De betekenis
van een vier-
stromenland
"Geweldloze
actie is een
levenswijze,
beslist geen
techniekje'
Hans
Feddema
promoveerde
op proef
schrift over
apartheid
MAANDAG 10 SEPTEMBER 1979
PAGINA 11
De keuze van de Adviesraad
van D'66 voor een zelfstandi
ge opstelling in het politieke
krachtenveld in Nederland is
van meer dan voorbijgaande
betekenis. De afwijzing van
een regelmatig gezamenlijk
overleg met de socialistische
stroming, vertolkt door
PvdA, PPR en PSP, is niet in
gegeven door overwegingen
van tactiek. Het is te simpel
dit af te doen als uiting van
vrees voor het „bijwagen-ef
fect" van de PvdA of als een
uiting van „verrechtsing"
Politieke etiketten worden
door zowel vriend als vijand
graag opgeplakt. Zo gaf Van
der Doef, vice-voorzitter van
de PvdA, blijk van een slecht
geheugen toen hij uitgere
kend D'66 verweet bevreesd
te zijn voor identiteitsver
lies.
Van der Doef zal zich toch nog
wel herinneren, dat juist D'66
in het verleden bereid was
haar eigen identiteit en in
breng op het spel te zetten
terwille van de totstandko
ming van een progressieve
volkspartij. De PvdA echter
wilde de zuiverheid van het
socialisme in eigen kring
handhaven en verwierp het
opgaan in een progressieve
volkspartij.
Het verwijt van verrechtsing is
helemaal ridicuul. Daarvoor
behoeft men slechts de poli
tieke lijn die D'66 in de Twee
de Kamer volgt, te bezien. De
wens om te komen tot maat
schappelijke hervormingen is
het wezenskenmerk van D'66
Het is echter niet zo, dat het
socialisme het monopolie van
progressiviteit mag of zou
kunnen claimen.
De zelfstandige opstelling is
ook bedreigend voor de WD
Haar ledental is in het verle
den sterk gegroeid door een
polarisatie met de PvdA. Het
ook in deze kring veelal nog
heersende zwart-witbeeld
van de Nederlandse politiek
wordt door een zelfstandige
opstelling van D'66 aangetast
Hoe kan het zijn, dat er een
partij in Nederland is die de
PvdA niet ziet als „het rode
gevaar", maar oog heeft voor
de wezenlijke maatschappe
lijke hervormingen die ook
deze partij tot stand wil bren
gen. Over de inhoud van deze
maatschappijhervormingen
mag verschil van mening be
staan, over de wenselijkheid
van structurele hervormin
gen is tussen D'66 en de PvdA
geen verschil aanwezig.
Daarom betekent de uit
spraak van de D'66-advies-
raad ook geen isolement.
Democraten '66 kiest uitdruk
kelijk niet voor een ivoren to
ren, maar zoekt een dialoog
over wezenlijke uitgangspun
ten van inhoudelijk beleid,
zoals vrede en veiligheid,
economische orde, emanci
patie of democratisering. De
ze dialoog moet gevoerd wor
den met de PvdA, maar ook
met anderen.
De meest wezenlijke betekenis
van deze D'66-lijn is echter
gelegen in de mogelijkheid
van een doorbraak in de vast
geroeste partijpolitieke ver
houdingen in dit land. In het
huidige drie-stromenland zijn
alleen twee regeringscombi
naties mogelijk die zelfstan
dig een meerderheid kunnen
vormen: PvdA-CDA of CDA-
VVD. In beide combinaties
vervult het CDA een sleutel
rol. Het is buitengewoon on
gewenst indien één politieke
stroming, al dan niet verdeeld
in 'bloedgroepen', nu reeds
zestig jaar permanent rege
ringsverantwoordelijkheid
draagt. Confessionele partij
en zijn daarmee geworden tot
het centrum van de macht en
worden daarmee ook bloot
gesteld aan de verleidingen
van die macht.
