Indonesië in
de branding
ofwel
de les
van Iran
Blik in de weekbladen
HP
deTijd
EISEVIERS
iyn
ONDERDAG 31 MEI 197<
lllllllllllllll lllllliiiiiiiiiiiiliiiiiiini minimin iiimiiiiii iiiii iiiiiniiiiii iiiiiiii iiiii immuun iiiii 111 iiiiiiiiiiiniiiiiii iiiii
Bas de Gaay Fortman is
hoogleraar economie aan
het Instituut voor Sociale e
Studies in Den Haag, frac-
tievoorzitter van de PPR
in de Eerste Kamer en
voorzitter van de NOVIB. e
In die laatste functie
bracht hij een bezoek aan e
Indonesië, van waaruit
hij ons bijgaande be- e
schouwing stuurde.
Jllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllimillllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllillllllllillllilllliiiiiliiliiiiii
Door Bas de Gaay Fortman
AKARTA - Onlangs werd in Bogor op West-Java een man gearresteerd die met een groot
demonstratiebord rondliep. Het was een bord met de beeltenis van een moslim-leider die
een sprekende gelijkenis vertoonde met de ajatollah Chomeini uit Iran. De plaatselijke
autoriteiten dachten dat hier propaganda werd gemaakt voor de ajatollah zelf en zijn
ideeën en heten de man onmiddellijk in hechtenis nemen Toen later bleek dat het een
grap was, konden ze daar niet om lachen.
)eze gebeurtenis is typerend; niet zozeer om de actie van de grappenmaker, als wel
vanwege de overspannen reactie van de autoriteiten. In al mijn gesprekken in dit land -
of het nu Indonesiërs betrof of Nederlanders - werd ik voortdurend geconfronteerd met
de vraag: „Kan hier hetzelfde gebeuren als in Iran?" Er is eigenlijk niemand die daarop
zonder meer een negatief antwoord durft te geven.
/ie al zou willen overwegen dat de
meeste moslims in Indonesië
nogal gematigd zijn in hun reli
gieuze beleving, bedenkt zich
vervolgens dat wat in Iran ge
beurd is, daar ook door niemand
verwacht werd. Je kunt wel zeg
gen dat er in Indonesië vandaag
geen charismatische moslimlei
der is, maar charismatisch leider
schap kan zich plotseling mani
festeren. Volgens de ..kabar an-
gin", de wind die de geruchten
meeneemt, is op Oost-Java al een
man gearresteerd die zich als een
ajatollah Chomeini leek te gaan
ontwikkelen. En zo zijn er zoveel
geruchten.
Iet spreekt vanzelf dat er nu weer
flink gestudeerd wordt op de be
tekenis van de islam in Indone
sië. Daarover zijn zeker interes
sante dingen op te merken. Fana
tiek mohammedanisme is er al
tijd geweest in Atjeh, langs de
kust van Sumatra en op Zuid-
Celebes, terwijl zelfs in West-Ja
va getracht is een aparte islamiti
sche staat te vestigen. Het onaf-
hankelijkheidsbewustzijn in de
ze eeuw is begonnen met de Sali-
kat Islam, een soort islambewe
ging van kooplieden. Het was dan
ook niet verwonderlijk dat Soe-
karno in zijn strijd voor de onaf
hankelijkheid een beroep deed
op religieuze islamitische ge
voelens.
Staatsgreep
In in 1965, na de door communis
ten gesteunde staatsgreep van
overste Oentoeng, is wel geble
ken tot welk een fanatiek geweld
moslims in Indonesië in staat zijn
als ze zich bedreigd voelen. Nog
vele generaties zal het duren voor
de wonden die geslagen werden
in de vreselijke mpordpartijen uit
die tijd weer geheeld zijn. Dat de
massa's in de dorpen toen mede
door de hadji's (geestelijken) zijn
opgezweept, ontkent nie
mand.
r zijn in Indonesië maar twee le
vensbeschouwingen die wortel
hebben geschoten op het niveau
van de grote massa: het commu
nisme en de islam. Daarvan is het
communisme sinds de gebeurte
nissen van 1965 praktisch uitge
roeid en blijft derhalve alleen de
islam over. Genoeg reden tot zorg
dus.
