T entoonsteDing
van vondsten
in Pieterskerk
Champagne-LUY
ook op Leidato
Rijn en Schiekade eist paaltjes
Meer zicht op de Leidse bevolking
in zeventiende en achtiende eeuw
LEIDEN - Er wordt hard gewerkt om de resultaten van de
opgravingen in de Pieterskerk voor het publiek ten toon
te stellen. Het is de bedoeling dat dit zal gebeuren bin
nen de muren van het gemeente-archief aan de Boisot-
kade. Dit werd bekend gemaakt tijdens een microsym
posium, getiteld "Graven in de Pieterskerk".
Het doel van het microsymposium was om degenen die nauw bij de restau
ratiewerkzaamheden van de Pieterskerk betrokken zijn, met elkaar in
contact te brengen. Tijdens het symposium werd een tussentijds verslag
uitgebracht van hetgeen bij opgravingen tot nu toe in de kerk boven de
grond is gekomen. Dit betreft zowel de bouwgeschiedenis van de kerk als
archeologisch en antropologisch materiaal.
DONDERDAG 6 SEPTEMBER 1979
Het interieur van de Pieterskerk. De vloeren zijn opengebroken op zoek naar interessante vondsten.
Over de vondsten waren de des
kundigen het over het algemeen
met elkaar eens: uniek. "Elk graf
dat wij openen levert weer nieu
we verrassingen op". Onder de
houten kerkbanken zijn nog veel
ongeschonden grafzerken te
voorschijn gekomen. Het meren
deel van de zerken in de kerk was
tijdens de Franse revolutie be
schadigd, omdat de mensen het
in die tijd vertandiger vonden om
familiewapens en dergelijke te
verwijderen. Met beitels en al
lerlei ander materiaal werd toen
een groot aantal zerken te lijf ge
gaan.
Aan de hand van begraafboeken,
die in het gemeente-archief wor
den bewaard, was het mogelijk
om nauwkeurig vast te stellen
wie in welke grafkelder ligt be
graven. Toch kwam men een keer
voor een verrassing te staan toen
bleek dat een graf van een dub
bele bodem was voorzien en dat
er onder het eerste graf nog een
tweede tevoorschijn kwam, maar
ook de overblijfselen die men
daar in aantrof heeft men kunnen
thuisbrengen. Ook heeft men bij
voorbeeld de grafkelder van de
familie Boerhaave kunnen locali-
seren. De schedel van de be
roemde medicus heeft men niet
meer kunnen terugvinden.
Over die schedel is in de vorige
eeuw nog een uitgebreide ver
handeling geschreven. Een ge
leerde zou er mee in zijn hand
hebben gestaan en er de nodige
gewichtige dingen bij hebben
gedacht. Het was in een tijd dat
men nog aan de hand van metin
gen van een schedel iemands ka
rakter dacht te kunnen bepalen.
Het skeletmateriaal, of overblijf
selen daarvan, dat in de kelders
werd aangetroffen, geeft de an
tropologische onderzoekers de
mogelijkheid meer te weten te
komen van de Leidse bevolking
in de zeventiende en achttiende
Volgens dr. G.J.R. Maat, die be
trokken is bij het delven en de
datering van het skeletmateriaal,
is al vast te stellen dat de Leide-
naar vroeger kleiner was. 'We
kunnen wel stellen dat er tijdens
de industriële revolutie dramati
sche veranderingen in de lengte
van de gemiddelde Leidenaren is
opgetreden. De veranderingen
tijdens de overgang van de acht
tiende naar de negentiende eeuw
waren niet zo spectaculair als die
van de negentiende naar de twin
tigste eeuw"
De overblijfselen zijn op het
ogenblik opgeslagen in het ana
tomisch laboratorium van het
Academisch Ziekenhuis aan de
Wassenaarseweg. Nadat de ske
letten zijn onderzocht zal worden
bekeken hoe de stoffelijke resten
op een passende manier hun laat
ste rustplaats kunnen krijgen.
In de grafkelders werden verder
allerhande voorwerpen aange
troffen, onder andere knopen,
kammen, waaiers en munten.
