histo
risch karakter" toekenden en
waarin zij de wil van de beide par
tijen vastlegden om „de demo
cratische weg naar het socialisme
in vrijheid" te volgen en wel in
samenwerking met alle socialis
tische, sociaal-democratische en
christelijk-progressieve krachten
die een vernieuwingspolitiek
voorstaan.
Later in hetzelfde jaar volgde een
soortgelijke verklaring van Ber-
linguer en zijn Franse collega
Georges Marchais, ook al, zo be
nadrukte het Italiaanse par
tijblad l'Unita, „voor het eerst in
de geschiedenis". Voor die vol
doening bestond enige grond:
nog maar enkele maanden tevo
ren had Marchais in een televisie
interview zijn Italiaanse tegen
hanger wegens zijn eurocommu-
nistische opvattingen van „krui
deniersmentaliteit" (esprit de
boutique) beticht.
Deze keer waren beiden het erover
eens, dat de verworvenheden van
de „bourgeoisrevolutie" (buiten
hun kringen beter bekend als de
Franse revolutie van 1789) ook in
de toekomstige socialistische
staat behouden moesten blijven:
de vrijheid van vereniging van
meningsuiting, van drukpers,
van godsdienst en wat al niet. De
tegenstelling tot het „reële socia
lisme" van het Oostblok was in
deze verklaring iets bedekter dan
in de voorgaande, maar er was nu
voldoende stof voor de pers om te
gaan spreken van „Eurocommu
nisme": een eigen lijn van drie
grote communistische partijen,
de Spaanse, de Franse en de Ita
liaanse.
Het maakte genoeg indruk op de
buitenwereld om reacties op te
roepen van iemand als de Ameri
kaanse minister van buitenland
se zaken Henry Kissinger. Op een
bijeenkomst van Amerikaanse
ambassadeurs in Europa (de
cember 1975) in Londen, zei hij:
„Het valt moeilijk in te zien hoe
wij voortaan discussies in de
NAVO zouden kunnen houden,
als deze verschillende commu
nistische partijen Westeuropese
regeringen onder hun controle
zouden brengen. Het bondge
nootschap zoals het nu bestaat,
zou dit niet kunnen overleven.
Het westerse bondgenootschap
heeft altijd een belang gehad dat
boven de militaire veiligheid uit
ging. De Verenigde Staten zou
den alleen komen te staan in een
wereld waarin zij niet hetzelfde
waardesysteem zouden verte
genwoordigen als de overige lan
den".
Woedend
Zijn medewerker voor Oost-Euro
pa, Helmut Sonnenfeld, voegde
er nog aan toe dat de VS er vooral
belang bij hadden de Sowjet-he-
gemonie in Oost-Europa veilig te
stellen, door de banden tussen de
Oosteuropese landen met de
Sowjet-Unie te bevorderen. Wat
beiden gemeen hadden, was de
beduchtheid voor een verbreking
van het bestaande evenwicht.
Een vrees, die door de Sowjets
werd gedeeld, blijkens de woe
dende aanvallen op de westerse
ketters door partij-ideoloog
Soeslov in de Prawda en de
voortdurende pogingen om op
een Europees congres van com
munistische partijen de tegen
stellingen te overbruggen.
Toen dat congres in juni 1976 ein
delijk in Berlijn werd gehouden,
werden de tegenstellingen eerder
toegedekt in een weinig zeggend
slotdocument, dat geen van de
drie eurocommunistische partij
en ertoe verplichtte af te zien van
hun „nationale weg naar het so
cialisme" of zich te houden aan
een alleenzaligmakende model
van één socialistische staat: dat
van Sowjet-Rusland, dat zij in
tussen allen hadden afgewezen.
Dat was het grote moment van
het Eurocommunisme: de term
zelf, van onzekere journalistieke
afkomst, kreeg diezelfde maand,
op een massabetoging in Parijs,
de zegen van Berlinguer, die het
woord overigens omgaf met
hoorbare aanhalingstekens, die
ook in de gedrukte tekst terug te
vinden waren.
[n maart 1977 ontmoetten de drie
partijleiders elkaar in Madrid.