Als eenmaal is vastgesteld dat er
iets kan gebeuren, dan is daar
mee nog niet gezegd dat het ook
zal gebeuren. In Iran was er een
voedingsbodem voor het reli
gieuze fanatisme van de ayatollah
ajatollah Chomeini. ontwikke
ling zoals de sjah die bevorderde
stond gelijk met modernisering,
verwesterlijking; en amerikani
sering. Met de olieopbrengsten
werd de ene moderne fabriek na
de andere gebouwd. Torenhoge
kantoorgebouwen verrezen als
paddestoelen uit de grond. Maar
de grote massa had niet het idee
van deze vorm van ontwikkeling
beter e worden. Tegelijk voelde
men zich wel bedreigd in de eigen
culturele en religieuze identiteit
De onlustgevoelens daarover
konden niet worden geuit, omdat
Iran geen democratie kende. Zo
ontstond de spanning die het af
gelopen jaar tot uitbarsting is ge
komen.
Verschillen
Tussen Indonesië en Iran zijn na
tuurlijk vele verschillen te sig
naleren. Zo behoren de Indonesi
sche moslims, om maar iets te
noemen, niet tot de Sjiitische
sekte, maar tot de Soennitische
hoofdstroming. Maar belangrij
ker dan die verschillen in reli
gieuze opvatting enxbeleving is de
overeenkomst in het ontwikke
lingspatroon. Ook in Indonesië
wordt ontwikkeling gezien als
een proces dat vooral van boven
af moet plaatsvinden. Ook in In
donesië krygt het buitenlandse
bedrijfsleven alle kansen zich te
richten op de middengroepen en
hoger, met verwaarlozing van de
behoeften van de grote massa.
Ook in Indonesië staan de leiders
in hun persoonlijk consumptie
patroon ver verwijderd van het
volk en tiert de corruptie wel
ig-
Hoe reageert nu de Indonesiscne
regering op de les van Iran? Om
te beginnen is er de reeds gemel
de overreactie op alle islamiti
sche activiteiten die zich aandie
nen. Bovendien probeer' men
een greep te krygen op de mo
hammedaanse religieuze leiders,
hetzij door hun geld aan te bie
den, hetzij door ze le intimideren.
Het mohammedaanse godsdien
stonderricht in de dorpen is altijd
volledig onafhankelijk geweest
President Soeharto: derde vijfjarenplan
van de bureaucratie, ook in de
Nederlandse koloniale tijd. Maar
nu wordt getracht de godsdien
stonderwijzers aan de regering te
binden. In een dorp in de buurt
van Bogor is een van deze reli
gieuze leiders al enkele dagen
vastgehouden, tezamen met de
leerlingen in zijn school.
Getreiter
Het is wel duidelijk dat op deze
manier de moslims zich alleen
maar getreiterd zullen voelen.
Meer succes zou verwacht mogen
worden van pogingen van de re
gering om te voorkomen dat er
een economische en sociale voe
dingsbodem ontstaat voor mos-
lim-fanatisme. Wat dit betreft
lijkt er nu inderdaad enige kente
ring te bespeuren.
In zijn rede ter gelegenheid van het
derde vijfjarenplan (Repelita III)
liet president Soeharto merken
dat de regering wel begreep dat
zo'n plan niet meer dan een stuk
papier zou moeten blijven wan
neer de bevolking zelf niet zou
deelnemen aan het ontwikke-
- lingsproces. Toch blijft er tegelij
kertijd een sterke neiging in In
donesië de hele ontwikkeling van
bovenaf te regelen en elk initia
tief dat van onderaf komt, nauw
keurig te controleren. Het ont
wikkelingsbeleid lijkt daardoor
te hinken op twee gedachten, al is
de Mee van een centralistische
regeling van bovenaf ongetwij
feld nog steeds de toonaange
vende.