Van deze voorwerpen is een klei
ne expositie ingericht, toegelicht
met een aantal foto's, die betrek
king hebben op het antropolo
gisch onderzoek. Deze expositie
hoopt men in de toekomst voor
het publiek toegankelijk te ma
ken.
Met het houden van het microsym
posium hoopt men de samen
werking tussen de verschillende
instanties, die bij de werkzaam
heden zijn betrokken, te bevor
deren.
Het onderzoek in de kerk begon in
de eerste helft van februari. Het
was bij de eerste de beste plank
die werd losgetrokken al direct
goed raak. Een bouwvakker
wrikte de plank, vlak bij de
preekstoel los en kreeg de schrik
van zijn leven: Hij keek regel
recht in de oogkassen van een
goed geconserveerd lichaam
'Wij zijn nog niet achter de iden
titeit van het overschot, maar het
lichaam is in elk geval voor 1827
begraven, want toen werd het in
Nederland verboden mensen in
een kerk te begraven. Hoe het
komt dat het lichaam zo goed is
gebleven is waarschijnlijk een
samenloop van omstandigheden
geweest. Normaal leent de grond
zich hier in de buurt niet zo goed
voor het conserveren van licha
men", zegt dr. Maat
Uit de opgravingen is verder geble
ken dat de grafelijke kapel die er
voor de huidige kerk moet heb
ben gestaan, een andere vorm
had dan men voorheen aannam.
Ook heeft men de fundamenten
van de toren bloot gelegd. Deze
toren is in de vijftiende eeuw met
donderend geraas in elkaar ge
zakt. Men heeft deze nooit meer
opgebouwd.
Tijdens de restauratie van de
Hooglandse kerk stuitte men bij
graafwerkzaamheden op ivoren
spateltjes. Tot voor kort was het
een raadsel waar deze zogenaam-
*de spateltjes voor dienden
Vondsten in de Pieterskerk heb
ben dit "raadsel" opgelost: het
bleken delen van waaiers te zijn.
Deze waaiers werden bij-sommi
ge stoffelijke resten van vrouwen
gevonden. Ook ontdekte men dat
een groot aantal doden muntjes
in de handen had. Men is er nog
niet achter waarom dat werd ge
daan, maar bij één op de drie
overblijfselen is er een muntje
gevonden.
Aan de hand van de datering op de
munten en met materiaal waar
van zijn gemaakt kan men opma
ken dat de Gouden Eeuw inder
daad een gouden periode was,
want de gevonden munten uit die
tijd zijn bijna allemaal van zilver.
De geldstukjes uit vroegere of la
tere jaren zijn bijna allen van ko
per. Het oudste muntje is een zo
genaamd oordje van het Cathari-
na Gasthuis uit 1573. Van het
gasthuis is bekend dat daar arme
onderdak vonden.
F - 'i 2
1 n'-
Toen een van de planken werd losgetrokken keek men recht in de
oogkassen van een van de skeletten die onder de vloer van dé Pieters
kerk begraven waren.
Bij de opgravingen zijn talloze inte
ressante gebruiksvoorwerpen
gevonden die een beeld geven
van hoe de Leidse bevolking in
vroeger eeuwen moet hebben
geleefd. Ook zijn er beenderen
gevonden die erop wijzen dat het
met de geneeskunst nog niet zo
best was gesteld. Zo zijn er
scheenbenen te zien die na een
breuk scheef aan elkaar zijn ge
groeid. Ook een bekkenbreuk gaf
vroeger enorm veel problemen
Te zien zijn overblijfselen waar
van het rechter bovenbeen is ver
groeid met het bekken. Ook moet
er een paar honderd jaar geleden
iemand door de Leidse stegen
hebben 'gelopen met een giganti
sche kromme rug. Daarvan ge
tuigt nog een stuk ruggewervel.
In vroeger eeuwen kon men soms
gemeen last hebben van lies
breuken. Resten van breukban
den getuigen daar nog van. In een
van de graven is een breukband
teruggevonden die was ontwor
pen door Petrus Camper
(1722-1789). Deze breukband was
bekend in de medische wereld,
maar men had er nog nooit een
gezien. Ook is bekend dat een
dergelijke kwaal vaak in dezelfde
families voorkomt. Deze theorie
werd bij verdere opgravingen
bevestigd toen men nog een
breukband vond. Deze bleek het
eigendom te zijn geweest van een
familielid van de andere breuk
banddrager.
