De ondergang van
de Bosjesmannen
In zuidelijk
Afrika worden
Bosjesmannen
zowel door
blank als zwart
gediscrimineerd
ZATERDAG 29 DECEMBER 1979
r Een Bosjesman-vrouw treft voorbereidingen voor de maaltijd
Door Karl Breyer
JOHANNESBURG - Geen volk in Afrika is de laatste
honderd jaar zo onderdrukt, opgejaagd en zelfs let
terlijk uitgemoord als het raadselachtige volk van
de Bosjesmannen, In de Tswanataal heten ze polo-
cholo: wilde dieren. De Xhosa's en Zoeloes, beiden
behorend tot de grote Bantoefamilie, noemen hen
ratten. De blanken zowel als de zwarten in zuidelijk
Afrika beschouwen hen sinds mensenheugenis als
een minderwaardig ras, als slaven en paria's. Tot het
begin van deze eeuw werden ze door bereden Boe
ren opgejaagd en als dieren afgeschoten. Een Tswa-
na-hoofdman heeft ooit gezegd: „Ze zijn even scha
delijk als sprinkhanen"
"t usn VB
Naar recente schattingen be
draagt het aantal Bosjesman
nen thans tussen de vijftig- en
zestigduizend, waarvan
26.000 in Namibië, de vroege
re Duitse kolonie Zuidwest-
Afrika. De rest woont, door de
Tswana-bevolking onder
drukt en veracht, in de onaf
hankelijke republiek
Botswana. Nog slechts zes
tot achtduizend van hen lei
den een even vrij en onge
bonden leven als hun illustere
voorvaderen. Volgens weten
schappelijke rapporten zal
rond het jaar 2000 het over
grote deel van dit nomaden
volk zijn verdwenen. De wei
nige nog overgebleven, in het
stenen tijdperk levende Bos
jesmannen zullen daarna
waarschijnlijk verder vegete
ren als een soort bush-prole-
tariaat.
Minderheid
Van Mamuno aan de grens tus
sen Namibië en Botswana tot
Ghanzi en Kuke wonen de
Kinderen van het Veld, zoals
ze zichzelf noemen. In Tsum-
kwe, de uit een school, een
kerk, een hotelletje en een
ramschwinkel bestaande
hoofdstad van hun vroegere
woongebied, leiden ze in hun
primitieve hutten van stok
ken en gras een armoedig be
staan. De ongeveer 8000 Bos
jesmannen in Kavonga vor
men een minderheid zonder
rechten binnen de 62.000 zie
len tellende zwarte bevol
king.
Men vindt ook nog Bosjesman
nen in Tsau, een verlaten uit
hoek van de Kalahariwoes-
tijn, die slechts bereikbaar is
na een moordende rit door
steengruis, zandverstuivin
gen en laag kreupelhout,
langs moerassen en zoutme
ren. In het niemandsland van
deze zo goed als onbewoonde,
van Zuid-Afrika tot Angola
reikende steppen kan men
nog een in lompen gehulde
Bosjesmannenfamilie tegen
het lijf lopen. Hier wonen ze
in hun armoede en hun angst
voor de „Munguwa", de zwar
te mens, en hun van iedere
ontwikkeling gespeende
eenvoud.
Op deze dorre steppe zoeken ze
naar het schaarse wild, water
of wat eetbare planten en hun
Boodschap van de Hoop
Maar ondanks hun geringe
ontwikkeling zijn ze er achter
gekomen dat Bosjesman in
zuidelijk Afrika een scheld
woord is, iets waartegen ze bij
de regering van Botswana
hebben geprotesteerd. Ze
willen nu Basarwa worden
genoemd.
Kliktaal
Oorspronkelijk reikte het ge
bied van de Bosjesmannen
van de Zambesi tot Kaap de
Goede Hoop. Ze woonden
samen in familie-, groeps- of
stamverband. Ook nu nog
spreken ze een eigenaardige
taal met klikgeluiden en
klakken met de tong die door
taalkundigen niet anders kan
worden aangegeven dan met
een uitroepteken of een
schuine streep. Antropologen
noemen de Bosjesmannen
fossiele overblijfselen uit het
stenen tijdperk en zijn van
mening dat de Bosjesmannen
al meer dan 12.000 jaar het
belangrijkste etnische ele
ment vormen in zuidelijk
Afrika.