Allerhande maatschappelijke
vraagstukken waarvoor een
politieke meerderheid in de
Tweede Kamer bestaat, zijn
daardoor nog steeds niet tot
een oplossing gekomen: men
denke aan de zedelijkheids
wetgeving (abortus, euthana
sie en dergelijke), maar ook
aan de democratisering van
het welzijnswerk (de „vijfde"
macht) waarover thans volop
de discussie woedt en die
CDA en WD verdeeld
houdt.
Een vier-stromenland kan een
fundamentele wijziging aan
brengen. Daarmee worden
plotseling andere coalities en
parlementaire meerderheden
mogelijk. Naast PvdA-CDA-
D'06 bestaat in de toekomst
de mogelijkheid een coalitie
PvdA-WD-D'66 te onder
zoeken en D'66 kan daarin
een essentiele hefboomftinc-
tie vervullen. Uiteraard zullen
dogmatici ter linker- en rech
terzijde in de PvdA en WrD
hier moeilijkheden mee heb
ben, ja dit als pure ketterij
verwerpen. Een interne dia
loog in deze twee partijen
leidt wellicht tot een politieke
herverkaveling in de toe
komst.
Het is te vroeg daarover te spe
culeren. Niettemin kan D'66
opnieuw een proces op gang
brengen dat kan inspireren
tot partijpolitieke vernieu
wingen. Voorwaarde daar
voor is een zelfstandige en ex
centrische positie. Mocht dit
proces op wat langere termijn
succes hebben, dan zou het
vier-stromenland wellicht
voor het CDA de grootste be
dreiging vormen. Daarin ligt
de werkelijke betekenis van
de aanwezigheid van een
krachtig D'66 in een nieuw
vier-stromenland. En daar
door zou de vernieuwing in de
Nederlandse politiek werke
lijk gestalte kunnen krij
gen!
Door
Pieter van de Vliet
boeren... Dan hadden de VS
het communisme bestre
den".
Feddema: „Europa staat voor
de keus. Wordt het een vre-
desfactor, zonder Strauss en
kernwapens. Of wordt het een
fasciserende factor met bei
de".
Leger
- Nederland heeft een leger.
Feddema: „Kapitalisme en
communisme. Angst en wan
trouwen. Dat houdt het leger
op de been. Het volk moet in
de gaten krijgen dat het leger
een blok aan het been is. Een
alternatief voor het leger is ac
tieve geweldloosheid Een
geweldloze levensstijl. Een
geweldloze defensie, metho
des dus om democratische
structuren en processen te
verdedigen. Vredesondcr-
wijs. Sociale dienstplicht.
Training in decentralisatie,
kleinschaligheid. Geweld
loosheid als methode om
conflicten - die er altijd zullen
zijn - op te lossen. Een volk
dat zo bewust en weerbaar is
staat sterk. Een bezetter zal
zich wel honderd maal be
denken voordat het zo'n
weerbaar land bezet"
,Een weerbaar volk zet ook
vraagtekens bij wetten. Om
dat de mens er niet voor de
wet is maar omgekeerd. Zoals
ook de techniek er voor de
mens is en niet omge
keerd".
- De groep plaatsvervanging
gegijzelden op basis van ge
weldloosheid vond dat een
vrije aftocht voor de kapers
van de trein bij De Punt
overwogen had moeten wor
den ook al was dat formeel in
strijd met de rechtsorde.
Spiraal
Feddema: „Voor het terug
draaien van de spiraal van
geweld is een eerste gebaar
vereist. Het gewelddadig
beëindigen van de gijzelingen
bergt een nog ernstiger on
dergraving van de rechtsorde
in zich, een blokkade op weg
naar de verzoening tussen
Nederlanders en Zuidmo-
lukkers. Want die verzoening,
daar gaat het toch in wezen
om. Dat wg ons als plaatsver
vangers aanboden was om
ruimte te scheppen voor dat
uiteindelijke doel. Tgd
scheppen voor de regering
een gebaar te maken naar de
Molukkers, de polarisatie te
gengaan. Niet toevallige
treinpassagiers zouden bo
vendien niet langer de dupe
zijn. De kapers zouden niet
gevangen blijven in hun eigen
gewelddadige rol omdat ze in
plaats van weerloze, passieve,
angstige mensen, gemoti
veerde mensen tegenover
zich zouden krijgen. We had
den de ggzeling daarmee ook
ontkend Wat mevrouw
Schilthuis, de commissaris
van de koninging in Drenthe,
heeft gedaan bij de bezetting
van het Provinciehuis, name
lijk het hazepad kiezen, is het
slechtste dat je kunt doen.