Hoewel een en ander niet gering is,
moet het meest spectaculaire van
de opgravingen volgens de on
derzoekers nog komen als over
ruim een jaar de monumentale
stenen die in het koor liggen
worden weggehaald. "Die stenen
zijn zo zwaar, dat die er sinds het
moment dat ze daar zijn aange
bracht niet meer zijn wegge
weest. Onder die stenen worden
onder meer geacht te liggen, de
resten van Marnix van St. Alde:
gonde. Deze Zuidnederlandse
diplomaat en letterkundige werd
in 1598 in de Pietertskerk ter aar
de besteld. Aan hem wordt even
eens het auteurschap van het
Wilhelus toegschreven, hoewel
de geleerden het daar nog niet
helemaal over eens zijn. Verder
moeten daar ook nog de resten
liggen van de Leidse schilder Jan
Steen.
Al sinds mensenheugenis worden
er verhalen in de stad verteld als
zou er vanuit de Pieterskerk een
onderaardse gang naar het Aca
demiegebouw aan het Rapen
burg lopen. Van deze gangen
zouden geestelijken gebruik
hebben gemaakt om van de kerk
naar het klooster aan het Rapen
burg (op de plaats van het Aca
demiegebouw) te gaan. De on
derzoekers hebben nog geen
spoor van onderaardse gangen
kunnen ontdekken. "Misschien
dat we iets onder het koor vinden,
maar erg waarschijnlijk lijkt het
ons niet. Ook tijdens de restaura
tie van de Hooglandse kerk heeft
men nooit iets in die richting
kunnen ontdekken. We hebben
meters diep gezocht", aldus de
wetenschappers.
Het is de laatste keer dat weten
schapsmensen de bodem in de
Pieterskerk kunnen onderzoe
ken. "Het is de bedoeling dat er
een vijftig centimeter dikke be-
tonlaag in de kerk wordt aange
bracht. Die laag strekt zich uit
over een oppervlakte van ruim
twee hectaren. Dat wordt er nooit
meer uitgehaald", aldus dr. Maat.
Volgens de mensen die betrokken
zijn bij het onderzoek in de Pie
terskerk kan men spreken van
een unieke situatie. Aan de hand
van de ervaringen die tijdens de
opgravingen worden gedaan
kunnen modellen worden ge
maakt voor andere kerken en aan
de hand van die resultaten zal
worden gekeken hoe de kerk zal
worden gerestaureerd.
LEIDEN - In tegenstelling tot eer
dere plannen zal de Leidato-
huishoudshow die van 7 tot en
met 16 september in de Leidse
Groenoordhallen wordt gehou
den ook op de zaterdagavonden
geopend zijn. Volgens de heer J
van Zijp, bestuurslid van het or
ganisatiecomité is daartoe beslo
ten op aandrang van de stand
houders.
Tevens is voor de zaterdagavonden
een extra artiestenprogramma
ingelast. Zaterdagavond 8 sep
tember bijvoorbeeld zal de groep
Champagne optreden op de Lei
dato en een week later is dat de
populaire groep LUV. Wel blijft
de Leidato op de zondagavonden
gesloten.
De openingstijden van de huis-
houdshow zijn op werkdagen van
13 tot 17 uur en van 19 tot 22.30
uur. Op zaterdag en zondag is de
beurs toegankelijk van 11 tot 17
uur en zaterdag bovendien van 19
tot 22.30 uur.
Gisteren werd in de Groenoord
hallen met man en macht ge
werkt aan de opbouw van de
stands. Zo was men bezig met het
opzetten van de ouderwetse Bel
gische feestzaal, waar de komen
de dagen de artiesten zullen op
treden en waar dagelijks tijdens
de openingsuren een totaalpro
gramma zal worden gepresen
teerd door Hans Versnel.
