tress
sluipt
uit het
totale
niets
nader"
ZATERDAG 2 FEBRUARI 1980
SOESTERBERG - Rust
kan gevaarlijk zijn. Veel
automobilisten, die
denken lekker rustig 's
nachts een flink eind te
kunnen rijden, onder
schatten dat gevaar. De
eentonigheid leidt tot
concentratiestoornis
sen, vermindert het
slagvaardig reageren,
Het verergert naarmate
je langer aan één stuk
achter het stuur zit; en
dat is al gauw te lang.
„Het in één ruk 's nachts door-
rijden naar de vakantiebe
stemming is levensgevaar
lijk", zegt dr. A. F. Sanders,
onderdirecteur van het Insti
tuut voor Zintuigfysiologie
(IZF) van TNO in Soesterberg
en de eerste en (nog) enige
hoogleraar in de stress.
Het gevaar is gebleken uit een
onderzoek van het IZF. Di
verse proefpersonen moesten
tienmaal de driehoek Vianen-
Gorinchem rijden, totaal 650
kilometer. Ze begonnen om
tien uur 's avonds, na overdag
gewoon rustig bezig te zijn
geweest, in ieder geval zonder
te hebben geslapen. Al na vier
uur rijden corrigeerden ze
zwenkingen naar links en
rechts pas na anderhalve me
ter.
Hoe gevaarlijk eentonigheid is,
het ontbreken van voldoende
afwisseling, blijkt bij langdu
rige eenzame opsluiting. De
mensen kwamen vroeger
krankzinnig uit de kerkers.
En ook nu komt niemand on
geschonden uit een gevange
nis.
Isolatiefolter
„Het mensen beroven van sti
mulatie is de ergste straf die je
hen kunt aandoen", zegt dr.
Sanders. Teveel stimulatie is
niet goed, maar te weinig he
lemaal niet. Dat probleem
doet zich op het ogenblik voor
bij de RAF-gevangenen; hun
advocaten spreken van isola
tiefolter.
Sanders: "Als mensen met
voortdurend wat stimulatie
krijgen leidt dat tot een
enorme stress. Het beroven
van licht en geluid bijvoor
beeld. Het is ook wel gedaan
met proefpersonen. Die dach
ten: lekker snel wat verdie
nen en lekker bijslapen. Ze
vergaten dat je vrij snel bent
uitgeslapen en dan is er in die
kamer alleen maar niks. Ge
lukkig hoeven ze alleen maar
op een knop te drukken om
het experiment te beëindi
gen; dat gebeurt verrassend
snel, ondanks de geruststel
ling dat de deur opengaat. Bij
eenzaam opgesloten gevan
genen speelt ook nog de on
zekerheid mee: gaat die deur
ooit open?".
„In zwaar progressieve kring is
het een beetje een trend om
stress aan de consumptie
maatschappij te wijten. Te
veel, te gehaast, steeds meer.
Natuurlijk, als de omgeving
ons te hoge eisen stelt, of we
stellen ons zelf te hoge eisen,
ontstaat er stress. Maar we
moeten niet te gauw klagen,
niet zeggen dat het vroeger
allemaal zo veel beter was.
Want als je in diepe armoede
moet leven, je niet zeker weet
of er vanavond aardappels op
je bord zullen liggen, je bij
ziekte aangewezen bent op
liefdadigheid en er nogal wat
kinderen van je gestorven
zijn... Zou je dan zonder stress
leven?".
„Goed, in de hongerwinter
hadden de mensen vrijwel
geen maagzweren. Ze waren
helemaal gericht op het puur
naakte bestaan, hun leven
was in gevaar. Al die weelde-
stressoren ontbraken. Maar er
waren vanzelfsprekend wel
spanningen".
- Wie geen stress heeft telt te
genwoordig niet meer
mee.
Modieus
Sanders: „Het is een ontzettend
modieus woord. Het wordt
gebruikt voor alles wat
problemen veroorzaakt. We
moeten oppassen dat het niet
te breed, zinloos, wordt ge
bruikt. En we moeten waken
voor een algemeen denken
dat er nu meer stress dan
vroeger zou zijn. We moeten
oppassen voor pseudo-on-
gelulckig zijn"!
- Veel mensen zijn ongelukkig
zonder werk. Veel mensen zijn
ongelukkig met hun werk.