Sleutelwoorden in het gemeen
schappelijk communiqué waren
„dialoog" en „het vinden van
overeenstemming" met „antika
pitalistische" en „vredelievende
krachten". Behalve een gemeen
schappelijke politieke lijn, het
streven naar een maatschappij-
vorm „die afwijkt van elk ander
bestaand model", betekende het
vooral een nieuwe vorm van soli
dariteit tussen een aantal wester
se communistische partijen. De
twee grootste daarvan (van
Frankrijk en Italië) stonden zoals
het er toen uitzag, op de drempel
van regeringsverantwoordelijk
heid De vrees voor evenwichts-
verstoring bij de twee wereld
machten was dus niet onge
grond.
Nu, vier jaar later, zien de zaken er
heel anders uit. Carrillo, intussen
leider geworden van een officieel
toegestane Spaanse partij, is er
aan de ene kant uitgesprongen
door de Sowjet-Unie zelfs elk so
cialistisch karakter te bestrijden.
Hoewel zijn boek „Eurocommu
nisme en staat" door de Italiaanse
communisten in vertaling werd
uitgegeven, heeft de PCI hem op
deze weg nooit gevolgd. Het leni
nisme heeft voor Carrillo afge
De drie
communisten
leiders van
Frankrijk
(Marchais.
Spanje (Carrillo)
Italië
(Berlinguer),
hier van links
naar rechts
broederlijk bijeen.
De verbroederings
gedachte van
één Eurocommunisme
is echter,
sinds de
lancering
vijf jaar
geleden, ineen
gezakt.
daan, hoewel het als onderdeel
van de partijgeschiedenis nooit
zal afgeschreven, al was het al
leen maar omdat men het zich
niet kan veroorloven de oude
garde van de partij voorgoed van>
zich te vervreemden.
En aan de andere kant heeft men
Marchais zien verdwijnen: nadat
hij in het zicht van de Franse pre
sidentsverkiezingen had getoond
dat de PCF niet bereid is de
tweede viool te spelen en de kans
op een linkse overwinning had
verbruid door het eenheidspact
met Mitterrand's socialisten op te
zeggen, liet hij ook ten opzichte
van Berlinguer geen gelegenheid
voorbijgaan om de Franse onaf
hankelijkheid te benadrukken.
De afwijzende houding van de
PCF ten aanzien van de Europese
verkiezingen botste regelrecht
met de positieve instelling van de
PCI.
Dat kwam duidelijk tot uitdruk
king in het nietszeggende com
muniqué van de ontmoeting tus
sen de twee partijleiders in mei
1979: alle voorafgaande geza
menlijke verklaringen werden
nog eens bevestigd, maar over de
lopende kwesties, en met name
over de aanstaande verkiezingen,
werd met geen woord gerept. Een
soortgelijk échec leed de ontmoe
ting van jan. dit jaar, die uitliep
op een vage verklaring van soli
dariteit, waarin niets werd ge
zegd over het brandendste
probleem van het ogenblik: de
Russische inval in Afghanis
tan.
Na afloop van die ontmoeting snel
de Marchais naar Moskou om zijn
instemming te betuigen met het
Sowjet-optreden, terwijl Berlin
guer en het centraal comité van
de PCI er hun scherpe afkeuring
over uitspraken. En alsof dat nog
niet voldoende was, kondigden
de Italianen onlangs aan een par
tijdelegatie naar Moskou's aarts
vijanden, de Chinese communis
tische kameraden, te sturen.
Geschilpunt
Een ander geschilpunt tussen de
kameraden is de steil ingname ten
opzichte van de NAVO. De Fran
sen willen er totaal niets van we
ten, Carrillo en de zijnen kiezen
voor een „derde weg": neutraal,
maar met behoud van de Spaans-
Amerikaanse bases, terwijl de
Italianen het NAVO-lidmaat-
schap accepteren, ook al stellen
ze net als de Spaanse CP tegen
blokvorming te zijn.