Ook op het gebied van corruptiebe
strijding is er bepaald wel iets
gaande. Gebruik makend van de
bevoegdheden van de Kopkam-
tib van admiraal Soedomo (het
apparaat voor rust en orde) is er
een Opstib ingezet: een grote
schoonmaakactie tegen de cor
De schaduw van de ajatollah Chomeini valt ook over Indonesië
ruptie. Het is zeker waar dat de
top op dit moment nog het mo
rele gezag mist om de corruptie
op lager niveau doelmatig te
kunnen bestrijden, maar daar
mee is nog geen compleet cynis
me over het Indonesische anti-
corruptiebeleid gerechtvaardigd
Buitenlandse regeringen en ont
wikkelingsorganisaties moeten
juist trachten aansluiting te zoe
ken by de Opstib.
Door de procureur-generaal van
het land is officieel toegegeven
dat 30 procent van de overheids
gelden verdwijnt, terwijl volgens
de vice-voorzitter van het parle
ment een zelfde percentage van
de ontwikkelingshulp aan de
strijkstok blijft hangen. In zo'n si
tuatie kan een buitenlandse rege
ring die zich betrokken voelt by
de ontwikkeling van de Indone
siërs in de dessa twee dingen
doen: óf alle hulp stopzetten tot
er geen corruptie meer is, óf in
tensieve pressie uitoefenen om
de corruptie nog doelmatiger te
bestrijden.
Isoleren
Het is de vraag of met de eerstge
noemde houding - Indonesië
isoleren-de mensen in dedorpen
wel zijn gediend. Voor het tweede
daarentegen zijn er goede aan
knopingspunten. De druk zou
zich vooral moeten richten op de
corruptie aan de top, omdat de
Opstib daarop nog geen vat heeft
„Het voordeel van de corruptie in
de dessa", zei een Indonesiër me,
..is dat dat geld tenminste in de
dorpen blijft. De inkomsten uit
corruptie aan de top vloeien al
leen maar weg naar het buiten
land"
Buitenlandse druk kan zich ook
richten op de wijze van ontwik
keling in Indonesië. Helaas lijkt
dat nu nauwelijks te gebeuren.
President McNamara van de We
reldbank zei hier dezer dagen dat
hem geen voorbeeld bekend is
van een „success-story" verge
lijkbaar met de ontwikkeling van
Indonesië in de laatste tien jaar
Een merkwaardige opmerking
over een land dat de grootste rij-
stimporteur ter wereld is - Indo
nesië koopt bijna een derde van
de totale wereldhandel in ryst -
nadat in de eerste twee vijfjaren
plannen was gesteld dat de Indo
nesische rysteconomie eindelijk
eens zelfvoorzienend zou moeten
worden.
Teleurstellend is ook de aandrang
van de Wereldbank op investe
ringen in middelgrote bedrijven,
terwijl de regering in de komende
periode vooral de ontwikkeling
van kleine bedrijven wilde be
vorderen. Dit alles lijkt niet erg in
overeenstemming te zijn met de
nieuwe doelstelling van McNa
mara ,,de armsten van de arm-
sten" te bereiken.
"Transmigranten"
De allerarmsten zyn wel te vinden
onder de „transmigranten", de
mensen die met overheidssteun
emigreren van het dichtbevolkte
Java naar een van de eilanden
waar meer grond beschikbaar is,
zoals Sumatra. Aan dit transmi
gratieproject draagt de Wereld
bank de komende jaren wel flink
by: f2 miljard. Maar het is de
vraag of de drop-outs die regel
matig voor transmigratie bij el
kaar geronseld worden wel de
meest geschikte kolonisten zijn.
Emigranten moeten een pio
niersmentaliteit bezitten. De
zwakkeren onder de Javaanse
bevolking zouden eerder gehol
pen zijn met uitvoering van de
Wet op de landhervorming, die
stamt uit de tijd van Soekarno
(1963), maar nog steeds niet in
werking is gesteld.
Juist omdat de Indonesische rege
ring zelf geen scherpe visie heeft
op de ontwikkeling van het land,
kunnen regeringen en particulie
re organisaties in de meesturen.