Toen de Hollanders in 1652 in
zuidelijk Afrika voor het eerst
met deze autochtone bevol
king in contact kwam, noem
den ze deze bewoners van de
met kreupelhout begroeide
steppen naar hun woonge
bied: Bosjesmannen. Door de
eeuwen heen zijn ze een volk
van nomadische jagers ge
weest. Niet alleen de blanken
die rond Kaap de Goede hoop
steeds meer land in bezit na
men, waren bang voor de kor
te, gedrongen Bosjesman,
ook de Bantoes vreesden de
gifpijlen v.m deze uiterst
snelle jagers. Waarschijnlijk
uit pure angst - de Bantoes
dachten dat de Bosjesman
nen zichzelf in leeuwen kon
den veranderen; hun
huidskleur is immers bruin
geel... - worden de Bosjes
mannen nu nog door de zwar
ten onderdrukt en ver
acht.
Op veel plaatsen in Namibië en
Botswana worden de Bos
jesmannen als slaven behan
deld. Als herders zijn ze net
goed genoeg of anders ver
richten ze slavenarbeid. En
kele duizenden van hen ver
dienen op door zwarten ge
leide veebedrijven een loon
van 12 gulden per maand plus
wat maismeel. Daarnaast
krijgen ze nog wat suiker en
tabak, 's Avonds mogen ze
niet met de zwarte veedrijvers
rond het zelfde vuur zit
ten.
De eerste blanke Boeren die
vanaf Kaap de Goede Hoop
noordwaarts trokken, maak
ten het nog bonter. Had een
Bosjesman, omdat alle eigen
domsrecht hen vreemd is
een stuk vee gedood, dan
werd hij achter een paard ge
bonden en over de grond ge
sleept tot hij dood was.
frde loop der tijd hebben tal
rijke wetenschappers, mis
sionarissen, ondezoekers en
artsen zich met dit fascine
rende volkje bezig gehouden
Om de taal van de Bosjes
mannen te leren begrijpen,
stuurde de Zuidafrikaanse
universiteit van Witwaters-
rand zes taalkundigen de
Kalahari in. De resultaten van
deze expeditie leidden tussen
1958 en 1967 tot 21 nieuwe
onderzoekingstochten. Maar
nog steeds is het aantal zwar
ten of blanken dat de Bosjes
mannentaal enigermate be
heerst op de vingers van één
hand te tellen.
Vooral de Duitsers leken be
gaan met het lot van de Bos
jesmannen in hun vroegere
kolonie. De antropologe Hei
de Sbrzesny reisde vijfmaal
naar dit gebied en schreef la
ter het boek „De Spelen van
de !ko-Bosjesmannen". De
uit Hamburg afkomstige
Barnhard Claus gaf zijn baan
als leraar aan de Duitse school
in Windhoek er aan en trok
samen met zijn vrouw Renate
als ontwikkelingswerker de
Kalahari in. Met verlof in
Duitsland probeerde het
echtpaar Bosjesmannen-
kunst aan de man te brengen
en zo fondsen te verzamelen
om de nomaden een betere
huisvesting te verschaffen
het resultaat was de nederzet
ting KalGae, die echter op
geen enkele kaart te vinden
Huwelijk
De meest betrouwbare gege
vens over de leefwijze van de
Bosjesmannen kwamen ech
ter van de Duitse antropoloog
Hans-Joachim Heinz. Hij zag
kans lid te worden van een
leefgemeenschap van Bos
jesmannen, trouwde met het
meisje Namkwa, leerde de ui
terst gecompliceerde klik
taal en heeft zich enorm inge
zet voor verbetering van het
lot van de Bosjesmannen
Door een jonge lerares uit
Nieuw-Zeeland moest hij de
groep, zijn vrouw en zijn kind
verlaten. Zijn boek, „Nam
kwa, mijn leven onder de
Bosjesmannen", werd zelfs in
Zuid-Afrika een bestsel
ler
Hoewel zij bekend staan als on
vermoeibare jagers die te voet
een antilope kunnen achter
volgen tot het dier volledig
uitgeput door zijn poten zakt,
gelden de Bosjesmannen als
een vreedzaam volk, dat nooit
naar de wapens zal grepen om
onderlinge twisten te be
slechten. Er bestaan wel de
gelijk spanningen tussen de
families en clans, maar die
worden opgelost tijdens
urenlange palavers en ver
dwijnen tijdens mysterieuze,
rituele dansen, waarbij de
geesten van de steppe worden
bezworen. Door de ritmische
gezangen raken de dansers
geheel in vervoering.
Leiding
Binnen een gemeenschap van
Bosjesmannen bestaat geen
hoofdman. In bepaalde situa
ties neemt de meest ervaren
jager of spoorzoeker eenvou
dig de leiding. Zelf heb ik in
Tsumkwe meermalen de
nacht doorgebracht in de hut
van een oude Bosjesman die
door de anderen met het
grootste respect werd behan
deld. Men vroeg hem om raad
en hij gold zo'n beetje als
voorbeeld voor de hele clan.