Dan erken je de ggzeling. Er
kenning voor het ge
weld".
De groep bestaat nog steeds.
Eens in de drie maanden ko
men de mensen voor trainin
gen in geweldloosheid bgeen
in een klooster. De groep is
actief geweest in de kerk De
Duif in Amsterdam, waar Ma
rokkanen, die uitgewezen
dreigden te worcSn, hun
toevlucht hadden ge
zocht.
Feddema: „Als mevrouw Haars
besloten had hen terug te stu
ren hadden wij ons met ket
tingen aan hen gebonden.
Eerder is dat gebeurd in de
Verenigde Staten. Geestelg-
ken bonden zich vast aan sol
daten die niet naar de oorlog
in Vietnam terug wilden. Ka-
noers beletten massaal het
uitvaren van oorlogsschepen
De Amerikanen bewezen
weerbaar te zgn".
UTRECHT - Een nieuwe Zuidafrikaanse apart-
heidswet bepaalde dat Indiërs niet meer in Trans
vaal en Oranje Vrijstraat mochten komen. Toen dis
cussie over de onredelijkheid van dergelijke dis
criminerende wetten niet hielp stuurde Ghandi een
telegram aan generaal Smuts waarin hij meedeelde
die wet te zullen overtreden. „We komen er aan",
telegrafeerde hij aan de generaal. Een zestigtal In
diërs, natuurlijk ongewapend, wandelde in alle
openheid het verboden gebied binnen. De onthut
ste politiemensen schoten niet. Een legertje journa
listen uit de hele wereld schreef over die succesvolle
geweldloze actie
Dr. Hans Feddema, docent in de
niet-westerse sociologie aan
de Vrije Universiteit in Am
sterdam, promoveerde op een
proefschrift over apartheid.
Deze bewonderaar van de In
diase geweldloze vrijheids
strijder Ghandi is ook bekend
van de groep plaatsvervan
ging gegijzelden op basis van
geweldloosheid. Dat was een
groep mensen die tijdens de
treinkaping door Zuidmo-
lukkers bij De Punt aanbood
de plaats van de gegijzelde
passagiers in te nemen.
Feddema: „Actieve geweld
loosheid is een levenswijze,
geen techniekje. Het gaat uit
van de eerbied voor mensen,
dieren, planten. Van daaruit
nee durven zeggen, onge
hoorzaam durven zijn. De
macht van de onderdrukker
aantasten en toch de eerbied
voor zijn persoon behou
den".
Ghandi zei: „Je moet de onder
drukking haten, niet de on
derdrukker". Met geweldloze
actie wilde Ghandi het wel
zijn van allen bereiken. Met
actie die uitgaat van liefde,
niet van haat.
Feddema: „Het is niet gemak
kelijk. Het lukt alleen als je
alle geweldschepen achter je
hebt verbrand. Niet met de
olijftak in je hand en de hand
granaat in je achterzak. Als je
het geweld nog in je achter
hoofd hebt...".
Bevrijdend geweld bestaat niet.
Rechtvaardige oorlogen
evenmin. Feddema is daar
heilig van overtuigd. Ook ge
weld, dat voor een rechtvaar
dige Zaak wordt aangewend,
houdt de kiem van nieuw ge
weld in zich.
Discussie
Hij haalt een discussie aan tus
sen Jean Goss, secretaris van
de IFOR (internationale
broederschap voor verzoe
ning), en de priester Camillo
Torres. Deze priester uit Bo
gota geloofde dat alleen ge
weld zijn volk nog zou kun
nen bevrijden van uitbuiting
en onrecht.