Er is dus niets meer over van de
veelbelovende solidariteit van
vier jaar geleden. In die zin is het
Euracommunisme van het toneel
verdwenen. Wat de drie partijen
ook elk voor binnenlandse con
sumptie prediken, één funda
mentele vaagheid resteert. Want
hoe de „derde weg" tussen so
ciaal-democratie en het „reële so
cialisme" van Oost-Europa er
moet uitzien, is nog nooit hele
maal uit de verf gekomen.
MADRID - De Russische
inval in Afghanistan
heeft ook de Spaanse
communistische partij
niet onberoerd gelaten,
gezien ook het feit dat
op een officiële reactie
(de inval werd be
treurd) vijf dagen moest
worden gewachte
Eén van de belangrijkste afde
lingen van de PCE, die van
Catalonië, liet zich echter aan
het afkeurende oordeel van
de centrale leiding in Madrid
niets gelegen liggen. In een
resolutie werd het Sowjet-op
treden in Afghanistan góed-
gekeurd en in één adem de
term „Eurocommunisme" als
politieke definitie ge
schrapt.
Slim
Voor de geharde en slimme par
tijleider Santiago Carrillo
gaat echter geen zee te hoog.
De Catalaanse reactie wuift
hij van de hand als „emotio
neel. Je, moet dit zien in het
kader van de strijd tegen het
Amerikaans imperialisme."
En de bijvalsbetuigingen van
n onze correspondent Peter Hattink)
zijn Franse collega Marchais
aan het adres van Moskou
worden naar buiten toe ook
als een te verwaarlozen factor
in de verhoudingen met de
zusterpartijen gedefinieerd.
Carrillo: „De verhoudingen
met de PCF zijn uitste
kend".
Ik vraag Carrillo of de reacties
van zijn Spaanse en Franse
kameraden zijn geloof in een
derde weg, tussen sociaal
democraten en pro-Moskou
communisten, niet heeft ver
zwakt. Carrillo, emotioneel:
„Voor mij is de Russische in
val in Afghanistan een toon
beeld van Sowjet-hegemonie
en imperialisme. Natuurlijk
zijn er ook in Spanje nog
communisten van de oudere
generatie, die de illegale ver-
zetsperiode onder Franco niet
kunnen vergeten. Zolang de
restanten van stalinisme en
leninisme binnen de partij
geen georganiseerde tendens
vormen, is er geen reden tot
ongerustheid. Onze derde
weg is levensvatbaar, ook in
ternationaal. We willen met
iedereen samenwerken, ook
met bijvoorbeeld de West-
duitse sociaal-democra-
trouwste adepten in Oost-Eu
ropa: de Bulgaarse partijlei
der Zjivkov. "Die uitnodiging
lager al een jaar. Ik heb er vier
dagen in de bergen gejaagd,
op everzwijnen en hazen. En
twee dagen geconfereerd, ook
over de Russische inval. Ja,
we verschilden grondig van
mening"
Hoewel het begrip „Eurocom
munisme" diverse malen valt,
blijkt een directe vraag vol
doende om Carrillo behou
dender stellingen te zien be
trekken. Is de PCE een euro-
communistische partij? Car
rillo: „Daar geef ik geen ant
woord op. Ik heb geleerd
voorzichtig te zijn".
Een heet hangijzer in de Spaan
se politiek is de verhouding
tot de NAVO. Als Spanje niet
toetreedt, hoe kan het dan
militair serieus worden ge
nomen door zowel Oost als
West?
Explosie
ten".
Carrillo heeft er ook weinig
moeite mee dat hij direct na
de Russische inval op bezoek
ging bij één van Moskou's
Het lijkt alsof Carrillo explo
deert. „Spanje zal militair
nooit en door niemand se
rieus worden genomen. Als er
een conflict komt, zal Spanje
met bondgenoten moeten
manoeuvreren (hij vermijdt
zorgvuldig verdere aandui
dingen). Spanje kan met zijn
Carrillo
.inval in Afghanistan toon
beeld van imperialisme
eigen militaire technologie en
industrie een eind komen.