'•V tr-'
Ir*?
'Vb
u"I
Bosjesman-meisjes zijn
Zijn grote kracht was dat hij
de geluiden van de dieren in
het kreupelhout zo goed kon
imiteren dat de giraffen en
zebra's niet op of om keken
Vooral voor een jager een
onmisbaar talent.
Rotstekeningen
Kinderen hebben onder de
Bosjesmannen gelijke rech
ten. Het zou niet bij hen op
komen een lastig kind een
klap te geven. Van al hun na
tuurlijke gaven is bij de Bos
jesmannen het gevoel voor
muziek wel het sterkst ont
wikkeld. Daarnaast vindt
men over geheel zuidelijk
Afrika hun rotstekeningen,
die van grote schoonheid en
kracht zijn. De laatste van de
ze tekeningen zijn vermoede
lijk aan het eind van de vorige
eeuw gemaakt. De Duitse ar
cheoloog dr. Wendt heeft ech
ter in een vroeger bewoonde
grot beschilderde stenen pla
ten gevonden, waarvan de
leeftijd met de zogenaamde
Cl4-methode (meting
radioactieve koolstof) kon
worden bepaald op maar
liefst 14.000 jaar.
Naast hun tekentalent zijn de
Bosjesmannen goede dan
sers, zangers en vooral ver
tellers. Een speelse conversa
tie vormt voor de Bosjesman
nen - volwassenen en kinde
ren - het meest geliefde tijd
verdrijf. Al spelend leren de
jonge kinderen van hun ou
dere broertjes en zusjes
Seksueel onderscheid wordt
in het spel bepaald door een
verschillende interesse. De
hele familie hokt samen, de
vrouwen babbelen met hun
baby's, er wordt natuurlijk
veel gepraat en op de kalimba
of een ander instrument ge
speeld. Homo ludens in het
stenen tijdperk.
Geboortebeperking
De vrouw van de Bosjesman
hoeft niet aan de pil. Het
Zuidafrikaanse Instituut voor
Geneeskundig Onderzoek
heeft vastgesteld dat de
vrouwen een door de natuur
ingegeven geboortebeper
king kennen. De door dr. An-
dré van der Walt en prof. Tre
vor Jenkins uitgevoerde on
derzoeken op vrouwen uit de
Kalahari hebben aangetoond
dat ieder jaar in april het aan
tal geboorten een piek be
reikt.
Hieruit volgt dat de bevruch
ting in ju li of augustus van het
vorig jaar plaats heeft moeten
vinden. Juist in deze twee
maanden zijn ook de mannen
beter gevoed dan de rest van
het jaar, omdat op de steppen
dan meer plantengroei v oor
komt, wat meer wild aanlokt.
Hierop stelde men zich de
vraag of er aantoonbaar ver
band bestaat tussen deze ge
volgtrekking en of de vrou
wen m de deze periode ook
vruchtbaarder /ouden zijn
Van der Walt stelde vast dat in
tijden van voedselschaarste
vrijwel geen enkele Bosjes-
vrouw ovuleert, waardoor
ook weinig zwangerschappen
voorkomen. Conclusie: deze
vrouwen kunnen alleen wor
den bevrucht wanneer hun
gezondheidstoestand goed is
en zij relatief goed zijn ge
voed. In deze toestand heeft
de ongeboren vrucht de
grootste kans zich normaal te
ontwikkelen en ook na de ge
boorte te overleven.
150 kg vlees
Ook de eetgewoonten van deze
step pen bewoners zijn onder
zocht. De in Grootfontein
wonende arts dr. Van der
Merwe schoot eens voor vier
Bosjesmannen een bok. die
met botten en gewei met 200
kilo woog. Na zonsondergang
legden de vier een vuur aan
waarop de lever, het hart, de
longen en de nieren het eerst
werden gebraden en als lek
kernijen opgepeuzeld. Met de
mond nog vol sneden ze
daarna de springbok aan
stukken. Met vel en al werden
deze grote brokken gebraden
en opgegeten. Rond midder
nacht leken de buiken van de
vier jagers opgeblazen lucht
ballonnen. Bij zonsopkomst
waren alleen het skelet en het
gewei nog over. Om de gaatjes
te vullen, sloegen ze de botten
stuk en zogen het merg er uit.
Toen Van der Merwe nader
hand de resten woog, bleken
deze zo'n vijftig kilo te we
gen.