Dat zal op een bescheiden wijze
moeten gebeuren, in overeen
stemming met de aard va In
donesiërs zelf. Wat dit betreft
ging het onder het vorige kabinet,
toen Pronk minister voor ont
wikkelingssamenwerking was,
misschien niet ideaal Ontwikke
lingssamenwerking in Indonesië
vraagt een eigen stijl. Nederlan
ders lopen daar bovendien het ri
sico weer voor de oude kolonia
len te worden uitgemaakt. Maar
anderzijds is het evenmin ver-
Thans kryg je de indruk dat de Ne
derlandse regering zelf ook niet
zo goed weet wat ze in de ontwik
kelingssamenwerking met Indo
nesië wil, anders dan het verleg
gen van het accent naar het be
drijfsleven. De problemen in In
donesië zijn zo groot, dat wie over
dit land schrijft gemakkelyk de
indruk kan wekken dat daar niets
goeds gebeurt. Dat is natuurlyk
niet zo.
Goede indruk
Van de projecten die ik bezocht -
dat waren vooral de projecter
waaraan de NOVIB deelneemt
kreeg ik een zeer goede indruk
Het is bepaald niet onmogelyk in
Indonesië bij te dragen aan de
ontwikkeling in de dorpen In
hun Instituut voor de Rechtshulp
aan Arme Burgers (de Lembaga
Bantuan Hukum) in Jakarta ge
ven Indonesiërs zelfs een voor
beeld aan de rest van de wereld.
Men beperkt zich daar niet tot het
verlenen van rechtsbijstand aan
mensen die in hun rechten zijn
aangetast. De juristen van LBH
komen tot in de kampongs om ju
ridische voorlichting en rechts
vorming te geven. Als de burgers
hun rechten kennen, zo is de re
denering. dan zullen autoriteiten
die hun macht willen misbruiken
zich liever nog een keer bed en
ken. Een goed voorbeeld van
„voorkomen is beter dan gene
zen" in de ontwikkelingsprak
tijk.
Indonesië is misschien wel het laat
ste land waar iets goeds verwacht
kan worden van het zomaar
„Gods water over Gods akker la
ten lopen". Naast onze algemene
verantwoordelijkheid voor de
bestrijding van armoede in de
wereld, heeft Nederland daar bo
vendien een bijzondere verant
woordelijkheid „Indonesië is het
land van de toekomst", zei de vo
rige gouverneur van Jakarta. Ali
Sadikin, eens. „en het zal dat al-
tyd blijven ook". Zo hoeft het niet
te zyn. En als het al zo zou gaan.
dan mag dat niet aan ons lig
gen.
hervormd
nederiand
De problemen van Oost-Gronin-
gen worden belicht via een ver
slag van Lou Brouwers die voor
de NOS een film over dit 'vage
stukje Nederland' maakte. "De
bewoners zélf bekeken ons eerst
met veel wantrouwen: weer een
stelletje westerlingen die ter
meerdère eer en glorie van hen
zelf onze problemen komen be
lichten". Oost-Groningen ver
toont alle kenmerken van een
wingewest, is de conclusie van
Brouwers.
De Amsterdamse dichter en
j. schrijver Bert Schierbeek merkt
in een interview op dat somber
heid een oud gegeven is in Ne
derland: "We zouden van het zeu
ren af moeten stappen en gewoon
iets moeten doen".
HN blikt vooruit op het komende
bezoek van paus Johannes Pau-
lus 2 aan Polen, een Oosteurope-
se staat waar 90 procent van de
bevolking katholiek is. Tussen de
Poolse regering en de katholieke
kerk is een stevig robbertje ge
vochten over het programma dat
de paus zal afwerken. De kerk
""^Vilde grote massale manifesta
ties opzetten maar de regering
heeft dat weten te voorkomen.
EEEHet toneelbestel wordt onder de
=:loupe genomen. Hoewel de ver-
3Jhieuwing lijkt te stokken vindt
M ary Michon, schrijfster van het
•artikel, het nog geen tijd voor een
nieuwe generatie tomatengooi-
ers. Verder aandacht voor 'de on
gezondheid in de gezondheids
zorg' en de positie van de consu
ment.