Het land moet zich net zomin
als Joegoslavië aan een bui
tenlands militair machtsblok
onderwerpen. Als lid van de
NAVO zou Spanje slechter af
^zijn dan als onafhankelijke
(militaire) mogendheid. Uit
realistisch oogpunt van de
fensieverhoudingen is onze
partij niet tegen handhaving
van de drie Amerikaanse ba
ses op Spaanse bodem, zo
lang de Amerikaanse ge
vechtsvliegtuigen of oorlogs
schepen op weg naar een
conflictzone geen gebruik
maken van de faciliteiten op
deze Spaans-Amerikaanse
bases"
PARIJS - Zeven maanden nadat
de drie kopmannen van het Eu
rocommunisme, Berlinguer,
Marchais en Carrillo, elkaar in
Madrid omarmden (maart 1977),
was voor de Franse communis
ten de geestdrift voor „brede
samenwerking" in de binnen
landse politiek al voorbij.
De onderhandelingen met de so
cialisten over de zgn. herziening
van het gemeenschappelijk re
geerprogramma liepen dood. De
verkiezingsnederlaag van de „an
tikapitalistische krachten" in
Frankrijk in het begin 1978 bete
kende voor de Franse communis
ten een nieuw begin. Van die dag
af werden de Franse socialisten
van alle denkbare en ondenkbare
vormen van kwaadaardigheid
beschuldigd. Italianen en Span
jaarden begrepen toen dat in
Frankrijk het Eurocommunisme
ten einde liep.
In januari schoof Georges Marchais
het Eurocommunisme definitief
achter de coulissen, nadat hij
eerder vanuit Moskou zijn volle
dige instemming had betuigd
met de Sowjet-inval in Afghanis
tan. Tijdens een interview - hij
sprak anderhalf uur lang op ho-
nend-provocerende toon - bena
drukte hij dat de Fransen „nog
niet hebben begrepen dat ik Mar
chais heet, en dat hij daar Berlin
guer heet en die andere Carrillo.
U hebt nog niet begrepen dat
de Franse communistische partij
i elk probleem,
het ook gaat, in alle on-
Marchais
eigenzinnig optreden
afhankelijkheid zijn eigen poli
tiek bepaalt en dat zonder raad te
vragen noch aan mijn vriend
Berlinguer, noch aan Leonid
Brezjnjev, noch aan Santiago
Carrillo, noch aan wie dan ook
Kloof
De kloof tussen een groot deel van
het Franse kiezersvolk en de CP
is door Marchais' eigenzinnige
optreden vergroot. Eén reden is
zijn weigering om een afdoend
antwoord te geven óp zijn erva
ringen in de oorlogsjaren. Mar
chais wordt ervan beschuldigd
achter te houden dat hij vrijwillig
in Dujtsland heeft gewerkt. Maar
meer nog hebben de vele koers
wijzigingen van de parti j het ver
trouwen in de leiding ge
schokt.
Het is de Fransen nog steeds niet
duidelijk waarom precies de
communisten de onderhandelin
gen over herziening van het ge
meenschappelijke regeerpro
gramma met de socialisten lieten
springen. De ware achtergrond
van die „volte face" is nooit ge
schilderd. De voornaamste theo
rieën die erover in omloop zijn,
willen dat de communisten be
vreesd waren als kleinste coali
tiepartner door de socialisten te
worden overvleugeld. Maar ook,
dat vanuit Moskou de „linkse
opmars" werd geblokkeerd om
dat de Sowjet-Unie liever met een
„onafhankelijke" Giscard d'Es-
taing van doen had, dan met een
regering Mitterrand-Marchais,
die het wankele machtseven
wicht in West-Europa wel eens in
gevaar zou kunnen brengen.
De links-radicale socialist Jean-
Pierre Chevenement, die een van
de warmste voorstanders van het
gemeenschappelijk program
was, merkte onlangs op: „Wel
licht ging het met het commu
nisme om niets anders dan om
een tactiek, waarmee de commu
nistische partijen in West-Europa
binnen een hen vijandige omge
ving meenden te kunnen overle-
Getto
Socialisten-leider Mitterrand
wordt nu als kapitalistenvriend
afgeschilderd. Georges Marchais
en de zijnen hebben zich in een
getto teruggetrokken, waartoe
ook de oude „vrienden" Berlin
guer en Carrillo nauwelijks toe
gang meer hebben.