Torres: „Wij gaan de schuldigen
doden. De regering, de poli
tie, het systeem, het le
ger"
Goss: „De rijken, het systeem
en de regering heb ik nog
nooit gezien toen ik aan het
doden was. U zult de kleine
soldaat doden, die op u af
wordt gezonden omdat hij
niet in staat was militaire
dienst te weigeren of te wei
nig bekend was met deze mo
gelijkheid. U gaat de kleine
politieman doden uit de zo
genaamde achterbuurt. De
kleine politieman die einde
lijk een baan en een vast sala
ris kon vinden om zo zijn ge
zin te kunnen voeden, een
eenvoudige woning te be
trekken en zich te kleden. Het
zijn de kleine mensen die u
gaat doden, juist diegenen die
u zegt te willen verdedi
gen".
Feddema: „Torres had een per
soonlijkheid van hetzelfde
kaliber als Luther King. Had
hij slechts het evangelie van
de actieve geweldloosheid
gekend dan had hij de Ghandi
van Zuid-Amerika kunnen
worden".
„Het gebruik van geweld roept
altijd reactionaire krachten
op. Het ten onrechte, gero
mantiseerde Che Guevara-
model werkt fasciserend, fas-
cisme-bevorderend. De re
volutie, de machtswisseling.
Maar wat dan? Daar bekom
mert niemand zich om. Ik
voorspel in Nicaragua een
nog erger bewind dan dat van
Somoza. Op z'n gunstigt komt
er een Cuba-bewind. Die re
volutie daar zal in reactionai
re zin een uitstraling op hee.
Zuid-Amerika hebben"
Teleurstelling
Hij wijst op Cambodja, Viet
nam. De teleurstelling voor
links. „De boeddhisten wor
den onderdrukt. Zelfs de
Vietcong wordt onderdrukt
In het zuiden is een Noord-
vietnamese dictatuur"
.,Na elke gewelddadige revolu
tie is er een machtsstrijd on
der de revolutionaire leiders
Trotzky en Stalin bijvoor
beeld. Centralisatie van de
macht en-of bureaucratie zal
alle ontwikkelingen van on
derop om zeep brengen. Na
de Russische revolutie wer
den de coöperaties, de vak
verenigingen kapot gemaakt
Elke gewelddadige revolutie
betekent een enorme schade
aan de economie. De buur
landen ervaren de revolutie
als zeer bedreigend. Na een
dergelijke uitbarsting van
geweld is democratisering
uitgesloten"
..Wat is bevrijding? Dat Zuid-
Afrika van een blanke in een
zwarte dictatuur verandert?
Bevrijding betekent je inzet
ten voor ieders vrijheid. De
vrijheid om te leven zonder
honger, oorlog en epide-
miëen. De vrijheid om te le
ven zonder economische, so
ciale, raciale en culturele uit
buiting. Het mensen mogelijk
maken in een gemeenschap
van broederschap en gerech
tigheid te leven en boven
egoisme uit te stijgen. Werke
lijk democratisch leven".
,In een samenleving waar de
spreiding van macht, kennis
en inkomen in hoge mate is
doorgevoerd zal de ene groep
de andere minder gemakke
lijk manipuleren omdat angst
minder een rol speelt. Ook het
begrip veiligheid zal een an
dere inhoud hebben. Zo'n
samenleving zal zich bewus
ter zijn van de gevaren die aan
het gebruik van geweld kle
ven. Defensie, verdediging,
zal een nieuwe inhoud krij
gen. Niet de verdediging van
bevoorrechte (materiële) po
Dr Hans Feddema: "Wat is bevrijding? Dat Zuid-Afrika van een blanke in een zwarte dictatuur
verandert?"
sities, maar die van democra
tische processen en structu-
Religie
Feddema is ondanks het CDA
nog steeds (verontrust) lid
van de AR. Maar hij is vooral
ook lid van de Evangelische
Progressieve Volkspartij.