In een fel commentaar hekelt HN
de verkiezing van Karl Carstens
tot president van de Bondsre
publiek. "Het lijkt een boze
droom maar het is harde werke
lijkheid. Carstens president
schap is een feit. Na de periode
van Heinemann, die een verade
ming was, komt via Scheel met
hem een vertegenwoordiger van
de oude garde terug, waarvan we
hoopten dat ze nooit meer een
kans zouden krijgen: aartscon
servatief, oud-lid van een nazi
organisatie en fervent aanhanger
van de recht-en-orde-filosofie"
De Tweede Kamer-fractie van de
VVD wordt beheerst door angst.
De ongunstige opinie-peilingen
en de kans op een nieuwe opposi
tie-periode waardoor een aantal
bewindslieden weer zou terugke
ren in de fractie maken de meeste
WD-Kamerleden die niet gaar
ne hun zetel in het parlement
willen verliezen knap nerveus.
H P-redacteuren beschrijven de
strijd om de opvolging van de
huidige fractieleider Koos Riet
kerk, een strijd die kennelijk al in
volle gang is. De strakke leiding
van Rietkerk wordt hem door zijn
fractiegenoten niet in dank afge
nomen. "Bij vergaderingen zit
Koos op het puntje van zijn stoel.
De materie grondig bestudeerd;
het hele weekeinde was er weer
in gaan zitten. Koos weet waar
het over gaat, heeft zijn conclu
sies al getrokken en de beslissing
ligt voor op zijn tong. Zodra ie
mand daar vanaf koerst kan hij
het niet laten om zich er onmid
dellijk in te mengen en het desbe
treffende fractielid op zijn dwa
ling te wijzen".
In Nicaragua is op het ogenblik
een wedstrijd in bloedvergieten
aan de gang. Dictator Somoza
heeft zijn leger met gewone de
linquenten en moordenaars uit
gerust die naar eigen believen
mogen doden. Ook kinderen
worden zonder mededogen 'af
gemaakt'. Een gevluchte leger-
kolonel zegt: "Het gaat Somoza er
allang niet meer om de burgerbe
volking af te schrikken. Het gaat
hem er vooral om de steunpilaren
van zijn bewind, de strijdkrach
ten, zoveel mogelijk te betrekken
bij het moorden zodat ze nooit tot
een akkoord kunnen komen. De
wankele fundamenten van So-
moza's bewind worden met het
bloed van de burgers aan elkaar
gekit".
In de Rotterdamse vrije oliehan
del wisselen miljoenen guldens
pijlsnel van eigenaar. In HP
wordt een poging gedaan het spel
achter de nerveuze wereld van
rinkelende telefoons en ratelende
telexen te doorgronden. Voorts
zijn de nodige kolommen gewijd
aan het fenomeen disco met de
daarbij behorende broeierige er
otische sfeer.
Politiek redacteur Rob Vermaas
legt uit waarom hij volgende
week wel gaat stemmen bij de
Europese verkiezingen. Het boy
cotten van de verkiezingen, waar
toe hoofdredacteur Arie Kuiper
vorige week opriep, vindt hij
dwaas en getuigen van onhisto
risch denken. Vermaas: "Europa
schreeuwt om verdergaande de
mocratisering. En het is dom om
dan te zeggen datje geen verkie
zingen moet houden omdat die
democratie nog niet optimaal is.
Kuiper moet de geschiedenis
eens nalopen om te zien hoe alle
parlementen hun eigen rechten
hebben moeten bevechten. Het
parlement zal na de verkiezingen
de strijd moeten beginnen voor
de rechten die het hoort te heb
ben".
Vorige week had in Den Haag een
merkwaardige manifestatie
plaats met als middelpunt dokter
Moerman, de man die een om
streden kanker-therapie ont
wierp. Volgens de verslaggever
leek het vaak op een bijeenkomst
van een gebedsgenezer, vooral
door getuigenissen van ex-pa
tiënten die onveranderlijk kwa
men melden dat zij nog in leven
waren dankzij de behandelwijze
van dokter Moerman.