De hoop van het Leidatocomité dat
dit jaar voor het eerst van de
nieuwe lokettenrij van de
Groenoordhallen gebruik ge
maakt zou kunnen worden is niet
in vervulling gegaan. Nu zal nog
een jaar van de oude loketten ge
bruik worden gemaakt. Het or
ganisatiecomité verwacht op de
tien dagen dat de huishoudbeurs
geopend is ongeveer 60.000 be
zoekers. Dat aantal stemt onge
veer overeen met het totaal dat
vorig jaar werd bereikt.
De prognoses zijn aan de voorzich
tige kant gehouden omdat de er
varingen met beurzen elders in
het land leren dat er dit jaar wat
minder publiek komt dan in
voorgaande jaren.
Kassenaar weg
als decaan
LEIDEN - Professor dr. A.A.H.
Kassenaar heeft gistermiddag na
tien jaar afscheid genomen als
decaan van de medische faculteit
van de Leidse universiteit. Hij
wordt opgevolgd door professor
dr. G.J. Tammeling. Professor
Kassenaar, die hoogleraar is in de
pathologische scheikunde, is op
die datum benoemd tot rector
magnificus van de Leidse univer
siteit. Professor Tammeling is
hoogleraar in de fysiologie.
Ter gelegenheid van dit afscheid en
het afscheid van drs. J.B.M. Ver-
hey, algemeen directeur van het
Academisch Ziekenhuis Leiden,
hield de medische faculteit en het
ziekenhuis een symposium over
de medische faculteit en acade
misch ziekenhuis. "Een paar
apart"
Na het symposium droeg professor
Kassenaar het decanaat van de
medische faculteit over aan pro
fessor Tammeling.
THIJS JANSEN
LEIDEN - Bewoners van de Rijn
en Schiekade en omgeving hebben
gistermiddag tijdens de vergade
ring van de gemeentelijke ver-
keerscommissie op niet mis te ver
stane wijze hun wensen kenbaar
gemaakt met betrekking tot het
verkeersveilig maken van hun
woonstraat
De bewoners, groot in aantal en
uitgerust met enkele spandoeken
namen gistermiddag plaats in de
raadzaal van het stadhuis en
mengden zich, gevraagd en onge
vraagd, herhaaldelijk in de dis
cussie.
Deze discussie handelde over het
zogenaamd autoluw maken van
de Rijn en Schiekade. Enkele ja
ren terug is er al een maatregel in
deze richting genomen. Ter hoog
te van de Telderskade zijn toen
paaltjes op het wegdek geplaatst
die evenwel herhaaldelijk wer
den verwijderd. Geen succes der
halve.
PPR-raadslid Beijen bepleitte
nieuwe en betere maatregelen
omdat is gebleken dat de Rijn- en
Schiekade herhaaldelijk heeft te
kampen met sluipverkeer en
bouwverkeer van het bouwter
rein dat tussen de Rijn en Schie
kade en de Witte Singel ligt.
Beijen pleitte voor een hernieuwde
afsluit ing en, zodra de financiën
dat toelaten, aanleg van ver
keersdrempels. Met behulp van
spandoeken met het opschrift:
"Drempels Rijn en Schiekade"
gaven de bewoners duidelijk blijk
achter dit voorstel te staan.
"Maar", aldus de bewoners, "geen
afsluiting aan de kant van de
Telderskade maar aan de kant
van de Witte Singel terhoogte van
het Leidsch Dagblad. "Want", zo
luidde het argument, "deze uil
gang is vrijwel altijd afgesloten
met geparkeerde auto's zodat we
bij een afsluiting van de Telders
kade nagenoeg geïsoleerd raken
Toen het er even op leek dat commis
sie-voorzitter Waal tevens wet
houder Ruimtelijke Ordeningde
discussie hierover tot een later
tijdstip wilde uitstellen kwamen
de bewoners massaal in protest.
"We liggen al jaren in de clinch
met de gemeente .Telkens loopt het
overleg vast. Laat dat nu niet
weer gebeuren", zo werd er ge
zegd. Waarop een tweede be
woonster verontwaardigd uit
riep: "Dat noemen ze inspraak, je
wordt hier gewoon voor paal ge
zet".