Nadat grote aantallen Bosjes
mannen door Boeren en Ban
toes waren vermoord, begon
nen ze zich geleidelijk aan te
rug te trekken in de Kalahari
Maar het grootste bloedbad
moest toen nog komen: An
gola na de aftocht van de Por
tugezen. Met hun uitzonder
lijk goed ontwikkeld jager
sinstinct en hun aan de step
pen aangepaste levenswyze
waren de Bosjesmannen uit
stekende tegenstanders voor
de guerrillabewegingen Ve
len van hen werden door de
Portugezen overgehaald
dienst te nemen. Naast hun
soldij - voor een Bosjesman
«•en vermogen - kregen ze van
de Portugezen een bonus
voor de afgesneden oren van
een guerrillero Na de over
winning van de MPLA volgde
bloedige wraak. Vrijwel met
een nadat de wapens op veilig
waren gezet, raakten de Bos
jesmannen opnieuw tussen
twee fronten Ditmaal werden
ze het slachtoffer vah de strijd
iii en de MPLA en cte Uni
Ziekten
Maar ook uit het westen stam
mende „beschaafde ziekten
als typhillis, mazelen, griep
en rode hond eisen hun tol
Volgens dr. Heinz leidt 80
procent van de Bosjesman
nen aan tbc. Omdat ze door
hun lichtere huidskleur ken
nelijk een grote aantrek
kingskracht hebben op de
zwarte mannelijke bevolking,
worden veel van de jonge
vrouwen gedwongen te wei
ken in bordelen. Bij veel
zwarte stammen vindt men
als slaaf tewerk gestelde
Boiye
Intussen is ook het Zuidalri-
kaanse leger begonnen de
Bosjesmannen voor zijn kar
retje te spannen. In de Capri-
vistrook heeft men enkele ba
rakken neergezet die moeten
dienen als onderdak voor hen
die de slachting in Angola
hel'iten overleefd Hiei wiii
den jonge Bosjesmannen
aangeworven als spoorzoe
kers en ingezet tegen de Swa-
po. Wellicht wacht hen een
zelfde lot als dat van hun
broeders aan de overkant van
de Zambesi en de Cubangon-
Slechts enkele duizenden Bos
jesmannen zijn nog niet aan
getast door de vernietigende
kracht van de westerse be
schaving en leven als hun
voorouders enkele duizenden
jaren geleden. Nog jagen ze
met pijl en boog. De vrouwen
zoeken eetbare wortels,
vruchten, larven en wormen.
Het menu van de woestijn Iaat
weinig andere keus. Vandaar
de bovenbeschreven
schranspartij als er een stukje
vlees is. Maar ook hier dringt
zich de vraag op hoe lang hun
eigen cultuur nog zal kunnen
standhouden tegen transis
torradio's, spiegeltjes en
zeeppoeder.
Legende
In Zuid-Afrika zijn de Bosjes
mannen reeds lang geleden
een legende geworden. Oude
Boeren weten zich nog te
herinneren hoe hun vaders
vertelden van de jacht op deze
nomaden. Een farmer uit Na-
tal had van zijn vader gehoord
dat in 1862 een groep Bosjes
mannen hun boedenj had
overvallen en 75 koeien en 15
paarden had buitgemaakt. De
volgende dag werd de achter
volging ingezet Toen ze de
ruiters zagen aankomen,
doodden de Bosjesmannen al
het vee en verdwenen spoor
loos.
Er werd besloten tot een straf
expeditie onder leiding van
Captain William Proudfoot en
zijn Natal Carabineers Muni
tie en wapens werden door de
regering ter beschikking ge
steld ih't -nnmando ti
over de Drakensbergcn en
zag kans een Boiyesman ge
vangen te nemen. Met een
touw om zijn hals moest hij de
blanken naar zyn volk bren
gen. s Nachts vielen de Bo>
jesmanncn aan met hun gif-
pijlen De soldaten namen in
paniek de vlucht en heten de
zwaar gewonde Thomas
Hodgson achter. Sindsdien
heet een van de toppen van de
Drakensbergen de Hogdson
Pi ak
In de bergen van Hottentot
Holland, in de DrakensUr-
gen en op de Karoosteppe
huizen nu nog slechts de
geesten van de Bosjesman
ncn. In oen van hun oeroude
hee
het .Je
dat ik hier zit en wacht tot de
maan terugkeert, zodat ik alle
vertellingen van mijn volk
kan horen Dan zal ik mij
neerleggen en wachten tot ik
oei dit de wind de legenden
van mijn volk aan
draagt