De ook aanwezige dr. Meinsma,
directeur van het Koningin Wil-
helmina Fonds voor kankerbe
strijding ("Ik kan me niet ver
oorloven deze informatie te mis
sen"), kreeg geen hand van dok
ter Moerman die hem toevoegde:
"Jullie hebben me altijd al kapot
proberen te maken maar vanaf nu
krijgen jullie het pas echt moei
lijk met mij".
De Tijd laat evenals Hervormd
Nederland zijn licht schijnen op
de situatie in het communisti
sche Polen waar zo'n 90 procent
van de bevolking het rooms-ka-
tholieke geloof is toegedaan.
Kerk en staat houden elkaar in
een wankel evenwicht.
Ook in de Tijd een ruim twintig
pagina's tellende Boeken-extra.
MAGAZINE
Elseviers citeert uit geheime brie
ven van Pieter Menten waaruit
blijkt dat deze van oorlogsmis
daden verdachte miljonair vol
komen overhoop ligt met zijn ad
vocaten. Aan mr. Van Heijnin-
gen. de meest op de voorgrond
tredende verdediger, vertrouwt
hij niet eens hef indienen van een
verzoek t..t inzage van enkele
dossiers toe. Menten in zijn brief:
"Het is levensgevaarlijk Van
Heijningen ergens bij in te scha
kelen. Ik verzet me daartegen.
Mijn kennis van zaken in de on
derhavige procedure zou ik niet
graag willen ruilen met die van
mr. Van Heijningen".
Staatssecretaris Notenboom van
financiën verklaart dat een soort
consumentenbond van belas
tingbetalers best nuttig zou kun
nen zijn. "Als er mensen in het
geweer gaan komen die zich in
het bestaande belastingregime
niet meer herkennen dan moet
het positief gewaardeerd worden
als ze zich in een vereniging
groeperen en met die organisatie
gaan optreden als 'schuurders'
van de opinie en standpunten van
politici en overheid".
KVP-voorzitter Vergeer mag ver
klaren dat hij in 1981 een voort
zetting van de Cl lalitii'CDA-VVD
wenselijk acht en dat hij Van Agt
best graag als nieuwe lijsttrekker
Verder een kijkje achter de scher
men van de Krishna-beweging,
een gesprek met Fokker-topman
Frans Swarttouw over de zorgen
en kansen van onze nationale
vliegtuigindustrie en natuurlijk
ook aandacht voor de komende
Europese verkiezingen.
VRU NEDERLAND
VN-verslaggever Martin van Ame-
rongen is Irene Vorrink, de wet
houder van Amsterdam, gevolgd
op haar 'negen verschrikkelijke
tochten' door Amsterdamse wij
ken om de mogelijkheden van
huisvesting en opvang van
drugsverslaafden te polsen Irene
Vorrink, die overigens weinig
tactisch opereert, krijgt opmer
kingen naar het hoofd geslingerd
in de trant van '.Jij vuil
'Hoe haal je het in je smerige rot
kop' en 'Je moet je ogen uitje kop
schamen, kreng*. Vooral de
buurtbewoners van het 'deftige'
Amsterdam-Zuid pakken uit.
'Doodslaan moesten ze dat tuig'
is de vrijwel eenstemmig aange
voerde oplossing door de zaak
van het drugsprobleem Een
meisje dat nog iets genuanceerds
naar voren probeert te brengen,
krijgt een glas water in hi t ge
zicht gesmeten met de toevoe
ging: "En verder je bek houden,
slet".
Bepaald vriendelijker wordt Leo
Tindemans, de oud-premier van
België, bejegend tijdens zijn ver-
kiezingstochten voor het Euro
pees parlement "Politicus zijn is
een roeping, na het priesterschap
misschien wel de mooiste"
meent hij.
De manipulaties van directeur
Frans van Essen van de Bond
zonder Naam worden breeduit
geetaleerd in VN. Hij h«tl de
slagzin 'Verbeter de wereld, be
gin bij jezelf op geheel eigen wij
ze geïnterpreteerd. In de rubriek
Terzijde de volgende opmerking:
'Nu nog Van Agt met een bolide
op het circuit van Zandvoort ten
bate van de energiebestrijding'.
Het kleurenkatern gaat over bou
wen en wonen in de IJsselmecr-
polders.
BERT PAAUW