Sanders: „Ja, een werkloze man
kan wel degelijk overspannen
raken. Te meer doordat hij in
z'n algemeenheid niet wordt
geaccepteerd, er op hem
wordt neergekeken. Een van
de problemen ook is: wat doet
hij met z'n vrije tijd. Waarte
gen ik ook bezwaar maak is de
stelling dat iedereen creatief
kan zijn; ik denk dat velen dat
niet kunnen".
En: „Het is waar. de onvrede,
geen voldoening in het werk.
In Zweden is een experiment
aan de gang om mensen weer
een heel produkt te laten ma
ken. Maar de techniek gaat
verder, het is niet meer terug
te draaien. Het schaarse werk
zal nog schaarser worden. Het
aantal betrekkelijk inhouds
loze taken zal toenemen.
Mensen, die moeten letten op
een automatisch paneel, al
leen hoeven in te grijpen als er
iets fout gaat. Dat laatste ge
beurt vrijwel niet, maar als
het wél het geval is moet de
ingreep snel en goed zijn. Om
te voorkomen dat de aan
dacht van de controleur ver
slapt zal je wat variatie moe
ten aanbieden. Variatie, het
doorbreken van de eentonig
heid, is soms belangrijker dan
rust".
Slaap
„We onderzoeken op het
ogenblik wat de effecten van
een tekort aan slaap zijn op de
informatieverwerking. Men
sen die te weinig hebben ge
slapen reageren vertraagd,
nemen minder scherp waar.
Maar je kan dat compenseren
door ze extra te motiveren,
bijvoorbeeld door ze op de
hoogte te houden van hun
prestaties. Want het is na
tuurlijk niet zo dat hard wer
ken op zichzelf stress ople
vert. Als het werk maar als
zinvol wordt ervaren, je het
aankunt, je niet uitgeput
raakt, de werkomgeving
prettig is".
„We hebben brugontwerpen
voor schepen gemaakt waar
bij we hebben gestreefd naar
het plezieriger, gemakkelij
ker en veiliger maken van het
daar te verrichten werk. Dat
verhoogt de sfeer op zo'n
schip".
„Met heel kleine ingrepen kan
je soms veel bereiken. Een
simpeler handgreep. Ver
minderen van lawaai, hitte,
kou, tocht. Het wegnemen
van hinderlijke reflecties, bij
voorbeeld bij het werken met
beeldschermen".
Het IZF werkt voornamelijk
voor defensie en verder nog
voor grote (staats)bedrijven
zoals Rijkswaterstaat en
Hoogovens. Vandaar dat ook
wordt gedacht aan het
probleem van ploegendien
sten.
Sanders: „Zonder ploegen
diensten kan het niet. Denk
aan volautomatische bedrij
ven die je om veiligheidsre
denen niet stil kunt leggen.
Denk aan ziekenhuizen. Al
kan het wel zo zijn dat be
paalde soorten werk beter
niet in ploegendienst kunnen
worden verricht, bijvoor
beeld omdat het niet bevor
derlijk is voor de veiligheid.
Vandaar ook het onderzoek
naar de gevolgen van een te
kort aan slaap, van een ernsti
ge verstoring van het dag- en
nachtritme".
- Voor wie doet hij dat nou al
lemaal. Voor de mens of voor
de fabriek?
Sanders: „Hetzelfde wat voor
de mens goed is, is goed voor
de fabriek. Je -kunt het niet
omkeren. Heel slechte werk
omstandigheden gaan altijd
gepaard met een hoog ziekte
verzuim. Dat is voor de mens
niet goed en voor de fabriek
evenmin".
- Stress beïnvloedt prestaties.
In de oorlog sla je onder
stress.
Sanders: „Die vijf dagen dat de
Tweede Wereldoorlog voor
het Nederlandse leger duurde
is er weinig geschoten. Het
was voor de eerste keer dat de
soldaten onder vuur lagen.
Velen zaten verstomd voor
zich uit te staren, niet in staat
zelfs maar de eenvoudigste
handelingen te verrichten.
Neem nou eens een hotel
brand; jben je dan nog wel in
staat instructies te lezen, te
begrijpen? Dat vraag ik me in
gemoede af'.
- Het instituut is een onderdeel
van de Rijks Verdedigings
Organisatie (RVO). Tachtig
procent van het werk wordt
voor defensie verricht. Een
verlengstuk van het
leger
„Nee, we zijn een onafhankelij
ke organisatie. We moeten
niets. Wij werken aan het ver
beteren van werk- en leefom-
standighede n in het leger. Ja,
een veiliger leger zou je kun
nen zeggen. Daarmee heeft
bijvoorbeeld het onderzoek
naar 's nachts rijden te ma
ken; in het leger moet vaak en
langdurig in konvooi worden
gereden, ook 's nachts.".