Uiteindelijk kregen de bewoners
van Waal de toezegging dat de
doorgang naar de Witte Singel op
korte termijn met behulp van
paaltjes zal worden afgesloten en
dat het college van B en W zal
worden geadviseerd om de moge
lijkheden te onderzoeken lot her
aanleggen van een aantal ver
keersdrempels.
Beestenspul '79
op zaterdag 29 en zondag 30
september houdt de stichting
Mens en Dier voor de vierde
achtereenvolgende maal de
dierenshow "Beestenspul '79"
in de Groenoordhallen. Er
worden daar ruim zesdui
zend dieren verwacht. On
derdeel van het dierenfestijn
vormen de eerste nationale
kampioenschappen honden-
trimmen.
De veertig beste hondentrim
mers en -trimsters uit het ge
hele land zullen strijden om de
hoogste eer en de "gouden
schaar". Op zaterdag 29 sep
tember worden de poedels ge
knipt en zondag 30 september
zijn de bouviers, terriers enz.
aan de beurt.
Rozenexcursie
De Leidse volksuniversiteit K&
O organiseert op maandag 10
september een excursie naar
het bekende Westbroekpark in
Den HaagDaar bloeit in deze
tijd van het jaar een grote
verscheidenheid aan rozen.
Het ligt in de bedoeling om 's
morgens om 9 uur uit Leiden
te vertrekken met een speciale
bus. Om 12.45 uur zijn de
deelnemers weer terug.
Zij die aan de excursie willen
deelnemen moeten zich voor
morgenmiddag aanmelden
bij K&O, Oude Vest 45, Lei
den, tel. 071-141141.
Klaverjassen
De buurtvereniging Maredorp
organiseert .morgen een kla
verjas- en sjoelavond in het
Leidse Volkshuis aan de Apo-
thekersdijk. Aanvang 8 uur
Racing Cars
In het Leids Vrijetijdscentrum
aan de Breestraat 66 treedt
morgenavond de Engelse
groep Racing Cars op. De
groep werd in 1976 in één klap
beroemd dankzij de hit "They
shoot horses don't they". On
langs verscheen hun derde el
pee getiteld "Bring on the
night"
De groep die sinds de oprichting
in 1975 niet van samenstelling
is veranderd bestaat uit Mor-
ty (zang en akoestische gi
taar), David Land (zang en
basgitaar), Ray Ennis (zang
en elektrische gitaar) en Ro
bert James Wilding (drums).
Racing Cars brengt afwisse
lend sfeervolle ballads en
snelle rockers.
De zaal van het LVC is vanaf 9
uur 's avonds geópend en de
toegangsprijs bedraagt f5.50.
Kindermiddagen
Het rijksmuseum voor Geologie
en Mineralogie aan de Hoog
landse Kerkgracht 17 organi
seert de komende maanden
een aantal middagen voor
kinderen van 8 tot 13 jaar. De
middagen beginnen om half
drie en duren ongeveer twee
uur. Het programma ziet er
als volgt uit: 19 en 26 septem
ber "Onze aarde met zijn vul
kanen", 10, 31 oktober en 14
november "Gesteenten op on
ze aarde", 28 november, 9 en
23 januari "Planten van
vroeger" en 6 en 20 februari en
5 maart "Dieren die niet meer
voorkomen"
Het programma bestaat uit een
inleiding met dia's of een
filmvertoning waarna de
kinderen met geologisch ma
teriaal gaan werken. Gratis
toegangskaarten voor deze
middagen kunnen alleen
schriftelijk worden aange
vraagd bij de educatieve
dienst van het museum.
Bejaardensoos
De bejaardensoos Zuid-West
begint volgende week weer
met de activiteiten voor het
nieuwe seizoen. Op 10 en 12
september worden er soos-
middagen gehouden. Dat ge
beurt vanaf half drie 's mid
dags. Verder staan er de ko
mende maanden een flink
aantal excursies op het pro
gramma.
Begin volgend jaar viert de be
jaardensoos het tienjarig be
staan met een grote feestdag
op 28 januari.
Nieuwe leden kunnen nog tot 1
oktober worden ingeschreven.
Voor nadere inlichtingen
kunt u tel.071 -311915 bellen.