Van i
■respondent Hein I
Kon
Berlinguer
...lievelingsidee op achtergrond
geraakt
ROME - Hoewel de Italiaanse
communisten ook tot het besef
moeten zijn gekomen dat Euro-
communistische banden met
vooral de Franse CP weinig meer
inhouden dan papieren solidari
teit. wil dat niet zeggen dat de
PCI zijn onafhankelijke lijn opzij
heeft gezet. Zoals er in zijn eigen
geschiedenis, van Gramsci via
Togliatti naar Berlinguer,een lo
gische ontwikkeling valt aan te
wijzen waarvoor de partij geen
bijvalof solidariteit van buitenaj
nodig heeft gehad, zo wordt deze
lijn ook binnenslands doorge
trokken.
Het „historisch compromis isopde
achtergrond geraakt. Dit lieve-
lingsidee van Berlinguer, uitge
werkt na de val van Allende m
Chili, hield een nauwe samen
werking in met de christen-demo
cratische partij. Het leed echter
schipbreuk toen de liefde uitslui
tend van één kant bleek te komen.
Na de sensationele verkiezings
winst van 1976 liet de PCI zich in
een ondergeschikte positie drin
gen.
De christen-democraten, onder
premier Andreotti, bleven als al
tijd aan de regering. De commu
nisten mochten hen goedgunstig
van buitenaf steunen. Het leidde,
naast een verscherping van het
extreeth-linkse terrorisme {nu ook
gericht tegen de „berlingueriaan-
se. revisionisten"), tot grote onte
vredenheid binnen de partij en
tot aanzienlijke verliezen bij de
vervroegde verkiezingen van
1979.
Van toen afbleven de communisten
in de oppositie en weigerden zij
elke medewerking aan de rege
ring, zolang zij er zelf geen deel
van zouden uitmaken. Met hoe
weinig resultaat, bleek nog eens
twee weken geleden, toen het lan
delijk congres van de christen
democraten met tweederde
meerderheid elke vorm van rege
ringssamenwerking met de PCI
Met enig recht lonen de Italiaanse
communisten zich kriegel wan
neer de andere partijen, en vooral
de christen-democratenelke keer
nieuwe eisen blijven stellen voor
hun toelatingsexamen tot de de
mocratie. De enigen van wie zij
een voldoende verwachten, zo
zeggen zij, zijn de kiezers. Het
moet gezegd dat de zojuist aj'ge-
treden christen-democratische
partijleider Benigno Zaccagmni
zijn congresrede
verantwoordelijkheid
volmondu
Maar Zoo
heeft
vas dan ook de
9>.toijl de overwinnaar Fanfani
eze week in een interview met
et Romeinse blad La Republica
oldaan kon vaststellendat de
hristen-democraten volledig de
uit sluit ir
ig van de communisten
uit de reg
lering op zich hebben ge-
Zo lijkt de
weg van het Eurocom-
ook in ituiiè aan alle
kanten r
ast te lopen, maar wel
nteressant gevolg: de in-
terne discussie binnen de partij is
ïngewakkerd. Tot nu toe
overheen
i te het „democratisch
een tra lis
me", waarbij een theore-
tisch vrij
e discussie werd gevolgd
dooi een
topbeslissingdie don
ook duo,
alle partijleden on voor-
waardel i
jk moest worden aan-
paard en
bi leden Tegenwoordig
staan partijbladen als l Unita en
Rinascitt
i open voor kritische
stemmen
uit de partij.
Dat geldt niet alleen voor topfigu
ren ah Giorgio Amendola. met
zijn kritiek op het sociaal-econo
misch beleid van de partij en de
communistische vakbond, maar
ook voor nagezonden brieven van
de basis, waarin ergernis ioordt
uitgesproken over het historisch
compromis, heimwee naar de ou
de tijd van het stalinisme of kri
tiek op al te genuanceerde partij
oordelen over Oosteuropese toe
standen. Dat de PCI een levendig
forum is gewordenis zeker te veel
gezegd, maar hoe onwennig ook,
er woidt gediscussieerd. En dat
maakt de communistische partij
in Italië alleen maar interessan-