"Het heeft ook te maken met
het verbeteren van de brug
van een schip. Voor een fre
gat. Maar laat ik vooral dit
duidelijk stellen, het ligt al
lemaal in de defensieve sfeer.
Wij zouden van defensie nooit
een opdracht in de offensieve
sfeer krijgen. En als het gege
ven zou worden zo'n opdracht
- wat ik overigens niét ver
wacht - dan zouden we het
weigeren. De Navo is trou
wens een defensieve organi
satie".
- Ik denk dat het Warschaupact
hetzelfde van zichzelf zegt.
Maar goed. De kernbewape
ning, die kan je moeilijk de
fensief noemen. Dat is puur
op vernietiging gericht, zon
der dat de gevolgen ervan op
lange termijn te overzien
zijn.
Sanders: „Van de nucleaire wa
pens houden wij ons verre. Al
heb ik in de tijd van de Cuba-
crisis een middel ontwikkeld
om zeer snel het aantal witte
bloedlichaampjes te kunnen
schatten bij fall-out, dus als er
een kernaanval is geweest.
Dat was ook defensief. Net zo
goed als het onderzoek dat we
thans verrichten naar het
neutraliseren van gifgas.
Kijk, dat wapen is nooit op
grote schaal gebruikt vanwe
ge de afschrikwekkende
werking. Wat dat betreft ge
loof ik ook in nucleaire wa
pens. Maar als er een derde
wereldoorlog komt moet er
rekening mee worden gehou
den dat ze met conventionele
wapens wordt uitgevochten.
Vandaar dat ik het werk hier
zinvol vind. We moeten de
fensief sterl^ staan, anders
dan in 1940".
Dat betekent je ook wapenen
tegen smerige wapens als na
palm en fragmentatiebom-
Sanders: „Elk wapen is sme
rig".
- En wie zegt dat het de Russen
zullen zijn die ons bedreigen
Want dal wordt in het Westen
maar al te gemakkelijk aan
genomen. Een atoombom is
zo gemaakt.
Sanders: „Daar ben ik nou ook
zo bang voor. Dat de een of
andere Amin zo'n ding in
handen krijgt. Want als een
aankomend natuurkundes-
tudent dat kan - en dat is ge
beurd - dan kan een misdadi
ger het ook. Maar goed, al zou
je alle kernwapens op de we
reld vernietigen, wat ik niet
verwacht, dan nog bestaat de
kennis. De kennis blijft, zelfs
na een catastrofale kernoor
log. Die kennis is niet meer
weg te denken'.
Sanders: „Inderdaad. Daarmee
moeten we leren leven. Ame
rika en Rusland hebben het
aardig in de hand - met die
rode telefoonlijn, dat directe
contact, al die ingebouwde
veiligheden. Ik geloof toch
dat de dreiging van de kern
wapens in het dagelijkse le
ven van de meeste mensen
nauwelijks een rol speelt. En
dat is maar goed ook".
- Ik dacht juist dat het de men
sen heel sterk heeft bezigge
houden. Een zeer groot deel
van de Nederlanders ivil ze
niet, ouk geen zogenaamd de
fensieven, met een beperkte
werking. Zuu u trouwens aan
de verbetering van die wa
pens meewerken?
Sanders: „Hoe denkt u dat de
Nederlanders er over denken
na de inval van de Russen in
Afghanistan? En wat die
nucleaire wapens betreft,
nogmaals, daarmee hebben
WiI als instituut niets te ma
ken. En ik benadruk even
eens nogmaals dat ons dat
ook nooit zal worden ge
vraagd. Defensie weet hoe wij
er over denken. Wij weten hoe
defensie er over denkt".
De sonore stem, die uit een on
bestemd punt van de doelma
tig ingerichte directeurska
mer van het instituut aan de
'Kampweg al diverse interne
mededelingen heeft doorge
geven, kondigt het sluiten
van het gebouw aan. Vertrek
is dringend geboden.
De in stress gespecialiseerde dr.
Sanders zet mij af bij het in
druilerige regen en duisternis
gehulde station Soestduinen.
De trein is net weg. In die vijf
tig minuten wachten meldt
zich geen andere passagier.
Alle omringende etablisse
menten zjjn gesloten.