„De religie kan een grote rol
spelen om de mensen een
nieuw gevoel van veiligheid
en een nieuw idee van verde
diging te geven. Om de diepe
re oorzaken van bewapening
en bewapeningswedloop,
namelijk angst en wantrou
wen, weg te nemen, kan de
religie bij uitstek van beteke
nis zijn. Zich kwetsbaar dur
ven opstellen door eenzijdige
stappen van ontwapening te
doen en zo een proces van de-
escalatie (ontspanning) op
gang te brengen vraagt een
stukje zelfoverwinning, een
nieuwe wijze van den
ken".
Geweldloze actie is de beste
wijze van verdedigen, vindt
Feddema. „Als Christus al
leen maar de hongerigen had
gevoed, de zieken had gene
zen en de doden levend ge
maakt was hij nooit gekrui
sigd. Hij sprak echter de
waarheid, stelde het onrecht
aan de kaak. Op zulk een
overtuigende, ondiplomatie
ke en geweldloos-agressieve
wijze dat de elite slechts de
keus had het onrecht te
beeindigen of hem te doden.
Het laatste gebeurde, maar
zijn stem klinkt nog steeds na
al die eeuwen. Daardoor zul
len er altijd mensen zijn die de
moed hebben te spreken. Met
hun waarheid zullen ze het
onrecht aantasten. Want de
kracht van de dictatuur is
juist onze passiviteit, ons stil
zwijgen, onze angst en laf
heid".
- De Tsjechen hebben zich
(vrijwel) geweldloos verde
digd tegen de binnenrukken
de Russen. Discussies met
tankbemanningen. Verwar
ring stichten ook door naam
bordjes te verwijderen, rich
tingwijzers anders te zetten.
Via illegale radio- en televi
siezenders ook de Russen
duidelijk maken wat er wer
kelijk aan de hand was. Maar
vrij zgn de Tsjechen nog
steeds niet.
Spontaan
Feddema: „Het gebeurde spon
taan bij de Tsjechen, die in te
genstelling tot de Russen een
democratische traditie heb
ben. Het zou aanzienlijk ef
fectiever zgn geweest als het
onderdeel van een geweld
loos defensieplan was ge
weest. Maar desondanks had
het nog veel effect. De Russen
zgn er erg van geschrokken.
Ze werden geconfronteerd
met de waarheid. De winst
zou wel eens kunnen zijn dat
het de Russen heeft weer
houden andere Warschau-
pactlanden binnen te vallen.
En wat heett ii<- actie an de
Tsjechen in Rusland zelf op
gang gebracht?"
- En geweldloze acties in Zuid-
Afrika?
Feddema: „De revolucion non
violenta (geweldloze revolu
tie) is een groeiende bewe
ging met groeiend succes
Neem de Indiaanse boeren in
Ecuador. Grootgrondbezit
ters hadden hen hun land af
genomen. De boeren pakten
eikaars handen beet en be
zworen elkaar tegen onrecht
te strijden maar daarbij nooit
geweld te gebruiken, hoe
bruut het geweld van de on
derdrukkers ook zou zijn.
Hand in hand hebben ze hun
land weer in bezit geno-
.Geweldloosheid werkt. Als je
er maar in gelooft. Als je maar
een voortdurende geest
kracht kunt opbrengen. Dat
betekent nee zeggen als je nee
bedoelt. Tegen je baas. Maar
ook tegen de voorzitter van je
vereniging. Tegen het AR-be-
stuur bijvoorbeeld. De waar
heid van weinigen zal tellen
en de onwaarheid van miljoe
nen zal verdwgnen als kaf
onder het koren. De waarheid
wint, werkt aansteke-
lgk".
„De waarheid durven zeggen
tegen mensen die in de ban
van materie en status zgn. Die
er daarom grote legers op na
uillen houden. Hot commu
nisme is de straf op de zonde
van het kapitalisme. Com-
munitme kon je niet bestre
den met wapens. Wel door ge
rechtigheid tot stand te bren
gen. Als met al het geld voor
de oorlog in Vietnam het
grootgrondbezit was opge
kocht en vervolgens was ver
deeld onder de Vietnamese
